Koncepcja modernizacji zasad funkcjonowania sygnalizatora dopuszczającego skręt w kierunku wskazanym strzałką

Transkrypt

1 BUDA Marek 1 KRUKOWICZ Tomasz 2 Koncepcja modernizacji zasad funkcjonowania sygnalizatora dopuszczającego skręt w kierunku wskazanym strzałką WSTĘP W obecnym stanie prawnym występuje dwojaki sposób stosowania sygnałów dopuszczających skręt w kierunku wskazanym strzałką. Sygnał ten może być wyświetlany zarówno jako bezkolizyjny, jak również kolizyjny. Sytuacja taka może mieć miejsce również w tej samej grupie sygnałowej w różnych fazach ruchu. Może to powodować dezorientację kierujących, brak zaufania do sygnalizacji oraz zagrożenie bezpieczeństwa. Aktualny stan prawny niejednoznacznie reguluje zagadnienia kolizyjności sygnału dopuszczającego skręt w kierunku wskazanym strzałką. Regulacje rozporządzenia [1] w pierwotnym brzmieniu jednoznacznie eliminowały możliwość projektowania rozwiązań z kolizyjnymi sygnałami dopuszczającymi skręt w kierunku wskazanym strzałką. Zmiany wprowadzone rozporządzeniami [2] i [3] nie ujednoznaczniły przepisów, choć w rozumieniu powszechnym ich wprowadzenie miało na celu rozszerzenie możliwości stosowania zielonych strzałek. Nadal jednak występują wątpliwości przy ich stosowaniu. W zależności od Organu Zarządzającego Ruchem dopuszczana jest możliwość stosowania kolizyjnych zielonych strzałek, bądź nie jest ona dopuszczana. Również w piśmiennictwie można spotkać artykuły poddające pod wątpliwość możliwość stosowania kolizyjnych sygnałów dopuszczających skręt w kierunku wskazanym strzałką przedstawione np. w [4]. Dopiero lektura uzasadnienia do projektów rozporządzeń [2] i [3] jednoznacznie wskazuje, że intencją tych nowelizacji było dopuszczenie sygnałów kolizyjnych. W związku z wieloma problemami występującymi podczas projektowania sygnalizacji świetlnej z sygnałami dopuszczającymi skręt w kierunku wskazanym strzałką zaproponowano zmiany w przepisach pozwalające na ich eliminację. Zaproponowane zapisy warunków technicznych dotyczące sygnałów dopuszczających skręt w kierunku wskazanym strzałką bazują na analizie rozwiązań występujących w innych krajach oraz doświadczeń projektantów, organów zarządzających ruchem i zarządów dróg w Polsce. Rozwiązania zaprezentowane w koncepcji dotyczą: określenia kolizyjności sygnału z innymi grupami sygnałowymi za pomocą koloru, określenia sposobu zapewniania bezpieczeństwa podczas tego sygnału, określenia zasad nadzoru tego sygnału, dopuszczenia stosowania tego sygnału dla tramwajów oraz autobusów na wydzielonych pasach ruchu, dopuszczenia wykorzystywania sygnału w kształcie zielonej strzałki do wyświetlania podczas podfaz efektem będzie podniesienie przepustowości skrzyżowań. 1. HISTORIA STANU PRAWNEGO DOTYCZĄCE SYGNAŁU DOPUSZCZAJĄCEGO SKRĘT W KIERUNKU WSKAZANYM STRZAŁKĄ W polskim prawie sygnał dopuszczający skręt w kierunku wskazanym strzałką wielokrotnie zmieniał znaczenie. Stosowane były zarówno sygnały wyświetlane za pomocą komory sygnalizatora, jak również tabliczki pod sygnalizatorami. Pierwszy zapis o tym sygnale powstał w Rozporządzeniu 1 Politechnika Warszawska, Wydział Transportu, Zakład Sterowania Ruchem, Zespół Sterowania Ruchem Drogowym, Warszawa, ul. Koszykowa 75, tel , fax , mbu@wt.pw.edu.pl 2 Politechnika Warszawska, Wydział Transportu, Zakład Sterowania Ruchem, Zespół Sterowania Ruchem Drogowym, Warszawa, ul. Koszykowa 75, tel , fax , tkr@wt.pw.edu.pl 807

