Świadomość społeczna z zakresu niekontrolowanego spalania odpadów i problemu dioksyn

Transkrypt

1 From the SelectedWorks of Robert Oleniacz June, 2008 Świadomość społeczna z zakresu niekontrolowanego spalania odpadów i problemu dioksyn Robert Oleniacz Anna Tomkowicz Available at:

2 ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA Z ZAKRESU NIEKONTROLOWANEGO SPALANIA ODPADÓW I PROBLEMU DIOKSYN Robert Oleniacz 1, Anna Tomkowicz 2 1 Akademia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica, Wydział Geodezji Górniczej i Inżynierii Środowiska, Katedra Kształtowania i Ochrony Środowiska, Al. Mickiewicza, Kraków tel.: +48 (12) , fax: +48 (12) , oleniacz@agh.edu.pl 2 Starostwo Powiatowe w Krośnie, Dział Geodezji i Gospodarki Nieruchomościami 1. Wstęp Głównym źródłem emisji polichlorowanych dibenzo-p-dioksyn i dibenzofuranów, zwanych dalej dioksynami, do środowiska, w tym też powietrza atmosferycznego, jest tzw. niekontrolowane spalanie [1, 2]. Jak wynika z danych Amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska i Narodowej Akademii Nauk, emisja dioksyn z tego źródła w USA w latach przekraczała 600 gteq/rok, co stanowiło ponad 60 % całkowitej emisji dioksyn do powietrza w tym kraju [3, 4]. Szacuje się, że poprzez otwarte spalanie (w stalowych beczkach lub na stosie) unieszkodliwia się tam ok % odpadów wytwarzanych na terenach wiejskich. W ten sposób spalane są nie tylko skrawki drewna, papier, karton i tektura, ale także palne odpadki z ogródka, prac budowlanych, pojemniki i inne opakowania z tworzyw sztucznych, pianki, resztki jedzenia itp. [2, 5]. Problem ten został też dostrzeżony w Unii Europejskiej, o czym świadczy choćby opracowana unijna strategia dotycząca dioksyn, furanów i polichlorowanych bifenyli [6], obejmująca m.in. spalanie stałych odpadów domowych jako podstawowe nieprzemysłowe źródło emisji dioksyn. Zagadnienia związane z inwentaryzacją i ograniczeniem emisji dioksyn oraz innych trwałych zanieczyszczeń organicznych (POPs), zachodzącej np. podczas otwartego spalania odpadów, zostały też poruszone w Konwencji Sztokholmskiej, Protokole z Aarhus do konwencji o transgranicznych przemieszczeniach substancji toksycznych na dalekie odległości oraz rozporządzeniu WE nr 850/2004 dotyczące POPs [7]. Palenie odpadów oraz traw i śmieci jest także postrzegane jako jedna z przyczyn zanieczyszczenia powietrza w coraz większej liczbie gmin w Polsce [8]. Świadomość polskiego społeczeństwa, dotycząca problemu niekontrolowanego spalania odpadów domowych i pozostałości roślinnych oraz powstawania w tym procesie dioksyn, została przeanalizowana w oparciu o wyniki przykładowych badań ankietowych, przeprowadzonych w jednej z polskich gmin. W badaniach tych uwzględniono zarówno spalanie odpadów w paleniskach domowych, jak i na otwartej przestrzeni. 2. Charakterystyka ankietyzowanego obszaru Ankieta została przeprowadzona w gminie Krościenko Wyżne wśród 100 osób zamieszkujących domy jednorodzinne. Osoby, które otrzymały ankietę, reprezentowały poszczególne grupy ludzi w różnym wieku, wykształceniu, uposażeniu i czynnym zawodzie, tak aby uzyskane wyniki były jak najbliższe prawdy i odzwierciedlały świadomość całej gminy. Dotyczyła ona głównie problemu spalania różnego rodzaju odpadów wytworzonych na terenie własnej posesji. Do ankiety została dołączona pouczająca informacja Niebezpieczne spalanie, w której przedstawiono źródła powstawania dioksyn i furanów 158

