Skarga pauliaƒska. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalnoêci dłu nika. Maria Jasiƒska

Transkrypt

1 Maria Jasiƒska Skarga pauliaƒska Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalnoêci dłu nika Komentarz do art KC i przepisów powiàzanych (KRO, PrUpN, KPC, KK) KOMENTARZE & LINIA ORZECZNICZA KOMENTARZE & LINIA ORZECZNICZA

2 Maria Jasiƒska Skarga pauliaƒska Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalnoêci dłu nika Komentarz do art KC i przepisów powiàzanych (KRO, PrUpN, KPC, KK) KOMENTARZE & LINIA ORZECZNICZA Wydawnictwo C.H.Beck Warszawa 2014

3 Redakcja: Ewa Sadowska Wydawca: Wioleta Beczek Projekt okładki: GRAFOS Wydawnictwo C.H.Beck 2014 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: ERJOT STUDIO Druk i oprawa: Totem, Inowrocław ISBN ISBN e-book

4 Spis treści Przedmowa... VII Wykaz skrótów... IX Kodeks cywilny Księga trzecia. Zobowiązania... 1 Tytuł X. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika... 1 Art Przesłanki... 1 Art Pojęcie niewypłacalności Art Osoba bliska Art Stałe stosunki gospodarcze Art Czynność nieodpłatna Art Domniemanie pokrzywdzenia Art Ochrona przyszłych wierzycieli Art Tryb zaskarżenia Art Dalsze rozporządzenia rzeczą Art Dochodzenie Art Zwolnienie się osoby trzeciej Art Termin zaskarżenia Księga czwarta. Spadki Tytuł V. Przyjęcie i odrzucenie spadku Art Odrzucenie z pokrzywdzeniem wierzycieli Kodeks rodzinny i opiekuńczy Tytuł I. Małżeństwo Dział III. Małżeńskie ustroje majątkowe Rozdział II. Umowne ustroje majątkowe III

5 Spis treści Oddział 1. Przepisy ogólne Art. 47. Umowy majątkowe małżeńskie Art Powołanie się na umowę wobec osób trzecich Rozdział III. Przymusowy ustrój majątkowy Art. 52. Sądowe zniesienie wspólności Ustawa Prawo upadłościowe i naprawcze Część pierwsza. Przepisy ogólne o postępowaniu upadłościowym i jego skutkach Tytuł III. Skutki ogłoszenia upadłości Dział II. Skutki ogłoszenia upadłości co do majątku upadłego Rozdział 3. Skutki ogłoszenia upadłości co do spadków nabytych przez upadłego Art Wejście spadku do masy upadłości Art Nieważność umowy zbycia spadku Art Wyłączenie spadku z masy Art Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku Art Bezskuteczność oświadczenia Rozdział 4. Wpływ ogłoszenia upadłości na stosunki majątkowe małżeńskie upadłego Art Ustanie wspólności majątkowej Art Ustanowienie rozdzielności majątkowej Art Umowa majątkowa znosząca wspólność Dział III. Bezskuteczność i zaskarżanie czynności upadłego Art. 127 ust. 1. Bezskuteczność czynności prawnych upadłego Art. 127 ust. 2. Odpowiednie stosowanie Art. 127 ust. 3. Dług niewymagalny Art. 128 ust. 1. Bezskuteczność czynności prawnych odpłatnych Art. 128 ust. 2. Czynności upadłego będącego spółką lub osobą prawną Art. 128 ust. 3. Czynności ze spółką dominującą Art Bezskuteczność wynagrodzenia umownego Art Bezskuteczność hipoteki, zastawu Art Odesłania Art Prawo do wniesienia powództwa IV

