Piotr Szczurowski...Historia okolicy szlacheckiej Goździec

Transkrypt

1 Historia okolicy szlacheckiej Goździec (Gójszcz) w parafii Kałuszyno Głównym powodem napisania przez autora niniejszego artykułu jest fakt, iż dwa z trzech głównych rodów zamieszkujących okolicę szlachecką Goździec (obecnie Gójszcz) w parafii Kałuszyno 1 to współrodowcy autora wywodzący się od Szczurowskich. Nie bez znaczenia była również prośba Pana Andrzeja Wociala, który wykonuje bardzo dużą i dobrą pracę na rzecz ocalenia od zapomnienia historii Kałuszyna i okolic, a przede wszystkim historii ludzi tę ziemię od wieków zamieszkujących. A skoro jest to elementem kultywowania pamięci historycznej o całej ziemi liwskiej, do której należała parafia kałuska 2, to autor tym bardziej chętnie bierze udział w tym przedsięwzięciu. Pierwsza znana pisemna wzmianka dotycząca Goźdźca pochodzi z drugiej połowy XIV wieku. Chodzi tu o niezachowany w oryginale dokument z 19 marca 1374 roku, w którym książę mazowiecki Siemowit IV nadaje prawo niemieckie dla dóbr podsędka czerskiego Szczepana i wymienia imiennie Goździec 3. K. Pacuski z Pracowni Atlasu Historycznego IH PAN nie ma wątpliwości, że w w/w dokumencie mowa jest o Goźdźcu w ziemi liwskiej w parafii Kałuszyno 4. Trzeba w tym miejscu zauważyć, iż w owym czasie ziemia liwska nie funkcjonowała jeszcze jako samodzielna jednostka administracyjna i okolice Goźdźca należały wtedy do ziemi czerskiej. Nazwa dóbr Goździec pochodzi od apelatywu gozd, czyli las i zapewne był to w drugiej połowie XIV wieku teren bardzo zalesiony i nadający się do polowań, a jednocześnie bardzo słabo zagospodarowany pod względem rolniczym, o ile w ogóle. Kolejna wzmianka dotycząca Goźdźca pochodzi z 1472 roku. W tymże roku Zbrosław ze Szczurowa otrzymuje od księcia mazowieckiego Konrada III Rudego nadanie 10 włók ziemi w Goźdzcu w parafii Kałuszyno 5. Zbrosław (Zbroszek, Zbrożek) pochodził z północnej części ziemi liwskiej, ze Szczurowa w parafii Pniewnik, którego ojciec Andrzej nabył tamtejsze dobra w styczniu 1431 roku, pochodził zaś z ziemi zakroczymskiej (Szczurowo w parafii Grodziec) i stamtąd została przeniesiona nazwa włości 6. Najpewniej ponowieniem powyższego nadania (być może za pierwszym razem Zbrosław nie dopełnił jakichś formalności) jest nadanie z kwietnia 1474 roku, w którym Konrad III nadaje Zbrosławowi ze Szczurowa alias Kątów 7 10 włók ziemi w Goźdźcu po obu brzegach rzeki Łukawicy (obecnie Kałuska, Witówka) przy granicy z Kałuszynem razem z łąkami zwanymi Stare Siedliska 8. Zapis Stare Siedliska sugeruje, że wcześniej miało tu miejsce jakieś 1 W ziemi liwskiej, choć nie tylko, dłuższe formy nazw miejscowości z o na końcu funkcjonowały mniej więcej do końca XVII wieku. W XVII wieku zaczęły się pojawiać formy skrócone, a w XVIII wieku zaczęły one już dominować i stąd dawne Kałuszyno to dziś Kałuszyn, dawne Roguszyno to dziś Roguszyn, dawne Szczurowo to dziś Szczurów itd. 2 Autor celowo używa pierwotnej formy przymiotnikowej, zamiast współcześnie używanej kałuszyńska ; analogicznie roguska/i, a nie roguszyńska/i. 3 Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, część III: dokumenty z lat , wyd. I. Sułkowska-Kuraś i S. Kuraś, Warszawa 2000, dok K. Pacuski, Uzupełnienia i sprostowania do Nowego kodeksu dyplomatycznego Mazowsza, część III, s Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej AGAD), Metryka Koronna (dalej MK) 5, k. 165v. 6 Szerzej na temat historycznych początków Szczurowskich zob. P. Szczurowski, Historia Szczurowskich pięć wieków w ziemi liwskiej, zawsze na Mazowszu, Rocznik Kałuszyński, zeszyt 14, Kałuszyn 2014, s Kąty to poprzednia nazwa włości Szczurowo, a także Roguszyno w parafii Pniewnik. Rycerstwo z ziemi zakroczymskiej, które nabyło działy w Kątach w latach 20-ych i 30-ych XV wieku przeniosło nazwy swoich gniazd rodowych do ziemi liwskiej. Jeszcze w drugiej połowie XVI wieku nazwy Szczurowo i Kąty funkcjonowały równolegle. 8 Matricularum Regni Poloniae Summaria, cz. IV, t. 3, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1915 (dalej MRPS IV/3), nr str. 1

2 osadnictwo, być może związane z wcześniej wymienionym dokumentem z roku Z kolei przedstawiony w dokumencie opis nadania wyraźnie wskazuje, iż dotyczyło ono obszaru, na którym obecnie leży Gójszcz oraz jego części Zbrożki i Skrzeki, co znajdzie także potwierdzenie m.in. w XVI-wiecznych rejestrach podatkowych, o czym później. Warto w tym miejscu zauważyć, iż w przywileju z roku 1476, w którym książę Konrad III wyzwala od służebności stawiania i naprawiania zamków i warowni niektóre dobra w ziemiach liwskiej i czerskiej, Zbrosław razem ze swoim ojcem oraz braćmi (starszym Ściborem i młodszym Piotrem) jest wymieniony w Szczurowie 9, co może sugerować, że jeszcze tam mieszkał, choć miał już ziemię w Goźdźcu. Potwierdzenie nadania z kwietnia 1474 roku na rzecz Zbrosława pochodzi z 29 grudnia 1530 roku z kancelarii króla polskiego Zygmunta I Starego (po inkorporacji Mazowsza do Korony w roku 1526 szlachta zabiegała o królewskie potwierdzenia wcześniejszych nadań książęcych) i dotyczy Piotra i Łukasza (wymienionych zapewne wedle starszeństwa) z Goźdźca zwanych Zbrożek 10 synów owego Zbrosława. W tym samym czasie, tj. w roku 1474, nadanie w Goźdźcu otrzymuje Paweł Kruk z synami. W tymże roku książę Konrad nadaje Pawłowi Krukowi z synami Mikołajem, Fabianem i Stanisławem 3 włóki, a ich bratu Piotrowi z Kałuszyna, synowi Pawła, również 3 włóki w dziedzictwie zwanym Goździec, od Rudego Stoku do Bojmi (obecnie Trytwa, Witówka II) 11. Z opisu tego wynika, że jest to mniej więcej obszar, na którym znajdują się dzisiejsze Kruki. Dodatkowo zapis z Kałuszyna wskazuje, iż Piotr musiał mieć w owym czasie jakieś dobra w Kałuszynie. Te same postacie widzimy w w/w przywileju Konrada III z roku 1476, w którym w Goźdźcu wymieniony jest Paweł Kruk wraz z synami Piotrem, Mikołajem, Fabianem i Stanisławem (wymieni zapewne według starszeństwa) na ich 6 włókach 12. Podobnie jak synowie Zbrosława ze Szczurowa, synowie Piotra Kruka Jan i Jakub otrzymują w 