2 Ministra Komunikacji i Spraw Wewnętrznych z 10 lipca 1959 r. w sprawie znaków i sygnałów drogowych Dz. U. 43 poz. 271 z 1959 roku. Zapisano w nim: 28 ust. 2 Sygnał zielony w kształcie strzałki nadawany łącznie z sygnałem czerwonym oznacza swobodę ruchu pojazdów jedynie w kierunku wskazanym sygnałem strzałką, sygnał ten może być zastąpiony znakiem składającym się z białej tabliczki prostokątnej z umieszczoną na niej zieloną strzałką; skręcając przy sygnale czerwonym, kierujący obowiązany jest ustąpić pierwszeństwa przejazdu pojazdom poruszającym się po drodze, na którą wjeżdża. Sygnał ten (bądź tabliczka) był sygnałem kolizyjnym, dopuszczającym skręt pod warunkiem ustąpienia pierwszeństwa innym pojazdom. Należy zwrócić uwagę, że prawodawca pominął w zapisach kwestię pierwszeństwa przejścia pieszych, poruszających się wzdłuż drogi, w którą skręca pojazd. Kolejnym aktem prawnym regulującym poruszaną kwestię było Rozporządzenie Ministrów Komunikacji i Spraw Wewnętrznych z dnia 1 października 1962 w sprawie ruchu na drogach publicznych (Dz. U. 61 poz. 295 z 1962 roku). Znalazł się w nim zapis: 114 ust. 2 Sygnał zielony w kształcie strzałki, nadawany łącznie z sygnałem czerwonym, oznacza swobodę ruchu pojazdów jedynie w kierunku wskazanym sygnałem strzałką. Sygnał ten może być zastąpiony znakiem składającym się z białej tabliczki prostokątnej z umieszczoną na niej zieloną strzałką. Skręcając przy sygnale czerwonym, kierujący obowiązany jest ustąpić pierwszeństwa przejazdu pojazdom poruszającym się po drodze, na którą wjeżdża, oraz pieszym przekraczającym jezdnię na sygnał zielony W zapisie tym po raz pierwszy podniesiono konieczność ustąpienia pierwszeństwa nie tylko pojazdom, ale również pieszym. Kolejne zapisy dotyczące tego zagadnienia przedstawiono w nowym Rozporządzeniu Ministrów Komunikacji i Spraw Wewnętrznych z dnia 1 października 1962 w sprawie ruchu na drogach publicznych (Dz. U. 27 poz. 183 z 1968 roku). Znalazł się w nim zapis: 113 ust. 2 Sygnał zielony w kształcie strzałki wskazuje, że jazda dozwolona jest tylko w kierunku wskazanym sygnałem-strzałką. Jeżeli sygnał-strzałka nadawany łącznie z sygnałem czerwonym zezwala na skręcanie pojazdów, kierujący może skręcić tylko pod warunkiem, że nie utrudni ruchu pojazdów jadących po drodze, na którą wjeżdża, oraz ruchu pieszych przekraczających jezdnię na sygnał zielony. Sygnał-strzałka może być zastąpiony znakiem składającym się z białej tabliczki prostokątnej z umieszczonej na niej zieloną strzałką. Zmiany te usunęły zapis dotyczący sygnału czerwonego dopuszczone jest stosowanie sygnału w kształcie zielonej strzałki również w innych sytuacjach. Pozostałe zmiany mają charakter redakcyjny, zmieniono sformułowanie ustąpienie pierwszeństwa na nieutrudnianie ruchu. Kolejne zmiany zostały zawarte w Rozporządzeniu Ministrów Komunikacji i Spraw Wewnętrznych z dnia 9 sierpnia 1983 w sprawie znaków i sygnałów drogowych (Dz. U. 50 poz. 224 z 1983 roku). Zapis 16 ust. 3 stanowi: Jeżeli na skrzyżowaniu wraz z sygnałem czerwonym jest nadawany sygnał w kształcie zielonej strzałki (rysunek S-2) skierowanej w prawo lub w lewo, oznacza to, że skręcanie jest dozwolone w kierunku wskazanym strzałką w najbliższą drogę na tym skrzyżowaniu. Skręcanie może nastąpić tylko pod warunkiem, że po drodze, na której ruch jest otwarty, nie poruszają się piesi lub pojazdy, którym pojazd skręcający mógłby utrudnić ruch. Przepis ten stosuje się również, jeżeli sygnał w kształcie zielonej strzałki jest umieszczony pod pozostałymi sygnałami lub jest zastąpiony tabliczką z zieloną strzałką Zapisy te ponownie ograniczyły stosowanie sygnału w kształcie zielonej strzałki do okresu wyświetlania sygnału czerwonego. Kolejnej zmiany zapisów dokonano w Rozporządzeniu Ministrów Transportu i Gospodarki Morskiej oraz Spraw Wewnętrznych z dnia 11 stycznia 1993 w sprawie znaków i sygnałów drogowych (Dz. U. 32 poz. 145 z 1993 r). Zapisy te są następujące: 23 ust. 3 Jeżeli na skrzyżowaniu wraz z sygnałem czerwonym nadawany jest sygnał w kształcie zielonej strzałki skierowanej w prawo S-2a, w lewo S-2b lub w prawo i w lewo S-2c, oznacza to, że skręcanie jest dozwolone w kierunku wskazanym strzałką w najbliższą drogę na tym skrzyżowaniu. 808

3 Skręcanie może nastąpić tylko pod warunkiem, że po drodze, na której ruch jest otwarty, nie poruszają się piesi lub pojazdy, którym pojazd skręcający mógłby utrudnić ruch. Sygnał w kształcie zielonej strzałki może być zastąpiony tabliczką z zieloną strzałką umieszczoną pod sygnalizatorem. W przepisie tym nazwano sygnały do skrętu w różnych kierunkach. Jednak sposób ich stosowania nie zmienił się. Kolejnym aktem prawnym regulującym kwestię zachowania kierujących jest Rozporządzenie Ministrów Infrastruktury oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2002 r. w sprawie znaków i sygnałów drogowych. Dz. U. 170 poz z 2002 r., które obowiązuje do dnia dzisiejszego Nadawany przez sygnalizator S-2 sygnał czerwony wraz z sygnałem w kształcie zielonej strzałki oznacza, że dozwolone jest skręcanie w kierunku wskazanym strzałką w najbliższą jezdnię na skrzyżowaniu, z zastrzeżeniem ust Sygnał w kształcie zielonej strzałki, nadawany przez sygnalizator S-2, zezwalający na skręcanie w lewo, zezwala również na zawracanie z lewego skrajnego pasa ruchu, chyba że jest to zabronione znakiem B Skręcanie lub zawracanie, o których mowa w ust. 1 i 2, jest dozwolone pod warunkiem, że kierujący zatrzyma się przed sygnalizatorem i nie spowoduje utrudnienia ruchu innym jego uczestnikom. Propozycje zmian w zapisach tego aktu zawarto w następnym rozdziale niniejszej koncepcji. Zwrócić należy uwagę, że dopuszczone jest wyłącznie skręcanie w najbliższą jezdnię, podczas, gdy w innym akcie prawnym [1] dopuszczają skręcanie w najbliższą drogę. Tak więc zapisy tego rozporządzenia są niespójne z innymi aktami prawnymi. Poza regulacjami dotyczącymi znaków i sygnałów drogowych, które określają sposób zachowania się kierujących, osobne przepisy określiły warunki techniczne dla sygnałów drogowych. W grupie tej można wyróżnić 2 akty prawne: Instrukcja o drogowej sygnalizacji świetlnej, Załącznik nr 2 do Zarządzenia Ministrów Transportu i Gospodarki Morskiej oraz Spraw Wewnętrznych z dnia 6 czerwca 1990 (M. P. 24 poz. 184 z 1990 r.) Instrukcja o drogowej sygnalizacji świetlnej. Zasady stosowania, konstrukcja i wzory barwne sygnałów, Załącznik nr 3 do Zarządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 3 marca 1994 (M. P. 16 poz. 120 z 1994 r.) Pierwszy z aktów, wydany w 1990 roku zawiera zapis: Załącznik nr 2, Sygnał jazdy warunkowej Dopuszcza się stosowanie oprócz sekwencji podstawowej, również sygnału jazdy warunkowej złożonego z czerwonego sygnału ogólnego i zielonej strzałki skierowanej w prawo lub w lewo. Sygnał jazdy warunkowej zezwala na ruch w najbliższą drogę na skrzyżowaniu we wskazanym strzałką kierunku, lecz przy udzieleniu pierwszeństwa przejazdu (przejścia) wszystkim uczestnikom ruchu, którzy mają sygnał zezwalający na ruch, lub są w trakcie ewakuacji. Sygnał jazdy warunkowej może być wyświetlany jedno lub wielokrotnie tylko w czasie trwania sygnału czerwonego. Do wyświetlania sygnału jazdy warunkowej stosuje się sygnalizatory cztero, pięcio lub dwukomorowe o układzie komór jak pokazano na rysunku 5.8. Sygnalizatory czterokomorowe stosuje się do wyświetlania sygnału jazdy warunkowej w jednym kierunku w sekwencji podstawowej. Sygnalizator pięciokomorowy stosuje się tylko w przypadku wlotów jednopasowych, dla których zachodni potrzeba wyświetlania sygnałów jazdy warunkowej w prawo i w lewo. Na skrzyżowaniach istniejących, w przypadkach uzasadnionych sytuacją geometryczną, warunkami ruchu i wymogami bezpieczeństwa dopuszcza się dla pasa ruchu o dopuszczonym tylko kierunku jazdy w prawo lub w lewo następującą sekwencję sygnałów: czerwony czerwony z zieloną strzałką jazdy warunkowej czerwony, która może być wyświetlana przez sygnalizator dwukomorowy przeznaczony dla tego pasa ruchu. Sygnał jazdy warunkowej może mieć również postać malowanej tabliczki barwy białej z zieloną strzałką. 809

