Procesy logistyczne i transportowe recyklingu w aspekcie bezpieczeństwa ekologicznego

Transkrypt

1 Wiesław Piekarski 1 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Logistyka - nauka Grzegorz Dzieniszewski 2 Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu Procesy logistyczne i transportowe recyklingu w aspekcie bezpieczeństwa ekologicznego Wstęp Logistykę w szerokim rozumieniu traktujemy jako zintegrowany system kształtowania i kontroli procesów fizycznego przepływu towarów oraz ich informacyjnych uwarunkowań, zmierzających do osiągnięcia możliwie najkorzystniejszych relacji między poziomem świadczonych usług a poziomem i strukturą związanych z tym kosztów [4]. Specyficznym obszarem logistyki są procesy towarzyszące recyklingowi, w którym odpad staje się produktem. Dużym problemem jest zapewnienie krajowego i międzynarodowego bezpieczeństwa ekologicznego, gdyż przetwórstwo odpadów jest obarczone wieloma zagrożeniami. Podstawowym problemem jest transport odpadów do krajów o niskiej kulturze technicznej i słabej pozycji ekonomicznej. W krajach tych recykling jest przeprowadzany z naruszeniem norm ekologicznych i sanitarnych, dzięki temu jest wyjątkowo opłacalny. Niestety globalna migracja odpadów nie rozwiązuje problemu. Eliminacja odpadów z jednych obszarów powoduje migracje zanieczyszczeń w inne obszary, jednakże globalnie nie rozwiązuje problemu. Sytuacja Polski jest mocno zagrożona przez import odpadów ze starej unii. Problem ten ma charakter dwutorowy z jednej strony ujawniany jest cyklicznie import do Polski substancji szkodliwych i zużytego sprzętu, z drugiej strony faktem jest galopujący import do kraju zużytych pojazdów samochodowych, co jest uważane za główne zagrożenie ekologiczne i techniczne. Warto zatem przeanalizować problemy logistyczne w recyklingu pojazdów, aby wskazać na te miejsca procesu, które są szczególnie podatne na nadużycia. Szybkie tempo rozwoju motoryzacji na świecie na przeciągu ostatnich dekad ma zarówno dobre jak i złe strony, gdyż pociąga za sobą szereg szans i zagrożeń społeczno-ekonomicznych w skali całego świata. Jedną z podstawowych zalet tego procesu jest umożliwienie swobodnego i szybkiego przemieszczania się ludzi oraz przewozu towarów, z drugiej zaś strony negatywnie wpływa on na środowisko naturalne. Co roku wycofywanych jest na świecie około milionów ton odpadów samochodowych, z którymi związane są zagrożenia, będące coraz bardziej zauważalnym problemem w ochronie środowiska naturalnego, ponieważ pojazdy wycofane z eksploatacji są źródłem odpadów niebezpiecznych i toksycznych emisji [2]. Do końca lat osiemdziesiątych skupiano się głównie na zagrożeniach związanych z eksploatacją samochodu, a przede wszystkim nad emisją spalin, jednak w ostatnich latach zaczęto większą uwagę przywiązywać do problemów związanych ze złomowaniem i składowaniem samochodów wycofanych z użytku. Podstawowym sposobem ograniczania szkodliwego oddziaływania samochodów na środowisko naturalne jest recykling, który ze względu na dużą ilość odpadów samochodów wycofywanych z eksploatacji oraz duże zagrożenie dla środowiska, najbardziej rozwinięty jest właśnie w przemyśle motoryzacyjnym. Żaden produkt konsumpcyjny nie ma tak wysokiego wskaźnika odzysku jak motoryzacja. Obecnie około 75% masy pojazdu jest przetwarzane, a tylko 25% trafia na wysypiska śmieci. Jednakże odzysk surowców 1 prof. dr hab. inż. W. Piekarski, profesor zwyczajny / kierownik, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydział Inżynierii Produkcji, Katedra Energetyki i Środków Transportu 2 dr inż. G. Dzieniszewski, Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu, Instytut Mechatroniki Logistyka 5/