1545 roku z kancelarii króla Zygmunta I Starego potwierdzenie nadania z roku W roku 1525 wzmiankowani są Zbrożkowie i Krukowie i ich książęce nadania w dobrach Goździec 14. Dalsze losy Goźdźca i jego właścicieli możemy prześledzić na podstawie rejestrów podatkowych z XVI i XVII wieku oraz spisów pospolitego ruszenia z pierwszej ćwierci XVII wieku. Rejestr podatku łanowego z 1535 roku wykazuje w Zbrożkach 2 włóki opodatkowanej ziemi uprawnej, natomiast w Krukach 4 włóki 15. Z kolei w rejestrach łanowego z lat 1540 i 1541 widzimy 3 włóki w Zbrożkach oraz 5½ pół włóki w Krukach 16. Widzimy zatem, że potomkowie Pawła Kruka szybciej zagospodarowywali swoje nadania (jak pamiętamy, łącznie 6 włók) niż potomkowie Zbrosława ze Szczurowa, którzy mieli do dyspozycji w Goźdźcu 10 włók ziemi, a w początkowej fazie osadniczej zagospodarowali jedynie niewielką część nadania na prawym brzegu Łukawicy. Chociaż nie można też wykluczyć, że ci drudzy lepiej wiedzieli jak należy rozmawiać z poborcą podatkowym. Kolejny rejestr łanowego pochodzi z roku 1563 i po raz pierwszy widzimy w nim Szczurowo w parafii kałuskiej (¾ włóki, nazwa przeniesiona ze Szczurowa w parafii Pniewnik) jako odrębne dobra, będące częścią nadania dla Zbrosława ze Szczurowa na lewym brzegu Łukawicy, czyli tam gdzie 9 Kodeks dyplomatyczny Księstwa Mazowieckiego, wyd. J. T. Lubomirski, Warszawa 1863 (dalej KDMP), s Matricularum Regni Poloniae Summaria, cz. IV, t. 1, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1910 (dalej MRPS IV/1), nr MRPS IV/3, nr KDMP, s MRPS IV/1, nr AGAD, MK 41, k. 185r-186r za: A. Goska, A. Nowik, Ciągłość dziejów gniazd rodowych. Osadnictwo szlachty cząstkowej w parafii Kałuszyn od XV do XXI wieku, Rocznik Kałuszyński, zeszyt 7, Kałuszyn 2007, s AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego I (dalej: ASK I) 39, k. 33v. 16 AGAD, ASK I 46, k. 83v i 116v. str. 2

3 dziś są Skrzeki 17. Ten rejestr odnotowuje również 3 włóki i 6 mórg w Goźdźcu oraz 5 włók w Goźdźcu-Krukach, brakuje natomiast wzmianki o Zbrożkach 18, co jest zapewne efektem błędu. Błąd ten zostaje naprawiony w rejestrze łanowego z roku 1567, w którym już widzimy Zbrożki (3¾ włóki; być może policzone błędnie razem z ¾ włóki Szczurowa, na co wskazywałby prosty rachunek porównawczy w kolejnych rejestrach, ale nie można też wykluczyć nieznacznych wahań zagospodarowanego/opodatkowanego areału), Szczurowo (ponownie ¾ włóki), Goździec (ponownie 3 włóki i 6 mórg) oraz Goździec-Kruki (5¼ włóki) 19. Rejestrem łanowego, który dostarcza nam najwięcej informacji jest rejestr z 1578 roku, w którym obok opodatkowanego areału w poszczególnych dobrach są wymieni również właściciele poszczególnych działów. W przedmiotowym rejestrze widzimy w Goźdzcu- Zbrożkach (łącznie 6¾ włóki i 9 mórg, licząc razem z ¾ włóki i 3 morgami w Szczurowie, które zostało wymienione przy części Zbrożków) na pierwszym dziale (3 włóki) Walentego, Stanisława i Leonarda po nieżyjącym Piotrze Skrzeku, na drugim dziale (1½ włóki i 3 morgi) Andrzeja i Jana po Łukaszu Zbrożków, na trzecim dziale (¾ włóki i 1½ morgi) Łukasza i Stanisława po Pawle oraz na czwartym dziale (¾ włóki i 1½ morgi) Ambrożego po Łukaszu 20. Powyższy podział wyraźnie wskazuje na to, że mamy tu do czynienia tylko z potomkami Zbrosława ze Szczurowa: synami Piotrem i Łukaszem, wnukami Walentym, Stanisławem, Leonardem (synami Piotra), Andrzejem, Janem, Pawłem i Ambrożym (synami Łukasza) oraz prawnukami Łukaszem i Stanisławem (synami Pawła). Wygląda również na to, że do potomków Piotra Skrzeka należały działy po obu brzegach Łukawicy, zarówno dobra Szczurowo, jak i dobra Goździec. Do potomków młodszego Łukasza należały natomiast Zbrożki (Goździec-Zbrożki). Wydaje się, że ówczesną liczebność Goźdźca wraz ze Szczurowem i Zbrożkami można szacować na około 15 osób dorosłych. Ten sam rejestr wykazuje również cztery działy w Goźdźcu-Krukach (łącznie 5¾ włóki), gdzie na pierwszym dziale (3 włóki) znajdujemy Marcina, Wojciecha, Stanisława i Łukasza po Janie (1½ włóki) oraz innych (1½ włóki), na drugim dziale (1 włóka) Stanisława, Pawła, Jana i Bartłomieja po Wojciechu, na trzecim dziale (1 włóka) Andrzeja, Pawła i Wawrzyńca po Stanisławie oraz na czwartym dziale (¾ włóki) Wojciecha po Stanisławie 21. Widać, że pierwszy dział to nadanie z 1474 roku dla najstarszego syna Pawła Kruka Piotra z Kałuszyna, a widzimy na nim jego syna Jana oraz czterech wnuków, a także innych, którzy są zapewne synami Jakuba, młodszego syna Piotra, wymienionego obok Jana w potwierdzeniu nadania z roku Kolejne trzy działy to pierwotne nadanie dla Pawła Kruka podzielone pomiędzy jego trzech młodszych synów. Owe działy są zapewne wymienione podług starszeństwa pierwszych właścicieli, dzięki czemu możemy stwierdzić, że na drugim dziale mamy syna i wnuków Mikołaja, na trzecim syna i wnuków Fabiana, a na czwartym syna Stanisława i samego Stanisława. Możliwym jest też, że na czwartym dziale wymieniono wnuka i syna Stanisława o tym samym imieniu, ale, zważywszy na fakt, że Stanisław był najmłodszym synem Pawła Kruka, autor skłania się ku temu, że to jednak sam Stanisław jest wymieniony w rejestrze wraz ze swoim synem. Liczebność Goźdźca-Kruków w owym czasie można szacować na jakieś 20 osób dorosłych. Dla pełnej jasności należy dodać, że wszystkie osoby wymieniane w rejestrze po słowie po to osoby już wtedy nieżyjące. Kolejne dokumenty przynoszące nam informacje o właścicielach Goźdźca pochodzą z lat 1621 i 1622 i są to spisy wojskowe. W obu tych dokumentach Zbrożki, Goździec i Skrzeki (dawniej Szczurowo) są wymienione razem. W pierwszym z nich (popis pospolitego ruszenia 17 AGAD, ASK I 38, k. 368v. 18 AGAD, ASK I 38, k. 368v i 369r. 19 AGAD, ASK I 38, k. 596v. 20 AGAD, ASK I 27, k. 944v. 21 AGAD, ASK I 27, k. 946r. str. 3