6 Spis treści Kodeks postępowania cywilnego Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze Księga pierwsza. Proces Tytuł I. Sąd Dział I. Właściwość sądu Rozdział 1. Właściwość rzeczowa Oddział 2. Wartość przedmiotu sporu Art. 19. Zasada Tytuł VI. Postępowanie Dział IV. Orzeczenia Rozdział 1. Wyroki Oddział 1. Wydanie wyroku Art Ograniczenie odpowiedzialności Część druga. Postępowanie zabezpieczające Księga czwarta. Postępowanie w razie zaginięcia lub zniszczenia akt Tytuł I. Przepisy ogólne Art Podstawy zabezpieczenia Część trzecia. Postępowanie egzekucyjne Tytuł I. Przepisy ogólne Dział II. Tytuły egzekucyjne i klauzula wykonalności Art Klauzula wykonalności przeciwko następcy Dział VI. Powództwa przeciwegzekucyjne Art Powództwo opozycyjne Kodeks karny Część szczególna Rozdział XXXVI. Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu Art Utrudnianie dochodzenia roszczeń Art Udaremnianie wykonania orzeczenia Art Szkoda kilku wierzycieli V

7 Spis treści Art Pokrzywdzenie Skarbu Państwa Art Pozorne bankructwo Art Upadłość lub niewypłacalność dłużnika Art Lekkomyślna upadłość lub niewypłacalność Art Dowolne zaspokajanie wierzycieli Art Obietnica korzyści majątkowej Art Odpowiednie stosowanie Art Nieuczciwość zarządców Indeks rzeczowy VI

8 Przedmowa Z prawdziwą satysfakcją oddaję do rąk Szanownych Czytelników książkę poświęconą instytucji skargi pauliańskiej. Parę lat temu, gdy rozpoczynałam moje peregrynacje prawnicze, kierując się w stronę tej starej instytucji, która swoim istnieniem sięga czasów prawa rzymskiego, nawet sobie nie wyobrażałam, że instytucja ta może być tak fascynująca i ciągle ujawniać swoje nowe oblicze. Wydawała się bowiem wówczas przestarzałą, nikomu niepotrzebną instytucją takim prawniczym archaizmem. Tymczasem życie gospodarcze rozkwitło tak bujnie i tak wielorako, że przypomniano sobie również o ochronie wierzycieli. Skarga odzyskała swoje znaczenie i wzrosło zainteresowanie nią. O renesansie tej instytucji może świadczyć zarówno wiele pojawiających się ciekawych artykułów, jak i komentarzy oraz orzeczeń sądowych, które zarówno wprowadzają nowe elementy teoretyczne, jak i wzbogacające praktykę gospodarczą oraz wiedzę o zastosowaniu tej instytucji i służą zarówno wierzycielom, jak i dłużnikom. Można również mówić o nowych obszarach zastosowania skargi w tym roszczeń publicznoprawnych co jest niewątpliwie nowym elementem w zastosowaniu skargi pauliańskiej i pewnie sam jej twórca w dawnym Rzymie nie przypuszczał, że instytucja ta nie tylko będzie istniała tak długo, lecz także będzie się tak rozwijała. Wydaje się, że obecnie można całkiem zasadnie mówić o wręcz dynamicznym rozwoju tej instytucji. Spowodowane jest to wieloma czynnikami, ale niewątpliwie szybkie bogacenie się i prędkie upadłości mogą stanowić jedną z przyczyn tego zjawiska. Również nowe technologie ułatwiające zawieranie umów stanowią czynnik stymulujący rozwoju skargi. W swoim opracowaniu odniosłam się zarówno do głosów teoretyków i pozwoliłam sobie zaprezentować w niektórych obszarach swoje propozycje de lege ferenda, jak i wiele uwagi poświęciłam praktyce, która prezentuje różne kierunki. Często w stosunku do podobnej materii mamy do czynienia z różnymi wyrokami dlatego też pozwoliłam sobie na zamieszczenie swoich VII