3 jako bardzo szkodliwych substancji toksycznych oraz ich negatywny wpływ na środowisko i zdrowie człowieka [9]. Gmina Krościenko Wyżne położona jest w południowo-wschodnim regionie Polski (woj. podkarpackie), w obrębie Dołów Jasielsko-Sanockich, w pobliżu Krosna (rys. 1). Zajmuje ona obszar 1633 ha. W jej skład wchodzą dwie miejscowości: Krościenko Wyżne i Pustyny z ok domami mieszkalnymi. Rys. 1. Położenie gminy Krościenko Wyżne W części północnej gminy przeważają tereny górzyste o niskiej klasyfikacji gruntów rolnych, natomiast w części południowej dominują tereny płaskie. W obszarach gruntów rolnych dominują pola uprawne, łąki, sady i ogrody oraz budynki jednorodzinne i zagrodowe. Użytki rolne stanowią aż 83,5 % powierzchni gminy, natomiast lasy tylko ok. 5 %. W południowej części gminy znajduje się słabo obecnie użytkowane lotnisko, zajmujące 106 ha, tj. ok. 6,5 % powierzchni gminy. Większość właścicieli gospodarstw rolnych zatrudniona jest dodatkowo w zakładach uspołecznionych lub prywatnych, bądź też podejmują własną działalność gospodarczą. Na terenie gminy znajdują się liczne podmioty gospodarcze, specjalizujące się w produkcji, handlu i/lub usługach (produkcja mas bitumicznych, metalowa, mebli, tworzyw sztucznych, cukiernicza, handel, usługi transportowe itp.). W związku z rolniczą specyfiką analizowanego terenu (w tym też brak uciążliwego dla środowiska przemysłu), powstają tu głównie komunalne. Z odpadów innego typu wytwarzane są jedynie: trociny, ścinki drewna i złom. Odpady komunalne pochodzą przede wszystkim z gospodarstw domowych, obiektów użyteczności publicznej i obsługi ludności. W ich skład mogą wchodzić niebezpieczne, zawierające substancje toksyczne (m.in.: świetlówki, termometry, opakowania po farbach, rozpuszczalnikach i lakierach, smary, oleje przepracowane, niewykorzystane leki, przeterminowane środki i opakowania po środkach chemicznych oraz nawozach stosowanych w rolnictwie). Szacuje się, że stanowią one ok. 0,5 % ogólnej masy odpadów. W Gminie Krościenko Wyżne w zakresie zbiórki odpadów prowadzony jest system bezpośredniego usuwania odpadów, oparty na regularnej usłudze zbierania odpadów przy użyciu znormalizowanego sprzętu do gromadzenia i wywozu odpadów. Przeprowadzona 159

4 analiza gospodarki odpadami wykazała, że nie wszystkie wytwarzane komunalne są odbierane od mieszkańców. Nie zawsze wytwórcy odpadów mimo zawartej umowy z przewoźnikiem korzystają z tych usług. Powoduje to częściowo niekontrolowane wprowadzenie odpadów do środowiska (dzikie wysypiska śmieci), ponadto, ze względu na typowo rolniczy charakter gminy, większość odpadów organicznych oraz opakowań papierowych jest wykorzystywana we własnym zakresie w gospodarstwach [10]. 3. Wyniki przeprowadzonej ankiety Pośród przeprowadzonych 100 ankiet, 14 z nich uznane zostały za nieważne, gdyż zawarte w nich wypowiedzi były w niektórych punktach wzajemnie sprzeczne, a więc istniało podejrzenie, że ankiety te nie zostały wypełnione rzetelnie i nie odzwierciedlają rzeczywistości. Na podstawie pozostałych ankiet, można było jednak wyciągnąć wnioski dotyczące stanu świadomości badanego społeczeństwa, m.in. z zakresu zagrożeń środowiska wywoływanych podczas niekontrolowanego spalania odpadów. Spalanie odpadów w piecach węglowych czy w stosach przed domem jest związane w dużej mierze z brakiem wiedzy na temat możliwości wytwarzania podczas tak przeprowadzonego ich termicznego przekształcania różnego rodzaju toksycznych substancji, w tym dioksyn i furanów. W wielu przypadkach, pomimo pełnej świadomości mieszkańców dotyczącej szkodliwości i zakazu spalania odpadów we własnym zakresie, o stosowaniu tego typu praktyk decyduje niski poziom stopy życiowej, stosowany sposób ogrzewania mieszkania lub chęć szybkiego pozbycia się odpadów. Dla części osób stanowią wartość jako dodatkowy surowiec energetyczny wykorzystywany do pozyskania energii cieplnej w swoich instalacjach ogrzewania mieszkań i wody. Jak wynika z wypowiedzi zawartych w ankietach, duży wpływ na rodzaj wytwarzanych odpadów i wybór sposobu ich unieszkodliwiania ma m.in. system ogrzewania domów oraz sposób zagospodarowania działek przyzagrodowych. Do częstego lub sporadycznego spalania odpadów komunalnych przyznało się ponad 53 % ogółu ankietyzowanych mieszkańców (tabela 1). Wśród nich przeważali ludzie starsi (powyżej 50 roku życia) i ludzie o niskim wykształceniu (zawodowe, podstawowe). Tabela 1. Zestawienie ilości osób komunalne Mieszkańcy biorący udział w ankiecie wszystkich ankiet prawidłowych ankiet (p.a.) Ilość osób [% ogółu p.a.] w danej grupie [%] Ogółem ,5 53,5 Kobiety ,1 43,2 Mężczyźni ,4 64,3 Wiek: < ,2 50, ,0 46, ,8 40, ,6 62,5 > ,0 80,0 Wykształcenie: Wyższe ,1 31,8 Średnie ,4 48,4 Zawodowe ,8 65,4 Podstawowe ,1 100,0 Wśród odpadów spalanych w paleniskach przydomowych, wymieniano głównie opakowaniowe po żywności, takie jak: folie, worki po mleku i butelki po napojach 160