4 obejmujący ziemię liwską) widzimy tam szlachetnych Jarosza (Hieronima) Zbrożka syna nieżyjącego Łukasza, Jadama (Adama) Gójskiego oraz Stanisława Zbrożka syna Stanisława, którzy spośród siebie szlachetnego Stanisława Zbrożka na koniu z rynsztunkiem wyprawili. Wspólnie z owym Stanisławem wyprawiony pieszo został Paweł Zbrożek syn Bartosza, który miał szablę, kułak, rydel, motykę i siekierę. Ponadto, stawili się szlachetni Stanisław Skrzek syn nieżyjącego Gabriela, Wawrzyniec Zbrożek syn nieżyjącego Stanisława, wdowa Dorota Gójska oraz Jan Zbrożek, którzy spośród siebie pieszo wyprawili szlachetnego Jana Zbrożka 22. Z kolei w dokumencie okazowania pospolitego ruszenia z roku 1622 w Zbrożkach, Goźdzcu i Skrzekach widzimy kolejno: Jadama (Adama) Gójskiego syna nieżyjącego Lenarta (Leonarda), Piotra Gójskiego syna nieżyjącego Bartosza, Stanisława Gójskiego syna nieżyjącego Gabriela, Tomasza Gójskiego syna żyjącego Mikołaja, Karola Zbrożka syna nieżyjącego Pawła, Pawła Zbrożka syna nieżyjącego Bartosza, Jarosza (Hieronima) Zbrożka syna nieżyjącego Łukasza, Wawrzyńca i Marcina Zbrożków synów nieżyjącego Stanisława oraz Jana Zbrożka syna nieżyjącego Stanisława 23. Widzimy zatem, że zdecydowana większość osób powtarza się w obu dokumentach. Z zupełną zbieżnością mamy natomiast do czynienia w przypadku Kruków, gdyż zarówno w dokumencie z 1621, jak i 1622 roku występują dokładnie te same osoby w dokładnie tej samej kolejności, a mianowicie: Piotr niegdy Janów Gójski, Maciej niegdy Janów Gójski, Walenty niegdy Wojciechów Gójski, Jakub niegdy Wojciechów Gójski, Stanisław niegdy Janów, Tomasz niegdy Jendrzejów (Andrzejów), Maciej niegdy Wawrzyńców, Paweł niegdy Stanisławów, Jan niegdy Wawrzynców, Piotr niegdy Marcinów, Stanisław niegdy Wojciechów, Jakub niegdy Wojciechów, Jan niegdy Stanisławów, Paweł niegdy Maciejów, Wojciech niegdy Wojciechów, Marcin niegdy Tomaszów, Łukasz niegdy Jakubów Falbog, Jendrzej (Andrzej) niegdy Wojciechów, Bartosz niegdy Jakubów Gójski oraz Jendrzej (Andrzej) niegdy Stanisławów 24. Oczywiście wszyscy ojcowie wymienieni po formule niegdy to już osoby wtedy nieżyjące. W przypadku Kruków zwraca uwagę powtarzająca się formuła z porządnym rynsztunkiem pieszo, która pojawiła się przy niemal każdym stawiającym się z tych włości. Widać, że właściciele działów w Krukach stawili się licznie, co pozwala szacować liczebność wsi na jakieś czterdzieści, a może więcej osób, przy kilkunastu w Zbrożkach i może około dziesięciu w Goźdźcu i Skrzekach. Kolejne wiadomości o okolicy szlacheckiej Goździec przynoszą nam rejestry podatkowe z drugiej połowy XVII wieku. Rejestr podymnego z 1663 roku informuje nas, iż w owym czasie były Zbrożkach 2 dymy, w Skrzekach 1 dym, a w Krukach 3 dymy 25. Z kolei rejestr pogłównego z tego samego roku widzi 12 osób w Zbrożkach, 4 osoby w Skrzekach i 22 osoby w Krukach 26. Liczebność Zbrożków pozostaje bez zmian w rejestrze pogłównego z roku 1673 i nadal widzimy tam 12 osób, natomiast istotnie wzrasta liczba ludności w Krukach i mamy tam już 33 osoby, zaś, co ciekawe, Skrzeki są wymienione razem z Falbogami łącznie 19 osób 27. Bardziej szczegółowych informacji dostarcza nam rejestr pogłównego z 1676 roku, który w poszczególnych wsiach ziemi liwskiej wymienia rodziny je zamieszkujące. Widzimy w nim w Zbrożkach 3 rodziny, a mianowicie rodzinę Jana Zbrożka, rodzinę Adama Zbrożka i rodzinę Karczewskiego (łącznie 13 osób), zaś w Skrzekach tylko 1 rodzinę niewymienioną z nazwiska i określoną jako matka i córka stanu szlacheckiego 28. Z kolei w Krukach rejestr 22 AGAD, Tzw. Metryka Litewska IV, B-36, k Tamże, k. 266v i 267r. 24 Tamże, k. 265v i 266r oraz Lwowska Naukowa Biblioteka im. W. Stefanyka NAN Ukrainy, zespół 4, Zbiór rękopisów Biblioteki Baworowskich, dział 1, Conscriptoi nobilitatis Livensis 1621, k. 49r i 49v oraz 95r i 95v. 25 AGAD, ASK I 65, k. 845v i 846r. 26 AGAD, ASK I 66, k. 873v i 874r. 27 AGAD, ASK I 66, k. 885r i 885v. 28 Regest pogłównego Prowincyi Wielko-polskiey, Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, rkps 1100, k str. 4

5 odnotowuje łącznie 22 osoby, w tym 5 rodzin stanu szlacheckiego, tj. 2 rodziny Gójskich, a także rodziny Chrościckiego, Kamieńskiego i Łazowskiego oraz 2 osoby stanu plebejskiego, a także 8 osób w dworze chorążego liwskiego 29. Powyższe dane źródłowe, obejmujące okres od XV do XVII wieku, dostarczają nam szeregu cennych informacji i pozwalają na wyciągnięcie bardzo konkretnych wniosków. Zaczynając od potomków Zbrosława ze Szczurowa, można stwierdzić, że jego średni syn Piotr (najstarszy z synów Zbrosława Jan pozostał na dziale ojca w Szczurowie w parafii Pniewnik i przyjął nazwisko Szczurowski) miał swoją część po obu brzegach rzeki Łukawicy (Goździec i Szczurowo/Skrzeki) i dał początek rodowi Gójskich-Skrzeków. W XVI wieku jego siedziba nosiła przeniesioną nazwę Szczurowo, co potwierdzają szesnastowieczne rejestry podatkowe, w których występuje Szczurowo w parafii Kałuszyno, nie występują natomiast Skrzeki. Z kolei w siedemnastowiecznych dokumentach wojskowych i rejestrze podatkowym nie ma już Szczurowa, za to pojawiają się Skrzeki. Zmiana nazwy, która musiała mieć miejsce mniej więcej na przełomie XVI i XVII wieku (możliwe, że przez jakiś czas używano obu nazw), to oczywiście efekt używania przez Piotra przydomka Skrzek, o czym wiemy z rejestru łanowego z 1578 roku, którego to przydomka używali także jego potomkowie, w tym Stanisław wymieniony w popisie pospolitego ruszenia z roku Młodszy brat Piotra Łukasz osiadł na prawym brzegu rzeki (włość Zbrożki, później Goździec- Zbrożki) i zapoczątkował ród Zbrożków. Za błędną należy uznać zatem identyfikację dokonaną przez E. Kowalczyk, która utożsamia XVI-wieczne Szczurowo w parafii kałuskiej ze Zbrożkami 30. Nie ulega bowiem wątpliwości, na co wskazują wspomniane rejestry podatkowe z tego okresu, że Szczurowo i Zbrożki występują równolegle jako oddzielne dobra, brakuje natomiast Skrzeków, które pojawiają się dopiero w XVII wieku. Należy także dodać, iż twórcy atlasu historycznego Mazowsza z Instytutu Historii PAN w ogóle nie byli w stanie zlokalizować Szczurowa w parafii Kałuszyno 31. Przywołane wyżej dokumenty z XV, XVI i XVII wieku informują nas również o tym, że włości Goździec, Szczurowo/Skrzeki i Zbrożki były stosunkowo długo jednolite rodowo. Dopiero w