9 Przedmowa uwag do różnych orzeczeń sądowych dotyczących rozmaitych obszarów funkcjonowania skargi. Moim celem było kompleksowe opracowanie funkcjonowania tej instytucji od chwili jej powstania, tj. analizy przesłanek i wystąpienia z pozwem do momentu postępowania egzekucyjnego oraz wskazanie regulacji właściwych dla wierzycieli i dłużników. W książce zawarte zostały definicje korzyści majątkowej, pokrzywdzenia osób trzecich oraz ewolucji zastosowania skargi w przypadku zobowiązań publicznoprawnych. Po raz pierwszy odnoszę się w sposób kompleksowy w swoim opracowaniu do sytuacji osoby trzeciej, na której ciąży obowiązek znoszenia egzekucji, a zatem powinna ona być bezpośrednio zainteresowana w ustaleniu zarówno zakresu odpowiedzialności, jak i sposobu realizacji tego obowiązku. Poruszam również problemy proceduralne związane zarówno z ustaleniem wartości przedmiotu sporu, jak i zabezpieczeniem roszczenia na zasadach określonych w KPC. Wiele uwagi poświęcam również zawiłościom związanym z egzekucją roszczenia wobec osób trzecich oraz jej następców. Niniejsze opracowania kompleksowo odnosi się nie tylko do poszczególnych problemów związanych z teorią dotyczącą funkcjonowania skargi, lech także do problemów związanych z jej funkcjonowaniem w praktyce. Praca nad książką przyniosła mi wiele satysfakcji, zwłaszcza że podsumowuję moją długoletnią praktykę. Ufam, że dla Czytelników będzie ona również zbiorem potrzebnych informacji pozwalającym przebrnąć przez meandry przepisów prawa. Warszawa, marzec 2014 r. Maria Jasińska VIII

10 Wykaz skrótów 1. Źródła prawa KC... ustawa z r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 121) KK... ustawa z r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) KK z 1932 r... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 60, poz. 571 ze zm.) KK z 1969 r... ustawa z r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 94 ze zm.) KKS... ustawa z r. Kodeks karny skarbowy (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 186 ze zm.) Kodeks Napoleona... Kodeks cywilny francuski z 1804 r. KP... ustawa z r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) KPA... ustawa z r. Kodeks postępowania administracyjnego (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 267) KPC... ustawa z r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 101) KPK... ustawa z r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) KRO... ustawa z r. Kodeks rodzinny i opiekuń czy (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 788 ze zm.) KrRejSU... ustawa z r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz ze zm.) KSCU... ustawa z r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.) KSH... ustawa z r. Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1030) KWU... ustawa z r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 707 ze zm.) IX

11 Wykaz skrótów KZ... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z r. Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.) OrdPod... ustawa z r. Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 749 ze zm.) PDOPrU... ustawa z r. o podatku dochodowym od osób prawnych (t.j. Dz.U. z 2011 r. Nr 74, poz. 397 ze zm.) PrUp... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z r. Prawo upadłościowe (Dz.U. Nr 93, poz. 834 ze zm.) PrUpN... ustawa z r. Prawo upadłościowe i naprawcze (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz ze zm.) SwobGospU... ustawa z r. o swobodzie działalności gospodarczej (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 672 ze zm.) 2. Organy i instytucje ETS... Europejski Trybunał Sprawiedliwości KRS... Krajowy Rejestr Sądowy NSA... Naczelny Sąd Administracyjny SA... Sąd Apelacyjny SN... Sąd Najwyższy TK... Trybunał Konstytucyjny ZUS... Zakład Ubezpieczeń Społecznych 3. Publikatory i czasopisma Dz.U.... Dziennik Ustaw KPP... Kwartalnik Prawa Prywatnego KZS... Krakowskie Zeszyty Sądowe MoP... Monitor Prawniczy Mon.Spółdz... Monitor Spółdzielczy OSA... Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSAB... Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Białymstoku OSAL... Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Lublinie OSG... Orzecznictwo Sądów w Sprawach Gospodarczych OSNAPiUS... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubez pieczeń Społecznych OSNC... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNCK... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Karna OSNCP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Pracy X

12 Wykaz skrótów OSNCPiUS... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNKW... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa OSNSK... Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSP... Orzecznictwo Sądów Polskich OTK... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Pal.... Palestra PiP... Państwo i Prawo PPH... Przegląd Prawa Handlowego Pr.Bank.... Prawo Bankowe Pr.Gosp.... Prawo Gospodarcze Pr.Sp.... Prawo Spółek Prok. i Pr.... Prokuratura i Prawo PS... Przegląd Sądowy PUG... Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Rej.... Rejent RPEiS... Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Wok.... Wokanda Zb.Orz.... Zbiór Orzeczeń Zb.Orz. SN... Zbiór Orzecznictwa Sądu Najwyższego 4. Inne skróty art.... artykuł itd.... i tak dalej itp.... i temu podobne mln... milion n.... następny (-a, -e) niepubl.... niepublikowany Nr... numer orz.... orzeczenie por.... porównaj post.... postanowienie poz.... pozycja red.... redakcja s.... strona sp. k.... spółka komandytowa XI