4 Zapisy te wprowadziły nazwę sygnał jazdy warunkowej, niewystępującą w innych przepisach. Zapisy te określały również sposób zachowania kierujących, choć powinny dotyczyć wyłącznie warunków technicznych dla sygnałów, czyli wykraczały poza delegację ustawową. W 1994 roku wydano kolejną wersję przepisów, w których umieszczono następujące zapisy: Załącznik nr 3, Sygnał jazdy warunkowej Dopuszcza się stosowanie oprócz sygnałów sekwencji podstawowej, również sygnału jazdy warunkowej złożonego z czerwonego sygnału ogólnego i zielonej strzałki skierowanej w prawo lub w lewo. Sygnał jazdy warunkowej zezwala na ruch w najbliższą drogę na skrzyżowaniu we wskazanym strzałką kierunku, lecz przy udzieleniu pierwszeństwa przejazdu (przejścia) wszystkim uczestnikom ruchu, którzy mają sygnał zezwalający na ruch, lub są w trakcie ewakuacji. Sygnał jazdy warunkowej może być nadawany jednokrotnie lub wielokrotnie tylko podczas trwania sygnału czerwonego. Do nadawania sygnału jazdy warunkowej stosuje się sygnalizatory cztero- lub pięciokomorowe o układzie komór jak pokazano na rysunku Sygnalizatory cztero- komorowe stosuje się do nadawania sygnałów jazdy warunkowej w jednym kierunku przy sekwencji podstawowej. Sygnalizator pięciokomorowy stosuje się tylko w przypadku wlotów jednpasowych, dla których zachodzi potrzeba nadawania sygnałów jazdy warunkowej w prawo i w lewo. Na skrzyżowaniach z istniejącą sygnalizacją, w przypadkach uzasadnionych sytuacją geometryczną, warunkami ruchu i wymogami bezpieczeństwa, dopuszcza się dla pasa ruchu o dopuszczonym tylko jednym kierunku jazdy w prawo lub w lewo następującą sekwencję sygnałów: czerwony czerwony z zieloną strzałką jazdy warunkowej czerwony. Sygnał jazdy warunkowej może mieć również postać malowanej tabliczki barwy białej z zieloną strzałką. Nie dopuszcza się stosowania sygnału jazdy warunkowej z sygnałem kierunkowym. Zmiany zapisów nie są znaczące. Potwierdzono zapisem zakaz stosowania sygnału jazdy warunkowej z sygnałem kierunkowym, choć wynikało to również z wcześniejszych zapisów. Tabliczki z symbolem zielonej strzałki nie pozwalały na jej wyświetlanie w określonych przedziałach czasu. Przy zastosowaniu komory sygnalizacyjnej istnieje możliwość zakazania kierującym dokonywania manewru skrętu w pewnych sytuacjach. Przykładem może być czas, w którym ewakuują się piesi, jak również czas, w którym skręt byłby kolizyjny z sygnałem wyświetlanym na sygnalizatorze kierunkowym. Zagadnienie zapewnienia bezpieczeństwa podczas wyświetlania sygnału jest szczególnie ważne w związku ze zwiększającym się natężeniem ruchu na drogach. W związku z powyższym w niniejszej koncepcji nie przedstawiono rozwiązań pozwalających na zastosowanie tabliczek pod sygnalizatorami. Można rozważyć zastosowanie takich rozwiązań w ograniczonej liczbie przypadków jak: skrzyżowania sterowane dwufazowo bez podfaz, skrzyżowania, na których nie występuje znaczący ruch pieszych. Ograniczenie stosowania tabliczki ze strzałką do skrzyżowań, na których zastosowanie ma sterowanie dwufazowe mogłoby mieć na celu ograniczenie stosowania do sytuacji, w której strumień nadrzędny poruszałby się prostopadle do strumienia pojazdów dla których przeznaczona jest tabliczka ze strzałką. 2. PROBLEMY DOTYCZĄCE STOSOWANIA SYGNALIZATORA S-2 Aktualnie obowiązującym aktem prawnym regulującym kwestię warunków wyświetlania sygnałów tzw. zielonej strzałki jest Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków technicznych dla znaków i sygnałów drogowych oraz urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego i warunków ich umieszczania na drogach Dz. U. 220 poz W załączniku 3 do tego rozporządzenia zmieniono nazwę tego sygnału na sygnał dopuszczający skręt w kierunku wskazanym strzałką i narzucono konieczność bezkolizyjnego wyświetlania tego sygnału. Spotkało się to ze znaczącą krytyką społeczeństwa, środowisk związanych z inżynierią 810