rejestrze z 1676 roku widzimy tam przedstawicieli innych rodów, a mianowicie Karczewskich w Zbrożkach. Nie znamy nazwiska matki i córki wymienionych w tym rejestrze przy Skrzekach, ale z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że są to Gójskie z przydomkiem Skrzek, ostatnie przedstawicielki tego rodu w Skrzekach. Również w Krukach widzimy od XV do XVII wieku przede wszystkim potomków Pawła Kruka. W rejestrach wojskowych z lat jedynym przybyszem z zewnątrz jest Łukasz Falbog, natomiast w rejestrze pogłównego z 1676 roku widzimy w Krukach, oprócz Gójskich, najpewniej potomków Pawła Kruka, także Chrościckich, Kamieńskich i Łazowskich, a także osoby stanu plebejskiego. Warto również zwrócić uwagę na fakt, iż w dokumentach z XV, XVI i XVII wieku niezmiennie występuje forma Goździec, jako nazwa włości, natomiast te same dokumenty XVII-wieczne wymieniają tam Gójskich, a nie Gozdzkich jakbyśmy logicznie mogli oczekiwać. Płynąłby z tego wniosek, że współczesna forma Gójszcz ma długą metrykę i była używana w potocznym języku równolegle z formą Goździec, co najmniej od XVI-XVII wieku, a może nawet i wcześniej, co całkiem prawdopodobne. Na podstawie przywołanych dokumentów możemy również zaobserwować rozwój demograficzny okolicy szlacheckiej Goździec na przestrzeni około 200 lat. Łatwo zauważyć stopniowy wzrost populacji mniej więcej do pierwszej połowy XVII wieku (od początku XV 29 Tamże, k E. Kowalczyk, Włość kałuska w średniowieczu. Z dziejów osadnictwa na wschodnim Mazowszu, Rocznik Kałuszyński, zeszyt 4, Kałuszyn W. Pałucki (red.), Atlas historyczny Polski. Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. II, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1973, s str. 5

6 wieku długotrwały okres bez wojen na Mazowszu), a później dość wyraźny spadek, szczególnie w Zbrożkach i Skrzekach, w drugiej połowie tego stulecia. Nie ma w tym nic nadzwyczajnego, a ów spadek liczby mieszkańców to najpewniej efekt następstw tzw. potopu szwedzkiego z lat (zniszczenia wojenne, epidemie), a także powszechnej w tamtym czasie emigracji szlachty mazowieckiej do innych części I Rzeczypospolitej, szczególnie na jej kresy wschodnie. Przedstawione do tej pory dokumenty, a szczególnie nadania z XV wieku, rejestr łanowego z 1578 roku oraz rejestry wojskowe z lat pozwalają na zbudowanie drzew genealogicznych dla rodów Zbrożków, Gójskich-Skrzeków i Gójskich-Kruków, począwszy od protoplastów tychże rodów, tj. Zbrosława ze Szczurowa i Pawła Kruka, a na pierwszej połowie XVII wieku skończywszy. Są one niestety niepełne ze względu na trudności w połączeniu osób występujących w rejestrze z 1578 roku ze wszystkimi osobami z dokumentów z lat Nie ma natomiast zupełnie możliwości połączenia tych osób z postaciami wymienionymi w rejestrze pogłównego z 1676 roku. Drzewa genealogiczne potomków Zbrosława ze Szczurowa i Pawła Kruka w pierwszych kilku pokoleniach zostały przedstawione w aneksach 1 i 2. Losy okolicy szlacheckiej Goździec ulegają większym zmianom w wiekach kolejnych, szczególnie pod względem własności, kiedy to stopniowo pierwotni właściciele tych dóbr, potomkowie Zbrosława ze Szczurowa i Pawła Kruka ustępują miejsca nowym właścicielom, pochodzącym także spoza ziemi liwskiej, a sami niejako zamieniają się miejscami, co wyjaśnię za chwilę. W szczegółowym rejestrze podymnego z roku 1790 obejmującym ziemię liwską po raz pierwszy w dokumencie oficjalnym spotykamy współczesną formę Gójszcz i dowiadujemy się z niego, że owa wieś (dwór z zabudowaniami) należy do Potockiego, zaś Skrzeki (dwór i młyn) należą do Lisieckiego i nie ma tam już żadnych Gójskich-Skrzeków ani innych przedstawicieli szlachty cząstkowej 32. Skądinąd wiemy, że wspomniany wyżej Lisiecki miał na imię Ignacy i nabył Skrzeki niewiele wcześniej, bo w roku Jeszcze w tym roku właścicielem części szlacheckich we wsiach Goździec i Skrzeki był Józef Gójski- Kruk, syn Wojciecha 34. Co ciekawe, z roboczych materiałów genealogicznych A. Wociala, który szczegółowo zbadał metryki z parafii kałuskiej, w tym te dotyczące Gójskich i Zbrożków, wynika, że w Krukach osiedlili się potomkowie Piotra Skrzeka, czyli doszło do owej swoistej zamiany miejsc Gójskich-Kruków i Gójskich-Skrzeków, w czym zresztą nie ma nic dziwnego, gdyż w tamtym czasie szlachta cząstkowa dość często przemieszczała się po okolicznych wsiach. A. Wocialowi, na podstawie badań metrykalnych, udało się wyodrębnić kilka gałęzi Gójskich, których genealogię da się ustalić mniej więcej od początku XVIII wieku. Autor nie będzie przedstawiał w szczegółach wyników prac tego badacza, gdyż w nieodległym czasie jest przewidywana ich publikacja, natomiast chciałby zwrócić uwagę na jedną z gałęzi Gójskich, a mianowicie na Gójskich z przydomkiem Bogacz, dziedziców na Krukach, których, dzięki porównaniu zapisów metrykalnych z wywodem szlachectwa Józefa Gójskiego z roku 1855, o którym szerzej poniżej (fragment dotyczący przynależności herbowej Gójskich i Zbrożków), możemy uznać za potomków Zbrosława ze Szczurowa i jego syna Piotra Skrzeka. Dzięki temu jesteśmy w stanie wyprowadzić genealogię tej gałęzi Gójskich aż od XIV wieku, czyli od dziedziców Szczurowa w parafii Grodziec w ziemi zakroczymskiej, co zostało przedstawione w składającym się z dwóch części aneksie 3, przy czym autor niniejszego artykułu uwzględnił tylko te osoby, których filiacja nie budziła 32 Taryffa z Dóbr Dziedzicznych w Woiewództwie Mazowieckim Ziemi Liwskiey leżących do Podatku Podymnego z Lustracyi Dymuw roku 1790 Nastąpioney ułożona, Archiwum Państwowe w Krakowie, IT 235, s S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. IX, Warszawa 1912, s Tamże, t. IV, Warszawa 1907, s. 230 oraz A. Boniecki, Herbarz Polski, t. VI, Gebethner i Wolff, Warszawa 1903, s str. 6