13 Wykaz skrótów sp. z o.o.... spółka z ograniczoną odpowiedzialnością t.... tom t.j.... tekst jednolity tj.... to jest tzn.... to znaczy uchw.... uchwała ust.... ustęp w.... wiek w zw.... w związku z.... zeszyt zd.... zdanie ze zm.... ze zmianami zł... złoty XII

14 KODEKS CYWILNY z dnia 23 kwietnia 1964 r. (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 121) Księga trzecia. Zobowiązania Literatura: M. Allerhand, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 1991; E. Drozd, Glosa do uchwały SN z r., III CZP 53/93, OSP 1994, Nr 6; J. Fiema, O zaskarżaniu czynności dłużnika zdziałanych ze szkodą wierzycieli, Lwów 1937; A. Karnicka-Kawczyńska, J. Kawczyński, Skarga pauliańska, Pr.Sp. 1999, Nr 1; Kodeks cywilny z komentarzem, pod red. J. Winiarza, Warszawa 1989; J. Korzonek, I. Rosenbluth, Kodeks zobowiązań komentarz, Kraków 1936; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Glosa do wyroku SN z r., III CKN 214/97, OSP 1998, Nr 6, poz. 112; R. Longchamps de Bérier, Zobowiązania, Lwów 1938, Poznań 1948, 1999; E. Łętowska, Prawo do rzeczy w art. 59 Kodeksu cywilnego, KPP 1997, Nr 3; Ordynacja konkursowa. Ordynacja ugodowa. Ordynacja zaczepna z dnia 10 grudnia 1914 r., Lwów 1927; M. Planiol, G. Ripert, Traité de droit civil, t. VII, Paris 1954; E. Till, Projekt prawa o zobowiązaniach, w: J. Korzonek, I. Rosenbluth, Kodeks zobowiązań komentarz, Kraków 1936; K. Wyżyn-Urbaniak, Sposoby ochrony uprawnionego z tytułu umownego prawa pierwokupu, Rej. 1996, Nr 10; K. Zawada, Uprawnienie do przeniesienia wierzytelności. Nabycie w dobrej wierze od nieuprawnionego, cz. VI, Rej. 1992, Nr 6; F. Zoll, Zobowiązania w zarysie, Warszawa Tytuł X. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika Art Przesłanki 1. Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. 1

15 Księga trzecia. Zobowiązania Tytuł X. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika Spis treści I. Artykuł 527 a art. 59 KC A. Komentarz 1. Podobieństwa i różnice między art. 527 i 59 KC 2. Cel art. 59 KC 3. Różnice pomiędzy uregulowaniami zawartymi w art. 59 i 527 KC 4. Cel zastosowania przepisów 5. Adresat dochodzonego roszczenia 6. Wyłączenie zastosowania art. 59 KC do czynności jednostronnych 7. Przedawnienie roszczeń 8. Warunek ważnej umowy w art. 59 KC 9. Bezskuteczność czynności 10. Określenie roszczenia 11. Sankcje nieważności z art. 58 KC 12. Artykuł 59 a art. 58 KC B. Linia orzecznicza II. Zakres przedmiotowy skargi pauliańskiej A. Komentarz 1. Zaspokojenie wierzyciela z majątku osoby trzeciej 2. Przyczyny wprowadzenia skargi pauliańskiej 3. Restytucyjny charakter skargi 4. Ogłoszenie upadłości 5. Wykorzystywanie instytucji skargi w praktyce 6. Rozwój instytucji skargi pauliańskiej 7. Kontrowersje wokół skargi pauliańskiej 8. Wykazanie niezaspokojenia przez wierzyciela 9. Powstanie prawa zaskarżania ex lege 10. Charakter czynności dłużnika B. Linia orzecznicza III. Skarga pauliańska w Kodeksie cywilnym A. Komentarz 1. Historia instytucji 2. Praktyczne funkcjonowanie instytucji B. Linia orzecznicza IV. Przesłanki zastosowania art KC A. Komentarz 1. Uwagi ogólne 1. Niewypłacalność dłużnika 2. Przesłanki skargi pauliańskiej 3. Zastosowanie skargi pauliańskiej w prawie podatkowym 2. Dokonanie czynności prawnej przez dłużnika 4. Czynność prawna 5. Czynność prawna a oświadczenie woli 6. Ważna czynność prawna 7. Oświadczenie woli 8. Rola zwyczaju w interpretacji oświadczenia woli 9. Warunki ważnej czynności prawnej 10. Skutki wadliwości złożonego oświadczenia 11. Względna bezskuteczność 12. Zdolność do czynności prawnych stron 13. Niewadliwość oświadczenia woli 14. Wady skutkujące nieważnością bezwzględną 15. Wady powodujące nieważność względną 16. Podstęp 17. Groźba 18. Nieważność względna 19. Pozorność 20. Ważność czynności pozornych 21. Symulacja 22. Oświadczenie złożone nie na serio i potajemne zastrzeżenie 23. Forma czynności 3. Pokrzywdzenie wierzycieli 24. Wierzyciel i wierzytelność 25. Niewypłacalność a pieniężny charakter świadczenia 26. Definicja niewypłacalności 27. Wąski zakres skargi w KC 28. Wierzytelności publicznoprawne 29. Świadomość pokrzywdzenia wierzycieli 30. Powstanie szkody 31. Odpowiedzialność z deliktu 32. Odpowiedzialność z kontraktu 33. Zakres obowiązku odszkodowawczego 34. Szkoda wierzycieli 35. Szerokie ujęcie szkody 36. Majątek 37. Zaniechanie 38. Czynność zmniejszająca zobowiązanie 39. Pokrzywdzenie wierzycieli 40. Pokrzywdzenie wierzycieli według orzecznictwa 41. Kolejność zaspokajania wierzycieli 42. Ekwiwalentność świadczeń 43. Konsekwencje dokonanej czynności 2