2 jest obarczony znacznymi problemami. Oprócz materiałów nadających się do recyklingu należy oddzielić i właściwie zutylizować materiały eksploatacyjne, lakiery i inne substancje chemiczne. Utylizacja ze względu na swoją kosztowność jest przyczyną migracji stacji demontażu w obszary o mniejszym nadzorze służb ochrony środowiska. Niestety za taki kraj ciągle jest uważana Polska, stąd oczywisty jest fakt napływu wyeksploatowanych obiektów technicznych z krajów starej unii. Problem recyklingu w Polsce został dostrzeżony przede wszystkim w wyniku importu pojazdów z krajów Europy zachodniej. Trudno jest dokładnie określić ich liczbę, według różnych danych szacunkowych tylko w 2014r. sprowadzono do naszego kraju 800 tysięcy używanych samochodów. Ponadto, co roku w Polsce sprzedawanych jest kilkaset tysięcy nowych sztuk samochodów. Powstała więc potrzeba stworzenia systemu instrumentów prawnych, których zadaniem jest zminimalizowanie negatywnego wpływu na środowisko pojazdów wycofanych z eksploatacji i wzmacnianie międzynarodowego bezpieczeństwa ekologicznego. Procesy logistyczne recyklingu samochodowego Logistyka w recyklingu pojazdów samochodowych obejmuje logistykę napływu pojazdów, logistykę dostarczania pojazdów do stacji demontażu i logistykę surowców wtórnych [11]. Procesy logistyczne tworzą łańcuch dostaw, którego spójność warunkuje wydolność systemu produkcyjnego [8]. W aspekcie bezpieczeństwa ekologicznego najistotniejsze są procesy logistyczne demontażu. Samochody wycofane z użytku są to takie pojazdy, których użytkownicy decydują, że nie nadają się one do dalszej eksploatacji. Mogą być to pojazdy wyrejestrowane lub porzucone przez właścicieli. Prawnie taka sytuacja uregulowana jest w przepisach Unii Europejskiej [6], w myśl których wszystkie samochody wycofane z eksploatacji są odpadami. Aktualnie funkcjonują dwie definicje recyklingu [1]: Recykling samochodów polega na przetwarzaniu pojazdów w całości poprzez rozdrobnienie materiałów i ich powtórnym wykorzystaniu, w następnych przeróbkach, w produkcji nowych samochodów lub gdzie indziej jako metale, materiały niemetalowe drugiego rzędu oraz tzw. odzysku energetycznym poprzez spalanie frakcji lekkich. Recykling samochodów jest to dwuetapowe przetworzenie samochodu. W pierwszej kolejności następuje na drodze demontażu odzysk zespołów, części, elementów i materiałów nadających się do bezpośredniego użycia, renowacji lub dalszej przeróbki, jak np. tworzywa sztuczne, opony, szkło, akumulatory. W kolejnym kroku natomiast pozostałości w postaci wraku są poddawane przetworzeniu jak w definicji pierwszej. W gospodarce odpadami pochodzącymi z przemysłu motoryzacyjnego, podobnie jak w przypadku innych odpadów, mamy do czynienia z unieszkodliwianiem i utylizacją. Unieszkodliwianie jest równoznaczne z likwidacją. Polega na zagospodarowaniu odpadów, które nie nadają się do wykorzystania. W trakcie unieszkodliwiania odpady poddaje się procesom przekształceń biologicznych, chemicznych lub fizycznych, w celu doprowadzenia ich do postaci, w której nie stwarzają zagrożenia dla zdrowia, życia ludzi lub dla środowiska. Proces ten prowadzi do zobojętnienia odpadów, zniszczenia szkodliwych zanieczyszczeń organicznych oraz zmniejszenia ich ilości, a szczególnie objętości części przeznaczonych do składowania [7]. Utylizacja jest przetworzeniem odpadów w celu ich gospodarczego wykorzystania, ale w procesie bezpiecznym dla środowiska. Jeżeli zaś w wyniku termicznego przekształcenia odpadów uzyskamy materiał lub substancję o przeznaczeniu pierwotnym lub innym, a nie paliwo, to takie przekształcenie będzie recyklingiem. Schematycznie istotę gospodarki odpadami motoryzacyjnymi przedstawiono na rysunku Logistyka 5/2015