7 wątpliwości. Wspomniany powyżej rejestr podymnego z 1790 roku wymienia oczywiście także Kruki i Zbrożki, w których widzimy odpowiednio 10 i 7 dymów oraz następujących dziedziców z rodów nas interesujących, którzy występują tam pośród przedstawicieli rodów napływowych, albowiem obie wsie już od dłuższego czasu nie są jednolite rodowo, tj.: Franciszka Gójskiego, nowoprzybyłego Franciszka Gójskiego po Józefie, Dominika Gójskiego i Pawła Gójskiego w Krukach oraz Ignacego Zbrożka, Ludwika Gójskiego i Michała Zbrożka w Zbrożkach 35. Na tej podstawie możemy oszacować liczebność wsi Kruki i Zbrożki odpowiednio na jakieś dwadzieścia kilka i kilkanaście osób. Dymy wszystkich dziedziców cząstkowych, których wymieniłem zostały zakwalifikowane jako 10 korcy niewysiewające, a zatem gwarantujące dochody wystarczające jedynie na utrzymanie. Warto także wspomnieć, iż Gójskich w owym czasie spotykamy także w Olszewicach i Wólce Kałuskiej, zaś Zbrożków w Szymonach 36 o nich wszystkich szerzej w materiałach A. Wociala. Wymieniony w Krukach nowoprzybyły Franciszek po Józefie to zapewne przedstawiciel gałęzi o przydomku Bogacz, potomek Zbrosława ze Szczurowa, zaś pozostali Gójscy wymienieni w Krukach są raczej potomkami Pawła Kruka. O Ludwiku Gójskim ze Zbrożków trudno cokolwiek orzec w tej kwestii. Z kolei występujący w Krukach Dominik Gójski to postać charakterystyczna ze względu na swoją aktywność polityczną w ziemi liwskiej. Ów Dominik, jako poseł ziemi liwskiej, bierze udział w elekcji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1764 roku 37, przez wiele lat (ponad trzydzieści), aż do końca XVIII wieku, pełni szereg funkcji urzędniczych w ziemi liwskiej, m.in. burgrabiego, marszałka sejmiku, sędziego, skarbnika, komornika i in., a także podpisuje akt przystąpienia ziemi liwskiej do insurekcji kościuszkowskiej z roku Informacji na temat zaludnienia okolicy szlacheckiej Gójszcz w XIX wieku dostarcza nam Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Dowiadujemy się z niego, że w roku 1827 w Gójszczu było 13 domów i aż 123 mieszkańców 39, zapewne w znacznym stopniu już nie szlachty, lecz chłopów. W tym samym roku w Krukach było 11 domów i 70 mieszkańców 40. W tymże roku 1827 w folwarku Skrzeki odnotowujemy 2 domy i 10 mieszkańców, ale w roku 1889 tych mieszkańców jest tam już 66 41, co świadczy o rozwoju folwarku. Większość z tych mieszkańców, to zapewne, podobnie jak w Gójszczu, chłopi, gdyż wiemy, że od dłuższego czasu obie włości nie należą do szlachty cząstkowej. W Zbrożkach natomiast odnotowujemy w roku domów i 42 mieszkańców, ale w roku 1895 liczba mieszkańców nieco spada i jest ich tam W roku 2007 w Krukach było 41 domów i 97 mieszkańców oraz, po przeliczeniu, 7 włók ziemi, w Zbrożkach były 2 domy, 9 mieszkańców i 3 włóki ziemi, zaś w Skrzekach 7 domów, 14 mieszkańców i 3 włóki ziemi 43. Widać zatem, że Zbrożki (obecnie część Gójszcza) w zasadzie ulegają zanikowi. Według stanu na dzień 18 lutego 2015 roku w Gójszczu było 38 gospodarstw i zameldowanych było 146 osób (77 mężczyzn i 69 kobiet), 35 Taryffa, s Tamże, s. 16 i O. Pietruski, Elektorów poczet którzy niegdyś głosowali na elektów Jana Kazimierza roku 1648, Jana III. roku 1674, Augusta II. roku 1697, i Stanisława Augusta roku1764, najjaśniejszych królów polskich, wielkich książąt litewskich itd. itd. itd., Lwów 1845, s. 101; obok Dominika Gójskiego wymieniony jest także inny elektor króla Stanisława Augusta z ziemi liwskiej o nazwisku Gójski, a mianowicie Franciszek z Gójszcza-Kruków, obaj z herbem Doliwa. 38 Szerzej na temat aktywności politycznej Dominika Gójskiego zob. L. Zalewski, Szlachta ziemi liwskiej, Paleta-Art., Warszawa 2005, s , 55, 57-59, 62, 65, 66, 75, 82, 83, 86, 89, 116 i Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. II, Warszawa 1881, s Tamże, t. IV, Warszawa 1883, s Tamże, t. X, Warszawa 1889, s Tamże, t. XIV, Warszawa 1895, s Dane z UMiG Mrozy za: A. Goska, A. Nowik, Ciągłość dziejów, s ; niestety autorzy nie pozyskali danych dotyczących samego Gójszcza. str. 7

8 natomiast w Krukach 26 gospodarstw i 87 osób (48 mężczyzn, 39 kobiet) 44. Dane dotyczące Gójszcza nie uwzględniają podziału na Gójszcz, Skrzeki i Zbrożki, czyli dotyczą całości Gójszcza wraz z jego dwoma przysiółkami. Autor nie przedstawia szczegółowych informacji na temat Gójskich i Zbrożków oraz innych rodów i rodzin mieszkających w Gójszczu, Skrzekach, Zbrożkach i Krukach w XIX wieku i później, albowiem informacje te zostaną kompleksowo ukazane w planowanej publikacji autorstwa A. Wociala. Podsumowując historyczne losy okolicy szlacheckiej Goździec/Gójszcz warto zauważyć, iż jesteśmy w stanie bardzo wiarygodnie ustalić przynależności herbową (rodową w ujęciu średniowiecznym) rodów osiadłych pod koniec średniowiecza w tejże okolicy. Jak wiemy, Zbrożkowie i Gójscy-Skrzekowie (później także z przydomkiem Bogacz) oraz Szczurowscy z parafii pniewnickiej to współrodowcy, a zatem są oni wszyscy tego samego herbu. Natomiast oddzielnym rodem, niespokrewnionym w wyżej wymienionymi, a tym samym innego herbu, są Gójscy-Krukowie. Przy ustalaniu przynależności herbowej potomków Zbrosława ze Szczurowa w pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na zapiskę herbową z 1470 roku, w której widzimy Zbrożka ze Strupiechowa herbu Jasiona (Jasieńczyk) 45. Może być on tożsamy ze Zbrosławem ze Szczurowa wymienionym w w/w nadaniach księcia Konrada III z 1472 i 1474 roku oraz w w/w przywileju tegoż księcia z roku Skąd to przekonanie? Otóż, po pierwsze, jest mało prawdopodobne aby w tym samym czasie, na tak małym obszarze i do tego tak słabo zaludnionym, jakim w drugiej połowie XV wieku była ziemia liwska, występował jeszcze jakiś inny rycerz o tak rzadkim imieniu. Po drugie, wspominany już wielokrotnie przywilej z roku 1476 widzi w ziemi liwskiej tylko jednego Zbrosława, w Szczurowie, nie widzi natomiast żadnego Zbrosława w Strupiechowie, ani w żadnej innej wsi ziemi liwskiej 46. Skąd zatem zapis o Strupiechowie w wspomnianej zapisce herbowej? Otóż, może to być błąd pisarza, albo też Zbrosław mógł mieć jakieś działy w Strupiechowie, których później się pozbył i stąd chwilowe pisanie się ze Strupiechowa. Kolejną przesłanką za Jasieńczykiem jako herbem Szczurowskich, Zbrożków i Gójskich-Skrzeków jest herbarz B. Paprockiego z 1584 roku, który wymienia m.in. Zbrożków z powiatu