5 ruchu, jak również pogorszyło warunki ruchu (obniżenie przepustowości, zwiększenie strat czasu). Po 5 latach obowiązywania przepisów, za pomocą dwóch nowelizacji [2], [3] dokonano zmian w zapisach. Jednakże zostały one tak sformułowane, że nadal istnieją wątpliwości co do dopuszczalności stosowania sygnałów kolizyjnych. Wiele Organów Zarządzających Ruchem nadal nie dopuszcza stosowania sygnałów kolizyjnych. Poza wymogiem bezkolizyjności w rozporządzeniach [1], [2] i [3] istnieje wiele innych problemów związanych ze stosowaniem sygnałów dopuszczających skręt w kierunku wskazanym strzałką. Zagadnienia te zostały omówione w rozdziale 3 niniejszego artykułu, w miejscu, w którym proponowana jest zmiana poszczególnych zapisów. 3. PROPOZYCJE ZMIAN DOTYCZĄCYCH STOSOWANIA SYGNALIZATORA S-2 W ramach propozycji zmian zaproponowano zmiany dwóch rozporządzeń. W dalszej części artykułu przedstawiono propozycje zmian zapisów rozporządzenia [1] oraz niezbędne zmiany prawne w innych przepisach. Proponowane treści aktów prawnych przedstawiono kursywą, uzasadnienie zwykłą czcionką. W Rozporządzeniu Ministrów Infrastruktury oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2002 r. w sprawie znaków i sygnałów drogowych. Dz. U. 170 poz z 2002 r. [7] zaproponowano następujące zmiany: Nadawany przez sygnalizator S-2a sygnał w kształcie zielonej strzałki oznacza, że dozwolone jest skręcanie w kierunku wskazanym strzałką. Sygnał ten oznacza, że podczas jazdy we wskazanym kierunku nie występuje kolizja z innymi uczestnikami ruchu. 1a. Nadawany przez sygnalizator S-2b sygnał migający w kształcie żółtej strzałki wraz z sygnałem czerwonym ogólnym (lub odpowiednikiem na sygnalizatorze SB lub ST) oznacza, że dozwolone jest skręcanie w kierunku wskazanym strzałką, z zastrzeżeniem ust Sygnał w kształcie strzałki, nadawany przez sygnalizator S-2b, zezwalający na skręcanie w lewo, zezwala również na zawracanie z lewego skrajnego pasa ruchu, chyba że jest to zabronione znakiem B Skręcanie lub zawracanie, podczas sygnału migającego w kształcie żółtej strzałki, jest dozwolone pod warunkiem, że kierujący zatrzyma się przed sygnalizatorem i nie spowoduje utrudnienia ruchu innym jego uczestnikom. 4. Zezwolenie na ruch przekazane za pomocą sygnalizatora S-2a lub S-2b dotyczy pojazdów dla których przeznaczony jest sygnalizator S-1 (SB, ST) umieszczony obok sygnalizatora S 2a lub S-2b. Zaproponowano zmianę tekstu całego paragrafu. Wprowadzone zmiany mają na celu: wprowadzenie dwóch różnych sygnałów, które różnią się wyglądem i interpretacją przez kierujących sygnał kolizyjny w wariancie podobnym do stosowanego we Francji, likwidację zapisu o skręcie w najbliższą jezdnię uniemożliwia on stosowanie sygnału do skrętu w lewo na skrzyżowaniach ze skanalizowanym wlotem drogi, w którą się skręca, zdefiniowanie sygnalizatora S-2a i S-2b jako sygnalizatora jednokomorowego, występującego wraz z innym sygnalizatorem ogólnym, dopuszczenie stosowania sygnalizatorów dopuszczających skręt w kierunku wskazanym strzałką dla tramwajów oraz autobusów, dopuszczenie wyświetlania sygnału na sygnalizatorze S-2a nie tylko podczas wyświetlania sygnału czerwonego. W kolejnym akcie prawnym Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków technicznych dla znaków i sygnałów drogowych oraz urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego i warunków ich umieszczania na drogach Dz. U. 220 poz z 2003 r. (z późn. zm.) zaproponowano zmiany w załączniku numer 3 dotyczące wielu punktów, gdyż treści dotyczące sygnalizatora dopuszczającego skręt w kierunku wskazanym strzałką znajdują się w wielu miejscach przedmiotowego rozporządzenia: 811