3 SAMOCHODY WYCOFANE Z EKSPLOATACJI UTYLIZACJA = ODZYSK UNIESZKODLIWIENIE = LIKWIDACJA RECYKLING ODZYSK ENERGII SPALANIE BEZ ODZYSKU ENERGII SKŁADOWANIE Rys. 1. Postępowania z samochodami wycofanymi z eksploatacji Źródło: [2] Rodzaje sieci recyklingu w aspekcie bezpieczeństwa ekologicznego Na konieczność utworzenia sieci recyklingu wpływ mają różnorodne czynniki. Podstawową ich grupą są czynniki ekonomiczne, uzależnione od wzrostu gospodarczego, gdyż im społeczeństwo bogatsze, tym park samochodowy jest młodszy i większy. Równie istotny jest czynnik administracyjno prawny, ponieważ przepisy (ustawa z dnia 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji (Dz. U. Nr 25, poz. 202) nakładają obowiązek tworzenia sieci recyklingu. Znaczenie ma także czynnik socjologiczny wiążący się z mentalnością społeczną, a także świadomością ekologiczną. Natomiast czynnik techniczny wskazuje na konieczność wycofania z ruchu dużej liczby pojazdów ze względu na ich zaawansowany wiek. Stąd poważnym problemem jest wzmocnienie nadzoru na każdym etapie procesu logistycznego recyklingu pojazdów w celu zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego. Specyficzne wymagania stymulują opracowanie nowych strategii TSL [12]. Należy monitorować napływ zużytych pojazdów oraz funkcjonowanie stacji recyklingu, zwłaszcza przestrzeganie przepisów ochrony środowiska. Główne etapy procesu logistycznego i technologicznego są realizowane w punktach zbierania pojazdów, stacjach demontażu oraz strzępiarkach (młynach przemysłowych). Zadaniem punktu zbierania pojazdów jest zapewnienie gromadzenia pojazdów wycofanych z eksploatacji i odpadów z nich powstających oraz bezpiecznego ich przechowywania. W tego rodzaju przedsiębiorstwie nie można usuwać z samochodów żadnych substancji ani elementów wchodzących w skład pojazdu. Wymagania co do punktu zbierania pojazdów szczegółowo określone są w rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 12 października 2005 r. w sprawie wymagań dla punktów zbierania pojazdów wycofanych z eksploatacji [5]. Podstawowym zadaniem stacji demontażu jest działanie polegające na przekazywaniu części materiałów oraz odpadów do podmiotów stanowiących kolejne ogniwa procesu. Przekazanie to musi się odbywać zgodnie z zasadami ochrony środowiska. W stacjach demontażu mają miejsce takie operacje logistyczne i technologiczne jak: dostawa i wyładunek samochodu, składowanie przejściowe, osuszanie samochodu z płynów eksploatacyjnych, usuwanie substancji niebezpiecznych, demontaż samochodu, odzysk części i materiałów na surowce wtórne, rozdrobnienie lub prasowanie karoserii, składowanie materiałów przeznaczonych do wykorzystywania lub unieszkodliwiania, przygotowanie do transportu poza stację odzyskanych surowców wtórnych i odpadów, magazynowanie i sprzedaż części zamiennych [3]. Logistyka 5/