czerskiego jako klejnotników herbu Jasieńczyk, wskazując przy tym na Marcina Zbrożka zmarłego w 19 listopada 1539 roku i pochowanego w Warszawie 47 oraz nieznanego z imienia podstarościego czerskiego, który miał nim być za życia B. Paprockiego 48. Jak widać, B. Paprocki przypisuje Zbrożków herbu Jasieńczyk do ziemi czerskiej, a nie liwskiej, ale nie ma w tym nic dziwnego i jak najbardziej mogło mu chodzić o Zbrożków z ziemi liwskiej. Dlaczego? Po pierwsze, dlatego, że w tamtym czasie (druga połowa XVI wieku) nie było żadnych Zbrożków w ziemi czerskiej, o czym przekonuje nas szczegółowy rejestr podatkowy z 1576 roku, który żadnych Zbrożków w całej ziemi czerskiej nie odnotowuje 49. Jednocześnie dysponujemy rejestrem łanowego z 1578 roku, o którym już była mowa, a który odnotował Zbrożków w ziemi liwskiej. Po drugie zaś, trzeba pamiętać, że ziemia liwska została wydzielona z północnowschodniego krańca ziemi warszawskiej oraz północno-wschodniej części ziemi czerskiej. W XV wieku zdarzało się, że nawet w oficjalnych dokumentach wsie ziemi liwskiej określano jako usytuowane w ziemi warszawskiej lub czerskiej. Okolica szlachecka Goździec, przed wyodrębnieniem ziemi liwskiej, należała do ziemi czerskiej, a zatem skojarzenie przez B. 44 Dane pozyskane przez autora z UMiG Mrozy. 45 Z. Wdowiszewski, Zapiski liwskie z XV wieku, Miesięcznik Heraldyczny nr 1, Warszawa 1932, s KDMP, s Mógłby on być synem (raczej najmłodszym) lub młodo zmarłym wnukiem Zbrosława ze Szczurowa. 48 B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego, wyd. K. J. Turowski, Kraków 1858, s Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez A. Pawińskiego: t. V Mazowsze w: Źródła Dziejowe, t. XVI, wyd. A. Jabłonowski, Warszawa 1895, s str. 8

9 Paprockiego Zbrożków z ziemią czerską nie jest niczym nadzwyczajnym. Również K. Niesiecki przypisuje Zbrożków do herbu Jasieńczyk, odnotowując za B. Paprockim Marcina Zbrożka pochowanego w Warszawie oraz nieznanego z imienia podstarościego czerskiego, dodatkowo wspominając pod rokiem 1674 o Janie Zbrożku z ziemi liwskiej 50. Skądinąd wiemy, że ów Jan Zbrożek z ziemi liwskiej to elektor króla Jan III Sobieskiego z 1674 roku 51. Być może tego samego Jana Zbrożka widzimy w rejestrze pogłównego z 1676 roku, o którym już była mowa. W świetle powyższego wydawałoby się, że trudno mieć wątpliwości odnośnie przynależności Zbrożków, a tym samym Gójskich-Skrzeków i Szczurowskich do herbu Jasieńczyk, tym bardziej, że przesłanki za taką diagnozą, ze średniowieczną zapiską herbową na czele, pochodzą z okresu przed zaborczymi legitymacjami szlacheckimi (XIX wiek), kiedy to na masową skalę przypisywano sobie nie swoje herby 52, tym samym zafałszowując, świadomie lub nieświadomie, stan faktyczny, co jest niestety powielane do dziś dnia. Są to zatem przesłanki bardzo wiarygodne. Jak się jednak okazuje i one wprowadzają w błąd. Już w poprzedniej publikacji autor wspominał, że istnieją pewne przesłanki za przynależnością Szczurowskich, a tym samym Zbrożków i Gójskich-Skrzeków do herbu/rodu Prus (liczni Prusowie zeznający, także w pierwszych parach, w sprawach sądowych z uczestnictwem dziedziców Szczurowa w parafii Grodziec, powołanie się na prawo bliższości przez Jana z Gościeńczyc, którego przynależność do Prusów nie budzi wątpliwości, w sprawie z dziedzicami Szczurowa), pochodzące z lat 20-ych XV wieku, czyli z okresu kiedy ojciec Zbrosława Andrzej ze Szczurowa był jeszcze w ziemi zakroczymskiej, a które autor odrzucił znajdując inne wyjaśnienia zaistniałego stanu rzeczy 53. Jak się okazało niesłusznie. Otóż odnalezione niedawno w prywatnej kolekcji wypisy ze zniszczonych w czasie II wojny światowej ksiąg sądowych liwskich (wykonane najprawdopodobniej w okresie międzywojennym przez Z. Wdowiszewskiego) 54 są zgodne z przesłankami wynikającymi z najstarszych dokumentów. Wśród tych znalezionych wypisów są dwa, w których Szczurowscy są jednoznacznie przypisani do herbu/rodu Prus i autor dysponuje ich kopiami cyfrowymi. Dokumenty, których owe wypisy dotyczą pochodzą z pierwszej połowy XVI wieku, a zatem z okresu kiedy szlachta liwska jeszcze pamiętała swoje herby. Pierwszy mówi nam, że w Liwie, w czwartek po oktawie Objawienia Pańskiego (19 stycznia przyp. autora) 1544 roku szlachetny Maciej, syn Marcina z Roguszyna ustanowił świadków, gdzie w pierwszej parze występują jego współrodowcy Jakub, syn nieżyjącego Piotra i Leonard, syn nieżyjącego Jana wszyscy Awdańce z Roguszyna Nowego, a w kolejnych parach Jan, syn nieżyjącego Jakuba i Maciej, syn nieżyjącego Mikołaja wszyscy Prusowie ze Szczurowa- Kątów (w parafii Pniewnik przyp. autora) oraz Jan, syn nieżyjącego Jakuba i Piotr, syn nieżyjącego Jakuba wszyscy Lubicze z Nojszewa. Z kolei drugi z dokumentów informuje nas, że w Liwie, w czwartek, w wigilię św. Jakuba (24 lipca przyp. autora) 1544 roku szlachetny Jan, syn nieżyjącego Macieja ze Szczurowa-Kątów ustanowił świadków przeciwko szlachetnemu Stanisławowi, synowi Mikołaja z Kaluszek z powiatu drohickiego. 50 K. Niesiecki, Herbarz Polski, t. X, wyd. J. N. Bobrowicz, Lipsk 1845, s O. Pietruski, Elektorów poczet, s Przypisywano sobie głównie herby sąsiadów albo rodów o tak samo lub podobnie brzmiących nazwiskach. Przykładem na nieprawidłową pod względem przynależności herbowej legitymację szlachecką z XIX wieku jest wywód Józefa Gójskiego z roku 1855, syna Józefa, wnuka Franciszka, prawnuka Józefa, praprawnuka Franciszka, prapraprawnuka Jana, praprapraprawnuka Wojciecha, prapraprapraprawnuka Stanisława, praprapraprapraprawnuka Piotra i prapraprapraprapraprawnuka zmarłego w roku 1516 Zbrosława, który to Józef Gójski wylegitymował się z herbem Doliwa (S. Uruski, Rodzina, t. IV, Gebethner i Wolff, Warszawa 1907, s. 230.), najpewniej przypisując sobie herb swoich sąsiadów Gójskich-Kruków. 53 P. Szczurowski, Historia Szczurowskich, s Chodzi o kolekcję wypisów z ksiąg grodzkich liwskich z XV-XIX wieku ks. Władysława Roguskiego, będącą w posiadaniu i udostępnioną przez Tomasza Roguskiego, zwierającą wypisy dotyczące głównie Roguskich- Papieży. str. 9