5 (PET) oraz gazety, kolorowe pisma, chusteczki higieniczne itp. Trafiały się również osoby, które do ogrzewania mieszkań stosują inne z tworzyw sztucznych (materiały izolacyjne), odzież, obuwie oraz materiały drewnopodobne. Jak wynika z tabeli 2, aż 95 % osób wykazało w ankiecie, że spala gazety, kolorowe pisma i tekturę. Większość z tych osób używa ten rodzaj odpadów jako materiał rozpalający. Prawie połowa z tych osób spala też opakowaniowe po żywności. Materiały drewnopodobne, takie jak parkiet, zużyte meble, płyty wiórowe i pilśniowe, są także używane zamiennie jako paliwo do ogrzewania mieszkań. Przyznało się do tego ok. 37 % ankietowanych osób. Wśród spalanych odpadów sporadycznie pojawiały się także opony, styropian, obuwie, odzież oraz pampersy. Tabela 2. Zestawienie ilości osób poszczególne rodzaje odpadów Rodzaj odpadów Ilość osób poszczególne rodzaje odpadów poszczególne rodzaje odpadów [% ogółu ] Gazety, tektura, kolorowe pisma 44 95,6 Odpady opakowaniowe: z mleka, napojów, jogurtów 22 47,8 Odpady po środkach czystości 5 10,9 Materiały drewnopodobne 17 36,9 Folie 7 15,2 Styropian 3 6,5 Obuwie 4 8,7 Odzież 3 6,5 Plastik 4 8,7 Opony 3 6,5 Pampersy 2 4,3 Na przydomowych posesjach, w zależności od pory roku, spalane są także pozostałości roślinne i inne śmieci. Jak wynika z tabeli 3, ok. 45 % ankietowanych mieszkańców stosuje otwarte spalanie tego typu odpadów organicznych. Niektórzy mieszkańcy tłumaczą to znikomą szkodliwością dla środowiska, brakiem miejsca na składowanie bądź zbyt długim okresem ich biologicznego rozkładu. Tabela 3. Zestawienie ilości osób pozostałości roślinne Mieszkańcy biorący udział w ankiecie wszystkich ankiet prawidłowych ankiet (p.a.) Ilość osób ogółem [% ogółu p.a.] w danej grupie [%] Ogółem ,3 45,3 Kobiety ,8 38,6 Mężczyźni ,6 52,4 Wiek: < ,2 50, ,1 26, ,1 48, ,6 62,5 > ,3 53,3 Wykształcenie: Wyższe ,6 18,2 Średnie ,3 45,2 Zawodowe ,6 61,5 Podstawowe ,8 71,4 161