6 2.2. Pojęcia związane z sygnalizacją Grupa nadzorowana grupa sygnalizacyjna posiadająca zabezpieczenie takie, że w przypadku braku sygnału czerwonego jednocześnie na wszystkich sygnalizatorach tej grupy lub na którymkolwiek sygnalizatorze przy którym umieszczono sygnalizator dopuszczający skręt w kierunku wskazanym strzałką, sygnalizacja zostaje automatycznie przełączona w tryb ostrzegawczy (sygnał żółty migający), a w przypadku pojawienia się nieplanowanego sygnału zezwalającego na którymkolwiek z jej sygnalizatorów, sygnalizacja zostaje automatycznie i natychmiast wyłączona całkowicie. Zmiana jednej z definicji ma na celu wprowadzenie obowiązku objęcia indywidualnym nadzorem sygnalizatora, przy którym jest zamontowany sygnalizator S-2a lub S-2b. W chwili obecnej przepalenie czerwonej żarówki na sygnalizatorze S-2 powoduje wyświetlanie wyłącznie sygnału w kształcie zielonej strzałki. Sytuacja taka jest niebezpieczna, gdyż może kierującemu sugerować, że ruch sterowany jest z wykorzystaniem sygnalizatora kierunkowego (S-3) i zapewniony jest bezkolizyjny skręt, podczas gdy uczestnik ruchu jest zobowiązany do ustąpienia pierwszeństwa przejazdu Sygnalizatory z sygnałem dopuszczającym skręcanie w kierunku wskazanym strzałką Do nadawania sygnału dopuszczającego skręcanie w kierunku wskazanym strzałką przeznaczone są sygnalizatory S-2a oraz S-2b. Sygnalizatory S-2a i S-2b są umieszczane po prawej lub lewej stronie sygnalizatora S-1. Średnica soczewki nadającej sygnał w kształcie strzałki wynosi 210 mm, niezależnie od średnicy sygnalizatora przy którym instalowany jest sygnalizator S-2a lub S-2b. Dopuszcza się montaż sygnalizatora S-2a lub S-2b z wraz z sygnalizatorem jednokomorowym wyświetlającym sygnał czerwony ogólny. Dopuszcza się montaż sygnalizatora S-2a lub S-2b na sygnalizatorach typu SB i ST, przy czym przynależność sygnalizatorów S-2a lub S-2b musi jednoznacznie wynikać z umieszczenia ich w stosunku do sygnalizatorów SB lub ST. Sygnalizator S-2a lub S-2b dopuszczający skręt w prawo umieszcza się po prawej stronie sygnalizatora ogólnego. Sygnalizator S-2a lub S-2b dopuszczający skręt w lewo umieszcza się po lewej stronie sygnalizatora ogólnego Dopuszcza się jednoczesne umieszczenie sygnalizatorów dopuszczających skręt w lewo i w prawo przy jednym sygnalizatorze ogólnym. Dopuszcza się jednoczesne umieszczenie sygnalizatorów S-2a i S-2b przy jednym sygnalizatorze ogólnym, przy czym sygnalizator S-2b powinien znajdować się powyżej sygnalizatora S-2a. Zmiana dotyczy treści całego punktu. W ramach modyfikacji wprowadzono następujące rozwiązania: wprowadzenie dwóch sygnalizatorów, o różnych znaczeniach, zlikwidowano określenie liczby komór maksymalnie przy sygnalizatorze S-1 można zastosować 4 sygnalizatory dopuszczające skręt w kierunku wskazanym strzałką: S-2a w lewo, S-2b w lewo, S-2a w prawo, S-2b w prawo, zmieniono średnicę soczewki na 210 mm zgodne ze standardem producentów sygnalizatorów, dopuszczono stosowanie sygnalizatorów S-2a i S-2b wraz z jednokomorowym sygnalizatorem czerwonym w aktualnie obowiązujących przepisach zapis ten znajduje się w innej części, choć dotyczy sygnalizatorów, określono zasady położenia sygnalizatorów S-2a i S-2b w stosunku do sygnalizatora ogólnego oraz sygnalizatorów S-2a i S-2b względem siebie Postanowienia wstępne b) sygnalizatory dopuszczające skręt w kierunku wskazanym strzałką Zmiana zapisu jednego z punktów wyliczenia wynika z innego zdefiniowania sygnalizatora Wymagania funkcjonalne dla urządzeń sterujących Sterownik oraz instalacja sygnalizacji świetlnej powinny zapewniać indywidualny nadzór wyświetlania sygnału czerwonego na sygnalizatorach, przy których umieszczone są sygnalizatory 812

7 dopuszczające skręt w kierunku wskazanym strzałką. Brak wyświetlania sygnału czerwonego na takim sygnalizatorze powinien skutkować przełączeniem sygnalizacji w tryb pracy ostrzegawczej w czasie nieprzekraczającym 300 ms. Istniejące zapisy uzupełniono o kwestie dotyczące sposobu realizacji nadzoru sygnału czerwonego na sygnalizatorach przy których zabudowano sygnalizatory dopuszczające skręt w kierunku wskazanym strzałką. Rozwiązanie to ma na celu poprawę bezpieczeństwa. W chwili obecnej przepalenie czerwonej żarówki na sygnalizatorze S-2 w wielu przypadkach powoduje wyświetlanie wyłącznie sygnału w kształcie zielonej strzałki. Sytuacja taka jest niebezpieczna, gdyż może kierującemu sugerować, że ruch sterowany jest z wykorzystaniem sygnalizatora kierunkowego (S-3) i zapewniony jest bezkolizyjny skręt, podczas gdy uczestnik ruchu jest zobowiązany do ustąpienia pierwszeństwa przejazdu. Wprowadzono również wymagania dla instalacji sygnalizacji ma ona umożliwić indywidualny nadzór sygnalizatora, co nie jest zapisane w aktualnych przepisach Ekrany kontrastowe Rozdział nie przewiduje w treści ekranów o szerokości 800/1000 mm, stosowanych przy zastosowaniu sygnalizatorów dopuszczających skręt w kierunku wskazanym strzałką. Ich rysunki umieszczono natomiast w rozdziale 10. Jest to niedopracowanie obowiązujących przepisów. Należy uzupełnić rozdział o te wymiary oraz o wymiary dla ekranów ze strzałkami po obu stronach sygnalizatora ogólnego (nie są przewidziane również w rysunkach, a mogą występować na drogach) Sygnał dopuszczający skręcanie w kierunku wskazanym strzałką Oprócz sygnałów ogólnych oraz kierunkowych na skrzyżowaniu stosuje się sygnały dopuszczające skręcanie w kierunku wskazanym strzałką, wyświetlane na sygnalizatorach S-2a i S-2b umieszczanych obok sygnalizatora ogólnego. Sygnał S-2a dopuszczający skręcanie w kierunku wskazanym strzałką może być nadawany jednokrotnie lub wielokrotnie podczas nadawania sygnału czerwonego bądź zielonego, przy czym nie dopuszcza się nadawania go w trakcie nadawania sygnału żółtego lub czerwono-żółtego. Sygnał S-2b dopuszczający skręcanie w kierunku wskazanym strzałką może być nadawany jednokrotnie lub wielokrotnie podczas nadawania sygnału czerwonego, przy czym nie dopuszcza się nadawania go w trakcie nadawania sygnału żółtego lub czerwono-żółtego. Pod pojęciem sygnału czerwonego, zielonego, żółtego bądź czerwono-żółtego należy rozumieć również ich odpowiedniki na sygnalizatorach SB i ST. 813

8 Rys Sygnalizatory S-2a i S-2b nadające sygnał dopuszczający skręcanie w kierunku wskazanym strzałką wraz z przykładami rozmieszczenia. Dla sygnalizatora h dopuszcza się rezygnację ze zbędnych komór sygnalizatorów S-2a lub S-2b. Analogicznie rozmieszcza się sygnalizatory S-2a i S-2b przy sygnalizatorze ST i SB. Sygnał S-2a wraz sygnałem zielonym stosuje się w celu poinformowania uczestników ruchu, że rozpoczął się czas. w którym manewr skrętu, kolizyjny podczas sygnału zielonego ogólnego, jest bezkolizyjny. W przypadkach uzasadnionych natężeniem i kierunkowym rozkładem ruchu można, zamiast sygnalizatora trzykomorowego, zastosować sygnał dopuszczający skręcanie w kierunku wskazanym strzałką wraz z jednokomorowym sygnalizatorem wyświetlającym sygnał czerwony. Sygnał jest nadawany w takim przypadku w sekwencji: czerwony czerwony z zieloną strzałką czerwony (S-2a) lub czerwony czerwony z żółtą migającą strzałką czerwony (S-2b). Zaproponowano zmianę treści całego punktu. Wprowadzono zmiany w związku z nowym określeniem sygnalizatora dopuszczającego skręt w kierunku wskazanym strzałką. Zlikwidowano zapis o możliwości skrętu w najbliższą drogę (był on również sprzeczny z rozporządzeniem w sprawie znaków i sygnałów, w którym dopuszczano skręt w najbliższą jezdnię). Zabroniono wyświetlania 814