16 Art Uzyskanie przez osobę trzecią korzyści majątkowej 44. Rozumienie korzyści majątkowej 45. Korzyść majątkowa a wymierne korzyści 5. Świadomość dłużnika pokrzywdzenia wierzycieli 46. Udowodnienie świadomości pokrzywdzenia wierzycieli 47. Stany faktyczne składające się na przesłankę świadomości 48. Świadomość w chwili dokonywania czynności 49. Wiedza dłużnika na temat zobowiązań 50. Zmiana stanu majątku dłużnika 6. Świadomość osoby trzeciej pokrzywdzenia wierzyciela lub też możliwość powzięcia przez nią takiej informacji z zachowaniem należytej staranności 51. Udowodnienie świadomości 52. Należyta staranność według orzecznictwa 53. Kwalifikowana staranność 54. Udowodnienie wiedzy osoby trzeciej 7. Żądanie wierzyciela ubezskutecznienia czynności dłużnika 55. Teoria bezskuteczności czynności prawnych dłużnika 56. Bezskuteczność względna B. Linia orzecznicza I. Artykuł 527 a art. 59 KC A. Komentarz 1. Podobieństwa i różnice między art. 527 i 59 KC. Mówiąc o skardze pauliańskiej, należy również poświęcić kilka uwag relacji między art. 527 i 59 KC, szczególnie że obecnie instytucje te są często mylone, tj. zastosowanie art. 59 i 527 KC, głównie ze względu na to, że w obu przypadkach jest mowa o bezskuteczności czynności. Tymczasem zgodnie z art. 59 KC w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia. Różnice pomiędzy art. 59 i 527 KC choć przepisy te wydają się podobne i przez to są mylone są zasadnicze. Dotyczą one zarówno przedmiotu zaskarżenia, jak i jego celu, okresu przedawnienia oraz osób objętych tymi środkami zaskarżenia. 2. Cel art. 59 KC. Artykuł 59 KC jest rozumiany często jako przepis szczególny, a roszczenie wynikające z tego tytułu ujmowane jest jako roszczenie, które można zakwalifikować do grupy środków pokrewnych roszczeniu wynikającemu z omawianej tu instytucji skargi pauliańskiej. Najważniejszym celem uregulowań art. 59 jest doprowadzenie do sytuacji realnego wykonania świadczenia. 3