6 Jak wynika z tabeli 4, świadomość mieszkańców ankietyzowanej gminy na temat dioksyn jest znikoma. Więcej niż 40 % osób nigdy nie zetknęło się w swoim życiu z pojęciem dioksyn. Ta nazwa dla nich jest zupełnie obca. W dużej mierze ma na to wpływ poziom wykształcenia. Tabela 4. Zestawienie ilości osób wykazujących brak wiedzy na temat dioksyn Mieszkańcy biorący udział w ankiecie wszystkich ankiet prawidłowych ankiet (p.a.) osób, które w ogóle nie słyszały o dioksynach nie słyszących o dioksynach [% ogółu p.a.] nie słyszących o dioksynach w danej grupie [% w grupie] Ogółem ,9 41,9 Wykształcenie: Wyższe ,9 27,3 Średnie ,6 32,3 Zawodowe ,4 57,7 Podstawowe ,8 71,4 Jedno z pytań ankiety miało na celu sprawdzenie, ile osób poważnie potraktuje problem spalania odpadów i podejmie w tym zakresie odpowiednie kroki ograniczające taki sposób ich unieszkodliwiania. Jak wynika z rys. 2, po zapoznaniu się ze wskazówkami pouczającymi, część mieszkańców postanowiła ograniczyć niekontrolowane spalanie odpadów (około 23 %), a także o jego skutkach informować innych (około 50 %). 10,5% 50,0% 23,3% 16,3% Nie jestem przekonany co do szkodliwości Przemyślę ten problem Postaram się zmniejszyć spalanie Będę zwracał uwagę innym osobom Rys. 2. Odpowiedzi dotyczące deklarowanego sposobu postępowania po przeprowadzonej ankiecie 4. Podsumowanie Wyniki z przeprowadzonej ankiety pozwoliły na zobrazowanie, w jakim stopniu i z jakiego powodu w typowej polskiej gminie wiejskiej zachodzi spalanie odpadów w gospodarstwach domowych, pomimo występowania zorganizowanej zbiórki odpadów komunalnych. Spalanie odpadów komunalnych zostało zadeklarowane w ponad połowie prawidłowo wypełnionych ankiet, a pozostałości roślinnych w ok. 45 % ankiet. Za główną przyczynę tej sytuacji można uznać przede wszystkim brak świadomości mieszkańców dotyczącej skutków niekontrolowanego spalania odpadów. Ludzie nie posiadają wystarczającej wiedzy na temat toksycznego działania substancji przez nich wytwarzanych, dlatego uzyskane w trakcie porządkowania swoich posesji eliminują poprzez spalanie. Z przeprowadzonych ankiet można wywnioskować, że ludzie młodzi i o wyższym wykształceniu bardziej zdają sobie sprawę ze szkodliwości niekontrolowanego spalania 162

7 odpadów, niż ludzie starsi. U ludzi starszych zauważyć można o wiele większe poczucie braku wpływu i odpowiedzialności za otaczające ich środowisko. Wśród istotnych powodów spalania odpadów w gospodarstwach domowych występuje także aspekt ekonomiczny. Możliwość stosowania własnych odpadów w charakterze darmowego paliwa stanowi kuszącą alternatywę dla paliw kopalnych (w tym węgla kamiennego i gazu ziemnego), do czego zachęca jeszcze obserwowany wzrost cen tych ostatnich. Szansą na zmniejszenie niekontrolowanego spalania odpadów i ilości emitowanych przez to do powietrza szkodliwych substancji (w tym dioksyn i furanów) może być ciągłe uświadamianie mieszkańców w zakresie prawidłowej gospodarki odpadami oraz potencjalnych skutków niekontrolowanego ich spalania, zwłaszcza w odniesieniu do zagrożeń dla ich własnego zdrowia. Innym właściwym krokiem może być obniżanie stawek opłat wraz ze wzrostem ilości przekazanych odpadów do unieszkodliwiania, a także prowadzenie ich segregacji w miejscu wytwarzania, w tym też promocji zbierania makulatury oraz innych odpadów nadających się do odzysku i recyklingu. Praca wykonana w ramach badań własnych AGH nr Literatura 1. Makles Z., Świątkowski A., Grybowska S.: Niebezpieczne dioksyny. Wyd. Arkady Sp. z z o.o., Warszawa Szewczyńska M., Ekiert E., Pośniak M.: Niekontrolowane procesy spalania jako źródło powstawania dioksyn i furanów. Bezpieczeństwo Pracy, nr 1, 2006, Institute of Medicine of the National Academies: Dioxins and Dioxin-like Compounds in the Food Supply: Strategies to Decrease Exposure (2003), U.S. EPA Project Summary: Evaluation of Emissions from the Open Burning of Household Waste Barrels. National Risk Management Research Laboratory. Cincinnati, March Communication from the Commission to the Council, the European Parliament and the Economic and Social Committee: Community Strategy for Dioxins, Furans and Polychlorinated Biphenyls. Brussels, COM (2001) 593 Final. 7. Rozporządzenie (WE) nr 850/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. dotyczące trwałych zanieczyszczeń organicznych. Dz.U. L 158 z , Kalbarczyk R.: Raport Problemy ochrony środowiska naturalnego gmin w Polsce u progu XXI wieku. Polski Klub Ekologiczny, Okręg Mazowiecki, Warszawa Tomkowicz A.: Analiza czynników wpływających na powstawanie i destrukcję dioksyn i furanów w procesach termicznych. Praca magisterska pod kierunkiem dr inż. Roberta Oleniacza. Wydział Geodezji Górniczej i Inżynierii Środowiska AGH, Kraków 2007 (praca niepublikowana). 10. UG Krościenko Wyżne: Plan Gospodarki Odpadami na lata