9 sygnałów na sygnalizatorach S-2a i S-2b podczas sygnału czerwono-żółtego (w aktualnym stanie prawnym zakaz dotyczy sygnału żółtego). Określono warunki stosowania sygnału S-2a wraz z sygnałem zielonym, do sterowania strumieniami ruchu podczas realizacji podfaz rozwiązanie to przyczyni się do poprawy przepustowości skrzyżowań. Zapisano warunki stosowania sygnalizatorów S-2a i S-2b z sygnalizatorem jednokomorowym Sygnał ostrzegawczy Sygnał ostrzegawczy może być nadawany zarówno okresowo, tj. w przerwach między pracą sygnalizacji w pełnym zakresie (z programem trójbarwnym), jak i stale w miejscach, gdzie występuje zagrożenie bezpieczeństwa ruchu, a które nie kwalifikują się jeszcze do zainstalowania pełnej sygnalizacji trójbarwnej. Podczas pracy sygnalizacji trójbarwnej w trybie ostrzegawczym sygnalizatory S-2b powinny być wygaszone. Zmieniono treść jednego z akapitów. Określono sposób wyświetlania sygnałów na sygnalizatorze S-2b podczas pracy sygnalizacji w trybie ostrzegawczym. Wyświetlanie tego sygnału w takim trybie pracy (bez sygnału czerwonego) mogłoby prowadzić do jego różnej interpretacji w okresie pracy kolorowej i w okresie pracy ostrzegawczej Stosowanie sygnału dopuszczającego skręcanie w kierunku wskazanym strzałką Sygnał dopuszczający skręcanie w kierunku wskazanym strzałką, wyświetlany przez sygnalizator S-2a, stosuje się, jeżeli istnieje możliwość bezkolizyjnego ruchu pojazdów skręcających w prawo lub w lewo. Sygnał dopuszczający skręcanie w kierunku wskazanym strzałką, wyświetlany przez sygnalizator S-2b, stosuje się, jeżeli w czasie, gdy nadawany jest sygnał czerwony ogólny, istnieje możliwość ruchu pojazdów skręcających w prawo lub w lewo, pod warunkiem zapewnienia bezpieczeństwa pieszym i pojazdom, dla których wyświetlany jest w tym czasie sygnał zielony. Sygnału tego nie wolno stosować, gdy do jazdy w kierunku zgodnym z kierunkiem wskazanym strzałką przeznaczony jest więcej niż jeden pas ruchu. Sygnalizatora S-2b nie można stosować, gdy strumień ruchu sterowany tym sygnalizatorem przecina wydzielony tor tramwajowy (torowisko tramwajowe). Warunkiem zastosowania sygnału S-2b jest odpowiednia widoczność, zapewniająca bezpieczeństwo pojazdom ustępującym pierwszeństwa. Do wjazdu na drogi o prędkości dopuszczalnej powyżej 70 km/h oraz poza obszarem zabudowanym sygnalizator S-2b można stosować pod warunkiem zapewnienia widoczności z miejsca zatrzymania pojazdu zapewniającej bezpieczne wykonanie manewru skrętu przy założeniu dwukrotnego przekroczenia prędkości dopuszczalnej przez pojazdy otrzymujące sygnał zielony. Sygnalizatora S-2b nie wolno stosować w miejscach niezapewniających odpowiedniej widoczności w szczególności: za łukiem drogi, za wierzchołkiem wzniesienia, za wyjazdem z tunelu, w miejscu, w którym widoczność ograniczają budynki lub ogrodzenia, w miejscu, w którym widoczność ograniczają drzewa lub krzewy (analizę widoczności przeprowadzać w okresie wegetacyjnym). Zmieniono treść całego punktu. Opisano sytuacje, w których stosuje się sygnały dopuszczające skręt w kierunku wskazanym strzałką. Usunięto enumeratywne wymienienie zastosowań, gdyż nie wyczerpywały one możliwości zastosowania sygnałów. Usunięto ograniczenie stosowania sygnału bezkolizyjnego, przy większej liczbie pasów ruchu zastosowano zapis więcej niż 1 zamiast dwa lub więcej ujednoznacznia to zasady stosowania sygnału przy tzw. skręcie z półtora pasa ruchu. Określono przypadki, w których stosowanie sygnału jest zakazane ze względu na bezpieczeństwo. 815