10 W pierwszej parze wystąpili współrodowcy Jana Szczurowskiego (ze Szczurowa-Kątów), a mianowicie Mikołaj, syn nieżyjącego Andrzeja z Karczewca oraz jego brat Jan Prusowie. W kolejnych parach widzimy natomiast Wojciecha, syna nieżyjącego Pawła z Roguszyna Starego i Stanisława, syna nieżyjącego Mikołaja ze Strupiechowa Awdańców oraz Piotra, syna nieżyjącego Jakuba z Nojszewa i jego brata Andrzeja Lubiczów. Przy okazji znajdujemy kolejne potwierdzenie przynależności Roguskich, przynajmniej niektórych, do Awdańców oraz Nojszewskich do Lubiczów, co jest już niespodzianką, albowiem wydawało się, że są oni herbu Wierzbowa 55. Trzeba w tym miejscu podkreślić, że wszyscy dziedzice Szczurowa w parafii Pniewnik wymienieni w tych dwóch dokumentach z herbem Prus występują także w przywoływanym już rejestrze łanowego z 1578 roku i bez wątpienia są potomkami Andrzeja ze Szczurowa 56. W świetle twardych dowodów mających swe źródła w dokumentach XV i XVI-wiecznych teza o przynależności Szczurowskich, a tym samym Zbrożków i Gójskich-Skrzeków do rodu/herbu Jasieńczyk musi upaść, co pokazuje jak trudne są poszukiwania herbów i z jaką ostrożnością trzeba podchodzić do informacji dostępnych w różnych dokumentach i opracowaniach, głównie w herbarzach, nawet tych starszych, oraz jak ostrożnie trzeba je interpretować. Wygląda bowiem na to, że Zbrożek ze Strupiechowa z zapiski z 1470 roku nie jest tożsamy ze Zbrosławem ze Szczurowa, a Zbrożkowie wymieniani w herbarzach nie są tożsami ze Zbrożkami z ziemi liwskiej, ewentualnie używali nie swojego herbu. Wspomniano już, że Gójscy-Krukowie byli herbu Doliwa. Wskazywałby na to wywód szlachectwa Seweryna Gójskiego z 1842 roku, syna Jana i wnuka Józefa z przydomkiem Kruk, właściciela w 1787 roku części szlacheckich we wsiach Goździec i Skrzeki, który to Seweryn Gójski wylegitymował się z herbem Doliwa 57. O Gójskich z Kruków herbu Doliwa wspomina też A. Boniecki w swoim herbarzu 58. Z kolei A. Goska i A. Nowik uważają, że protoplasta Gójskich-Kruków Paweł Kruk pochodzi ze wsi Smoleń w ziemi ciechanowskiej (powiat przasnyski, parafia Węgra), której właściciele Smoleńscy również używali przydomka Kruk i herbu Doliwa; autorzy nie podają jednak źródeł tych twierdzeń 59. Także A. Pszczółkowski pokazuje Smoleńskich ze Smolenia z herbem Doliwa i przydomkiem Kruk 60. Faktem jest, że zapiski średniowieczne z lat 20-ych XV wieku potwierdzają, iż dziedzice Smolenia i sąsiedniego Borkowa należeli do rodu Doliwów 61. Ponadto, w XVIII-wiecznych metrykach urodzeń/chrztów, ślubów i zgonów z parafii Węgra znajdujemy Smoleńskich z przydomkiem Kruk, m.in. Kunegundę Smoleńską-Kruk (1748), Marcina Smoleńskiego-Kruka (1751) i Piotra Smoleńskiego-Kruka (1763) 62.W świetle powyższego teza o pochodzeniu Pawła Kruka ze Smolenia w parafii Węgra w ziemi ciechanowskiej wydaje się całkiem prawdopodobna, tym bardziej, że ziemia ciechanowska, obok ziemi zakroczymskiej, była jednym z głównych rezerwuarów nowego osadnictwa w ziemi liwskiej w XV wieku. Warto dodać, że A. E. Kuropatnicki w swoim herbarzu wydanym jeszcze przed okresem zaborczych legitymacji szlacheckich wymienia jeden ród Gójskich z herbem Doliwa i dwa rody 55 T. Jaszczołt, Napływ rycerstwa do północnej części ziemi liwskiej w XV początkach XVI wieku (parafie Korytnica i Pniewnik), Zeszyty Korytnickie, t. 4, Korytnica 2011, s Zob. P. Szczurowski, Historia Szczurowskich, aneks S. Uruski, Rodzina, t. IV, s A. Boniecki, Herbarz polski, t. VI, s A. Goska, A. Nowik, Ciągłość dziejów gniazd rodowych, s W. Semkowicz, Wywody szlachectwa w Polsce XIV-XVII w., Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. III, Lwów 1913, nr 74 oraz S. Kozierowski, Ród Doliwów w: Studja nad pierwotnem rozsiedleniem rycerstwa wielkopolskiego, t. IX, Poznań 1923, s Archiwum Diecezjalne w Płocku, księga metrykalna dla parafii Węgra z lat , informacja uzyskana od A. Pszczółkowskiego. str. 10

11 Zbrożków z herbami Jasieńczyk i Poraj 63, przy czym już wiemy, że Zbrożkowie z ziemi liwskiej są Prusami. Wygląda zatem na to, że okolicę szlachecką Goździec w późnym średniowieczu zasiedlili przedstawiciele dwóch średniowiecznych rodów Prusów i Doliwów. Nasz wielki XV-wieczny kronikarz Jan Długosz wywodzi herb Prus z pochodzenia starożytnego (w obecnym rozumieniu średniowiecznego przyp. autora) pruskiego, od trzech książąt, którzy z powodu popełnienia występku/zbrodni uszli z Prus do Polski i tu się rozrodzili (Prutenorum antiquorum genus, ex tribus principibus, qui in Poloniam ex Prussia facinore commisso, fugientes, propagarunt) z tegoż herbu Prus I wywodzą się odmiany Prus II i Prus III 64. Z kolei herb Doliwa wywodzi się z herbu Poraj i jest związany ze oblężeniem zamku Liw przez Jadźwingów 65. Interesującym uzupełnieniem powyższych wywodów może być informacja, iż autor poddał się badaniu genetycznemu DNA (chromosom Y), z którego wynika, że należy on do rzadkiej w Polsce haplogrupy I2a2a M223, zaś linia męska autora, którego haplotyp chromosomu Y oznaczono w wyniku w/w badania jest bardzo rzadka w całej populacji światowej. Warto też zauważyć, że haplogrupa I, będąca haplogrupą rodzicielską dla I2a2a, uważana jest za zbiór chromosomów Y odziedziczonych przez Europejczyków po pierwszych mieszkańcach kontynentu, zamieszkujących go jeszcze przed ostatnią epoką lodowcową 66. Jeśli założyć, że wszystkie żony w rodzie Szczurowskich/Gójskich-Skrzeków/Zbrożków były wierne swoim mężom, to analogiczny wynik powinni otrzymać wywodzący się z ziemi liwskiej inni Szczurowscy, a także Gójscy-Skrzekowie (również ci z późniejszym przydomkiem Bogacz) oraz Zbrożkowie. Na koniec autor chciałby skorzystać z okazji i dołączyć do niniejszego artykułu uzupełniony wywód swoich przodków (aneks 4), albowiem od czasu publikacji w zeszycie 14 Rocznika Kałuszyńskiego artykułu dotyczącego historii jego rodu, w którym wywód jego przodków został przedstawiony w aneksie 6 67, udało mu się dokonać identyfikacji kolejnych antenatów oraz uzupełnień informacji dotyczących antenatów wcześniej zidentyfikowanych. Ponadto, autor