4 Podsumowanie Polska od momentu integracji z Unią Europejską jest zmuszona do respektowania Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/53/WE w sprawie samochodów wycofanych z eksploatacji. Zawarte w niej wymagania obowiązują wszystkie kraje członkowskie i dotyczą one przede wszystkim: ekologicznych i technicznych wymogów dotyczących upoważnionych stacji demontażu, konieczności demontażu wszystkich pojazdów wycofanych z eksploatacji w kraju w upoważnionych przez władze administracyjne stacjach demontażu. ponadto od roku nie wolno pobierać jakiejkolwiek opłaty za przyjęcie pojazdu kompletnego. Niestety polskim stacjom demontażu trudno jest sprostać tym wymaganiom, ponieważ nie spełniają one wymagań technicznych i ekologicznych. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że do upoważnionych stacji trafiają często pojazdy niekompletne (często ich szczątki), z których uprzednio wymontowano większość podstawowych zespołów i elementów. Jest to oczywisty problem natury prawnej i kultury technicznej. Istnieje przyzwolenie na przyjmowanie pojazdów niekompletnych. W tym przypadku można być pewnym, że substancje toksyczne z tych pojazdów skaziły środowisko naturalne. Problemem jest także import odpadów technicznych lub zużytych pojazdów, maszyn i urządzeń z krajów Europy Zachodniej. W zglobalizowanej gospodarce bardzo istotne jest zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego na poziomie kraju. Jest to możliwe poprzez stymulowanie zainteresowania nowymi pojazdami - metodami zachęt ekonomicznych, właściwe monitorowanie procesów logistycznych, nadzór i monitoring procesów technologicznych demontażu oraz nadzór nad logistyką i transportem surowców pochodzących z recyklingu. Należy stanowczo podkreślić, że pojazdy samochodowe kierowane do recyklingu są ekologicznie niebezpieczne, zwłaszcza zawarte w nich materiały eksploatacyjne, stąd powinny być traktowane w sposób właściwy dla odpadów niebezpiecznych dla środowiska naturalnego. Łańcuch logistyczny w przetwórstwie surowców wtórnych jest niezmiernie długi, często obejmuje szereg firm krajowych i zagranicznych. Główne typy usługodawców logistycznych determinują podstawowe procesy logistyczne [9]. Powoduje to trudności w ustaleniu miejsc zaistnienia problemu, tym samym utrudnia eliminowanie nieprawidłowości istniejących w tym procesie. Te i inne problemy powodują, że trudnym zadaniem jest spełnienie wymagań dyrektywy, oraz innych aktów prawnych dotyczących odzysku i recyklingu, które określają jego poziom w Polsce. W myśl tych przepisów powinien on wynieść odpowiednio nie mniej niż 85% wszystkich wycofanych z eksploatacji pojazdów i 80% na średnią masę pojazdu. Nowe wyzwania zmuszają do poszukiwania kolejnych obszarów usług logistycznych integrujących funkcje produkcyjne, wytwórcze i logistyczne [10]. Streszczenie Istotnym problemem bezpieczeństwa ekologicznego są procesy towarzyszące recyklingowi. Mocno rozbudowane procesy logistyczne, obejmujące zarówno transport i logistykę zużytych obiektów technicznych, procesy właściwego recyklingu oraz logistykę, transport i przetwarzanie uzyskanych surowców, powodują liczne zagrożenia. Kluczowym problemem jest niekontrolowany międzynarodowy i krajowy przepływ odpadów, liczne nieprawidłowości w procesach technicznych recyklingu oraz stosunkowo słabe mechanizmy i procedury nadzoru nad podmiotami zajmującymi się recyklingiem. Celem artykułu jest gruntowna analiza procesów logistycznych, transportowych i technicznych recyklingu, wskazanie na obszary występowania zagrożeń oraz na problemy wynikające z niekontrolowanego przepływu zużytych obiektów technicznych, zwłaszcza z zachodu Europy na wschód. TRANSPORT AND LOGISTICS PROCESSES OF RECYCLING IN TERMS OF ECOLOGI- CAL SAFETY Abstract The main problems of ecological safety are recycling processes. Highly developed logistics processes, including transportation and the logistics of used technical objects, proper recycling processes and logistics, transportation and processing of gained raw materials. A key problem is uncontrollable flow of international and national waste, numerous irregularities in the technical processes of recycling and relatively weak 464 Logistyka 5/2015

5 mechanisms and procedures of supervising over recyclers. The purpose of this article is a thorough analysis of the logistics, transportation and technical processes of recycling, an indication of the areas of risks and problems arising from the uncontrollable flow of the technical waste, especially from the west to east Europe. Literatura [1] Dz.U r. Nr 62 poz. 628 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. [2] Merkisz-Guranowska A., Aspekty rozwoju recyklingu w Polsce, Poznań-Radom, [3] Oprzędkiewicz J., Stolarski S. Technologia i systemy recyklingu samochodów, Warszawa, [4] Sarjusz Wolski Z.: Logistyka w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa, [5] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 12 października 2005 r. w sprawie wymagań dla punktów zbierania pojazdów wycofanych z eksploatacji (Dz. U r. Nr 214 poz r.). [6] Dyrektywa 2000/53/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 18 września 2000 r. w sprawie samochodów wycofanych z eksploatacji. [7] Dz.U r. Nr 62 poz [8] Szymonik A., Logistyka i zarządzanie łańcuchem dostaw. Cz. 1 i 2. Difin, Warszawa, [9] Płaczek E., Modele rozwoju usługodawców logistycznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Katowice, [10]Brdulak H. (red.), Logistyka przyszłości. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, [11]Bendkowski J., Radziejowska G., Logistyka zaopatrzenia w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice, [12]Witkowski J., Bąkowska-Morawska U., Strategie i logistyka w sektorze usług: strategie na rynku TSL, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław, Logistyka 5/

6 466 Logistyka 5/2015