10 7.1. Zasady ogólne Rys (uzupełnienie). Symbole graficzne sygnalizatorów. a sygnalizator S-2a, b sygnalizator S-2b, c sygnalizator S-1 z sygnalizatorem S-2a, d sygnalizator S-1 z sygnalizatorem S-2b, e sygnalizator jednokomorowy z sygnalizatorem S-2a, f sygnalizator jednokomorowy z sygnalizatorem S-2b Wprowadzono zmianę dotychczasowy symbol sygnalizatora S-2 zostaje zastosowany jako symbol sygnalizatora S-2a; zostaje dodany nowy symbol sygnalizator S-2b strzałka w okręgu. Uzupełniono opis pod rysunkiem Rozwiązania szczegółowe Sygnalizatory S-2a i S-2b lokalizuje się obok sygnalizatora S-1, SB, ST. Sygnalizator, przy którym instalowany jest sygnalizator S-2a lub S-2b powinien spełniać wymagania w zakresie lokalizacji w stosunku do linii zatrzymania i krawędzi drogi (osi toru) odpowiednie dla wymienionych wyżej sygnalizatorów. W przypadku lokalizacji sygnalizatora dopuszczającego skręt w kierunku wskazanym strzałką bliżej krawędzi jezdni (osi toru) niż sygnalizator S-1, SB, ST skrajnia dla sygnalizatorów powinna być spełniona dla sygnalizatora S-2a lub S-2b. Sygnalizator dopuszczający skręt w kierunku wskazanym strzałką powinien być zainstalowany w sposób wykluczający możliwość błędnej interpretacji przez kierującego. Dolna krawędź sygnalizatora S-2a lub S-2b, powinna być na wysokości dolnej krawędzi sygnalizatora S-1, SB, ST. W przypadku umieszczenia sygnalizatora S-2a i S-2b jednocześnie na wysokości dolnej krawędzi sygnalizatora S-1, SB, ST powinna się znajdować dolna krawędź sygnalizatora umieszczonego niżej (S-2a). Sygnalizator dopuszczający skręt w kierunku wskazanym strzałką umieszcza się tylko na jednym sygnalizatorze S-1, SB, ST z grupy sygnałowej, do której sygnalizator S-2a lub S-2b jest przyporządkowany. W przypadku sygnalizatora do skrętu w prawo sygnalizator należy umieścić na sygnalizatorze S-1, SB, ST umieszczonym najbardziej z prawej strony wlotu. W przypadku sygnalizatora do skrętu w lewo sygnalizator należy umieścić na sygnalizatorze S-1, SB, ST umieszczonym najbardziej z lewej strony wlotu. W przypadku realizacji skrętu z więcej niż jednego pasa z wykorzystaniem sygnalizatora S-2a dopuszcza się jego powtórzenie na innych sygnalizatorach w grupie sygnałowej. Stworzono nowe zapisy uzupełniające zasady lokalizacji sygnalizatorów dopuszczających skręt w kierunku wskazanym strzałką. Nastąpiło ujednoznacznienie w zakresie braku konieczności stosowania sygnalizatorów dopuszczających skręt w kierunku wskazanym strzałką na wszystkich sygnalizatorach w grupie sygnałowej. W chwili obecnej niektóre organy zarządzające ruchem wymagają powtarzania sygnalizatorów S-2 również nad wlotem, co nie jest potrzebne ze względu na przeznaczenie tego sygnalizatora Wymagania formalne 4 s dla sygnałów dopuszczających skręt w kierunku wskazanym strzałką, 816

11 Uzupełniono o zapis określający czas trwania sygnału w sygnalizacji cyklicznej. W interpretacji niektórych organów zarządzających ruchem sygnał w obecnym stanie prawnym nie ma określonego minimalnego czasu trwania OZR nie uznają go za sygnał zielony. Krótszy czas trwania pozwala na wyświetlanie go w bardzo krótkich fazach bez potrzeby wydłużania ich ze względu na sygnał dopuszczający skręt w kierunku wskazanym strzałką. W praktyce projektowania często występował brak możliwości wyświetlenia sygnału (..); sygnały dopuszczające skręt w kierunku wskazanym strzałką powinny być wyświetlane przez czas nie krótszy niż 4 s, Uzupełnienie zapisu w punkcie d) oraz w punkcie e) dotyczącego czasu trwania sygnału w sygnalizacji zależnej od ruchu. Uzasadnienie analogiczne jak w sygnalizacji cyklicznej Tworzenie podstawowych faz ruchu (...) Strumień sterowany sygnalizatorem dopuszczającym skręt w kierunku wskazanym strzałką S- 2b powinien być sterowany w sposób zapewniający bezpieczeństwo uczestnikom ruchu otrzymującym sygnał zielony, jak również uczestnikom ruchu poruszającym się na podstawie sygnału S-2b. Sposób zapewniania bezpieczeństwa powinien uwzględniać: opóźnienie rozpoczęcia wyświetlania sygnału na sygnalizatorze S-2b w stosunku do kolizyjnej grupy pieszej lub rowerowej o co najmniej 2 sekundy, zakończenie wyświetlania sygnału na sygnalizatorze S-2b najpóźniej w chwili rozpoczęcia wyświetlania sygnału zielonego migającego dla kolizyjnej grupy pieszej i rowerowej, opóźnienie rozpoczęcia wyświetlania sygnału na sygnalizatorze S-2b w stosunku do kolizyjnej grupy kołowej (tramwajowej, autobusowej) w taki sposób, aby pojazdy w grupie kolizyjnej w stosunku do uczestników ruchu poruszających się w oparciu o sygnał na sygnalizatorze S-2b znalazły się w punkcie kolizji wcześniej niż pojazdy ruszające spod sygnalizatora S-2b; do obliczeń należy przyjąć przyspieszenie rozruchu pojazdów w strumieniu z pierwszeństwem przejazdu nie większe niż 1,2 m/s², a strumieniu otrzymującym sygnał dopuszczający skręt w kierunku wskazanym strzałką nie mniejsze niż 3,5 m/s²; z zastrzeżeniem, że przyjęty czas opóźnienia nie może być mniejszy niż 2 sekundy, zachowanie czasów minimalnych czasów międzyzielonych przed rozpoczęciem i po zakończeniu wyświetlania sygnału na sygnalizatorze S-2b czas sygnału żółtego t ż przyjąć równy 2 s. W akapicie dodanym do zasad tworzenia faz ruchu dopisano sposoby zapewniania bezpieczeństwa podczas wyświetlania kolizyjnego sygnału dopuszczającego skręt w kierunku wskazanym strzałką. Zasady te wynikają z procesu ruchu pojazdów, jak również z doświadczeń projektantów oraz organów zarządzających ruchem. Grupę sygnałową zawierającą sygnał S-2a należy na schemacie faz ruchu przedstawiać w postaci strzałki narysowanej z wykorzystaniem linii kreskowo-kropkowej. W diagramie paskowym sygnał dopuszczający skręt w kierunku wskazanym strzałką na sygnalizatorze S 2a jest przedstawiany jak sygnał zielony. Grupę sygnałową zawierającą sygnał S-2b należy na schemacie faz ruchu przedstawiać w postaci strzałki narysowanej z wykorzystaniem linii przerywanej. W diagramie paskowym sygnał dopuszczający skręt w kierunku wskazanym strzałką na sygnalizatorze S-2b jest przedstawiany jak sygnał żółty migający. Opisano sposób przedstawiania grup sygnałowych na schemacie faz ruchu w celu uniknięcia nieporozumień podczas projektowania. f) strumień sterowany sygnałem dopuszczającym skręt w kierunku wskazanym strzałką, sterowany sygnalizatorem S-2a - dowolny inny strumień kolizyjny g) strumień sterowany sygnałem dopuszczającym skręt w kierunku wskazanym strzałką, sterowany sygnalizatorem S-2b 817