chciałby dołączyć skorygowane aneksy 3 Drzewo genealogiczne Szczurowskich w ziemi liwskiej (XV-XVII wiek) i 7 Pochodzenie antenatów autora z w/w publikacji 68, odpowiednio jako aneksy 5 i 6. W przywołanej wcześniej prywatnej kolekcji wypisów z ksiąg sądowych liwskich znajdują się również wypisy, które rzucają nowe światło na przodków autora żyjących na przełomie XVII i XVIII wieku. Otóż z zapiski z roku 1729 dowiadujemy się, że szlachetni Jacek i Józef Roguscy, synowie nieżyjącego Wawrzyńca zwanego Papież, w imieniu swym oraz szlachetnego Łukasza Szczurowskiego, syna nieżyjącego Stanisława zwanego Goś, nieletniego swego siostrzeńca, zapisują szlachetnemu Wawrzyńcowi Roguskiemu, synowi nieżyjącego Stanisława zwanemu Perkuła, na dobrach Szczurowo 20 złotych polskich resztujących z tytułu posagu szlachetnej Agnieszki Szczurowskiej, córki nieżyjącego Stanisława zwanego Goś, siostrzenicy Roguskich Papieży i żony Roguskiego Perkuły. 63 A. E. Kuropatnicki, Wiadomość o klejnocie szlacheckim oraz herbach domów szlacheckich w Koronie Polskiey, część druga, Warszawa 1789, s. 33 i Szerzej zob. B. Paprocki, Herby, s oraz K. Niesiecki, Herbarz, t. VII, Lipsk 1841, s Do wzmianki J. Długosza trzeba podchodzić ostrożnie i traktować ją jako przynajmniej częściowo legendarną. Natomiast w sposób naukowy kwestia pochodzenia rycerstwa herbu Prus została przedstawiona w: J. Chwalibińska, Ród Prusów w wiekach średnich, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń K. Niesiecki, Herbarz, t. III, Lipsk 1839, s Wyniki badań przeprowadzonych w wykonaniu zlecenia Pana Piotra Szczurowskiego z dnia 17 marca 2015 roku, L. dz. 501/15, tdna 37/15, UMK w Toruniu, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Katedra Medycyny Sądowej, Bydgoszcz 31 marca Haplogrupa I2a2a M223 autora została również potwierdzona badaniem SNP w kierunku L801 (wynik pozytywny). 67 P. Szczurowski, Historia Szczurowskich, s Tamże, s. 95 i 101. str. 11

12 Oznacza to, że w pierwszej połowie XVIII wieku żyło w Szczurowie dwóch Łukaszów Szczurowskich, z czego pierwszy był synem Macieja Szczurowskiego, a drugi Stanisława Szczurowskiego Gosia. Nie znając w/w zapiski autor, na podstawie znanych mu metryk, błędnie przypisał swojego praprapraprapradziada Łukasza Szczurowskiego z gałęzi Gosiów do Macieja Szczurowskiego 69, gdy odnaleziona zapiska z 1729 roku, zawierająca przydomki występujących w niej osób, każe za ojca Łukasza Gosia uznać Stanisława Szczurowskiego Gosia. Owa zapiska w połączeniu ze znanymi metrykami z parafii Czerwonka pozwala również na zidentyfikowanie pozostałych dzieci Stanisława Gosia, a tym samym rodzeństwa Łukasza Agnieszki (ur. 1709), Grzegorza (ur. 1714) i Katarzyny (ur. 1716), a także żony Stanisława i matki Łukasza Elżbiety Roguskiej Papież. Co więcej, w w/w kolekcji odnajdujemy również zapiskę z roku 1730, w której obok Roguskich występuje Mateusz (w zapisce w formie łacińskiej Matthaeus) Szczurowski, syn nieżyjącego Franciszka Szczurowskiego Biernata. Biorąc pod uwagę fakt, ze imiona Maciej (w metryce w łacińskiej formie Mathia) i Mateusz mają dokładnie ten sam źródłosłów i do pewnego momentu były tożsame i używane wymiennie, można ostrożnie przyjąć, że Maciej z metryk urodzenia Łukasza (1702) i Sebastiana (1707) jest tożsamy z Mateuszem z zapiski sądowej z 1730 roku, i chodzi tu o Szczurowskich z gałęzi Biernatów. Wymieniony w tej zapisce Franciszek Biernat jest zapewne tożsamy z Franciszkiem Szczurowskim wymienionym w Szczurowie w rejestrze pogłównego z 1676 roku 70. Obok niego występuje Wojciech Szczurowski i są to jedyni Szczurowscy w całej ziemi liwskiej wymienieni w tym dokumencie. Skoro zatem Franciszek należałby do gałęzi Biernatów, to logicznie Wojciech powinien być z Gosiów, a zatem byłby ojcem Stanisława. Niestety sytuację komplikuje kolejna nowoodkryta zapiska sądowa, tym razem z roku 1741, w której występuje Katarzyna Szczurowska Wyrostkówna, córka nieżyjącego Wojciecha. Wynikałoby z tego, że ów Wojciech z rejestru z 1676 roku to jednak przedstawiciel gałęzi Wyrostków, którzy pokazują się już na początku wieku XVII (okazywanie pospolitego ruszenia z 1622 roku) 71. W tej sytuacji autor widzi dwie możliwości. Pierwsza z nich jest taka, że w 1676 roku nie uwzględniono Szczurowskich Gosiów w spisie podatkowym np. z powodu jakiejś klęski żywiołowej, która ich dotknęła, co nie byłoby niczym nadzwyczajnym, albowiem przypadki zwolnień podatkowych są znane z innych dokumentów dotyczących Mazowsza z tamtego okresu. Druga możliwość jest natomiast taka, że Gosiowie to przedłużenie gałęzi Wyrostków lub jakiejś jej części, czyli swoista podgałąź. Przypadki zmiany przydomków w jednej linii rodu są znane z innych rodów ziemi liwskiej takie zjawisko wystąpiło np. u Wąsowskich. Nie można też wykluczyć sytuacji, choć wydaje się ona mało prawdopodobna, że Wojciech Szczurowski z rejestru z 1676 roku jest Gosiem, a w owym rejestrze brakuje Wojciecha Wyrostka. Tak czy inaczej, w świetle powyższego konieczną jest korekta drzewa genealogicznego przodków autora obejmującego XVII-XIX wiek i dlatego takie skorygowane drzewo niniejszym autor załącza aneks 7. Na koniec warto podkreślić wartość badawczą zapisek sądowych z akt grodzkich liwskich, które ze względu na swą szczegółowość są badawczo znacznie cenniejsze niż metryki, szczególnie te najstarsze, charakteryzujące się daleko idącą lakonicznością. 69 P. Szczurowski, Historia Szczurowskich, s Regest pogłównego, k P. Szczurowski, Historia Szczurowskich, s. 59. str. 12

13 ANEKSY: Aneks 1: Drzewo genealogiczne męskich potomków Zbrosława ze Szczurowa (XV-XVII wiek). Aneks 2: Drzewo genealogiczne męskich potomków Pawła Kruka (XV-XVII wiek). Aneks 3: Drzewo genealogiczne gałęzi Gójskich o przydomku Bogacz (XIV-XX wiek), cz. I i II. Aneks 4: Skorygowany wywód przodków autora. Aneks 5: Skorygowane drzewo genealogiczne Szczurowskich w ziemi liwskiej (XV-XVII wiek). Aneks 6: Skorygowane pochodzenie antenatów autora. Aneks 7: Skorygowane drzewo genealogiczne Szczurowskich w ziemi liwskiej (XVII-XIX wiek). str. 13