12 - dowolny inny strumień kolizyjny z wyjątkiem, strumienia pieszych lub rowerzystów przekraczających wlot na którym umieszczono przedmiotowy sygnalizator S-2b oraz z wyjątkiem strumienia poruszającego się drogą o kącie przecięcia osi większym niż 60 stopni sterowanego sygnalizatorem ogólnym. Zmieniono zapisy w wykazie dopuszczalnych kolizji strumieni. Jednoznacznie określono zasady dopuszczania kolizji strumieni ruchu w celu uniknięcia niejednoznaczności w interpretacji, występujących w wyniku niedokładnych zapisów rozporządzeń [2] i [3], mimo uzasadnienia dla rozporządzeń [2] i [3] jednoznacznie wskazującego cel zmian. 10. Konstrukcje i wzory barwne W ramach prac przewidziano korekty rysunków wynikające z zapisów skorygowanych w pozostałej części rozporządzenia: zmianę treści rysunku 10.6, zmieniono średnicę soczewki na 210 mm. uzupełniono rysunek o rysunki ekranu kontrastowego w innych konfiguracjach. Rys Strzałka dopuszczająca skręt we wskazanym kierunku w prawo lub w lewo (odbicie względem osi pionowej) 818

13 Rys Ekrany kontrastowe dla sygnalizatorów z soczewkami Φ 300 mm z sygnalizatorami S-2a i S-2b (dla sygnalizatorów zlokalizowanych z lewej stosować odbicie zwierciadlane); a jeden sygnalizator, lokalizacja na wysięgniku, b jeden sygnalizator, lokalizacja na obok jezdni,c dwa sygnalizatory rozmieszczone symetrycznie, lokalizacja na obok jezdni, d dwa sygnalizatory, lokalizacja na wysięgniku, e dwa sygnalizatory, lokalizacja na obok jezdni, f cztery sygnalizatory rozmieszczone symetrycznie, lokalizacja obok jezdni (dopuszcza się modyfikację otworu dla trzech sygnalizatorów dopuszczających skręt w kierunku wskazanym strzałką) 819

14 Rys a. Ekrany kontrastowe dla sygnalizatorów z soczewkami Φ 200 mm z sygnalizatorami S-2a i S-2b (dla sygnalizatorów zlokalizowanych z lewej stosować odbicie zwierciadlane);a jeden sygnalizator, b dwa sygnalizatory rozmieszczone symetrycznie, c dwa sygnalizatory umieszczone z jednej strony, d cztery sygnalizatory rozmieszczone symetrycznie (dopuszcza się modyfikację otworu dla trzech sygnalizatorów dopuszczających skręt w kierunku wskazanym strzałką) WNIOSKI W ramach prac opracowano kompleksowy projekt zmian w przepisach dotyczących funkcjonowania sygnałów dopuszczających skręt w kierunku wskazanym strzałką. Projekt obejmuje zarówno zmianę stosowanych sygnałów, określenie, który z nich jest sygnałem kolizyjnym, a który nie, jak również jednoznacznie określono zasady ich stosowania. Ujednolicenie zasad stosowania zielonych strzałek przyczyni się do poprawy bezpieczeństwa ruchu kierujący będzie mógł jednoznacznie interpretować wyświetlane sygnały. Określenie wymagań technicznych, w szczególności w zakresie nadzoru sygnałów, również przyczyni się do poprawy bezpieczeństwa 820

15 ruchu drogowego. Nie bez znaczenia jest również społeczne oczekiwanie związane ze stosowaniem kolizyjnych sygnałów dopuszczających skręt w kierunku wskazanym strzałką. Streszczenie W artykule opisano zmiany w prawie w latach dotyczące sygnałów dopuszczających skręt w kierunku wskazanym strzałką oraz aktualny stan prawny. Opisano zasady stosowania sygnałów, jak również sposób ich stosowania w sygnalizacji świetlnej. Opisano aktualnie występujące problemy podczas stosowania sygnałów dopuszczających skręt w kierunku wskazanym strzałką i niejednoznaczności w przepisach. Przedstawiono kompleksowy projekt zmian przepisów dotyczących tych sygnałów. Przedstawiono wymagania funkcjonalne dla sygnalizatorów i urządzeń sterujących. Określono zasady stosowania, wymagania formalne oraz wymagania bezpieczeństwa niezbędne do uwzględnienia podczas stosowania tych sygnalizatorów. Conception for rationalization of rules for operation of lights allowing to right turn on red Abstract The paper describes changes in Polish law in the period that applied to lights allowing to right turn on red as well as current binding regulations. The rules for signals use are presented and how they are use in practice. Problems occurring when lights allowing to turn in the direction pointed by an arrow used are discussed and ambiguity of regulations indicated. The comprehensive project for changes of regulations related to such signals is presented. Operation requirements for traffic lights and controllers are listed. The rules for use, formal and safety requirements are defined that should be respected when such signals used. BIBLIOGRAFIA 1. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury w sprawie szczegółowych warunków technicznych dla znaków i sygnałów drogowych oraz urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego i warunków ich umieszczania na drogach (Dz. U. 220 poz z 2003 r.) 2. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków technicznych dla znaków i sygnałów drogowych oraz urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego i warunków ich umieszczania na drogach (Dz. U. 67 poz. 413 z 2008 r.) 3. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków technicznych dla znaków i sygnałów drogowych oraz urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego i warunków ich umieszczania na drogach (Dz. U. 126 poz. 813 z 2008 r.) 4. Narożny J.: Zielona strzałka potwierdzenie! Magazyn AUTOSTRADY nr 8-9/2008, s Konwencja o znakach i sygnałach drogowych spisana w Wiedniu dnia 8 listopada 1968 roku 6. Instruction interministerielle sur la signalisation routiere. Sixième Partie: Feux de circulation permanents, Version consolidée août Rozporządzenie Ministrów Infrastruktury oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2002 r. w sprawie znaków i sygnałów drogowych. Dz. U. 170 poz z 2002 r. z późn. zm. 8. Krukowicz Tomasz, Buda Marek: : Warunki techniczne elementów infrastruktury drogowej stosowanych w organizacji ruchu na drogach w odniesieniu do sygnału drogowego sygnału dopuszczającego skręcanie w kierunku wskazanym strzałką nadawanego przez sygnalizator S-2, 36 s. 821