17 Ważne dla praktyki Księga trzecia. Zobowiązania Tytuł X. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika Stanowisko to zostało potwierdzone w wyroku SN z r. (IV CSK 465/07, Legalis), w którym Sąd stwierdził, że przepis art. 59 KC chroni realne wykonanie świadczenia i wokół tego głównego celu krążą poszczególne regulacje i ustalenia. 3. Różnice pomiędzy uregulowaniami zawartymi w art. 59 i 527 KC. Różnica dotyczy przede wszystkim hipotez zawartych w omawianych artykułach. Hipoteza wyrażona w art. 527 obejmuje przypadki, gdy dłużnik w wyniku zdziałanych czynności staje się niewypłacalny lub niewypłacalny w większym stopniu niż przed dokonaniem czynności, tymczasem hipoteza zawarta w art. 59 KC obejmuje wszystkie sytuacje niekorzystne dla wierzyciela, niezależnie od stanu finansowego dłużnika. Artykuł 59 KC dotyczy zatem tych przypadków, gdy wierzyciel nie może zaspokoić swojego roszczenia z powodu zawarcia przez dłużnika z osobą trzecią umowy, a więc w razie zastosowania art. 59 KC bezskuteczność wynika z samego faktu niemożności zadośćuczynienia wierzycielowi. Inne elementy nie są brane pod uwagę. Tymczasem przesłankami w ramach art. 527 KC i n. jest stan niewypłacalności wierzyciela, który w przypadku art. 59 KC w ogóle nie jest brany pod uwagę. Na tle tego zapisu szczególnie ważna była dyskusja nad realizacją i objęciem tym zapisem prawa pierwokupu. Przedmiotem oceny był w szczególności sam charakter prawa pierwokupu. Krytyce poddane było przede wszystkim rozumienie prawa pierwokupu jako roszczenia, a nie jako prawa kształtującego. Zwolennikiem tak rozumianego prawa pierwokupu jest m.in. E. Łętowska, która stwierdza, że wyraźne brzmienie przepisu art. 59, definiującego jako przedmiot ochrony roszczenie ( ) skłania do wykluczenia stosowania tej instytucji w celu ochrony praw i uprawnień kształtujących (np. pierwokup, uprawnienia oblata wobec związanego ofertą) (E. Łętowska, Prawo do rzeczy, s. 429). Podobnego zdania jest również K. Wyżyn-Urbaniak (K. Wyżyn -Urbaniak, Sposoby ochrony uprawnionego, s. 92 i n.), według której prawo pierwokupu jest prawem kształtującym, które nie tworzy po stronie uprawnionego roszczenia o zawarcie z osobą trzecią umowy warunkowej i zawiadomienia o tym fakcie uprawnionego. Powołując się na brzmienie art. 59 KC, podkreśla, że skoro mowa jest w nim wyraźnie o roszczeniu, które nie może zostać zrealizowane przez zawarcie umowy z inną osobą, to oczywiste jest, że norma ta nie ma zastosowania do umownego prawa pierwokupu. Żądanie uprawnionego, mające na celu wzruszenie więzi prawnej między zobowiązanym a osobą trzecią, nie może korzystać z ochrony przewidzianej 4

18 Art w art. 59 KC, sprzedaż rzeczy osobie trzeciej jest bowiem definitywna, a zastrzeżone w umowie pierwotnej prawo pierwokupu nie wpływa na jej ważność. Dyskusja ta spowodowana była m.in. orzeczeniami SN. W uchwale SN z r. (III CZP 90/72, OSNC 1973, Nr 9, poz. 147) można przeczytać w sentencji, że w wypadku sporządzenia bezwarunkowej umowy sprzedaży, uprawnionemu z tytułu prawa pierwokupu przysługuje roszczenie z art. 59 KC. W podobnym duchu wypowiedział się SN w wyroku z r. (III CRN 302/76, OSNCP 1977, Nr 7, poz. 121), w którym stwierdził, że w razie zbycia nieruchomości przez osobę, która na podstawie umowy zlecenia nabyła poprzednio prawo własności nieruchomości we własnym imieniu z obowiązkiem późniejszego przeniesienia tej własności na zleceniodawcę, zleceniodawca uprawniony jest do żądania uznania umowy za bezskuteczną na podstawie art. 59 KC, jeżeli zostaną spełnione dalsze przesłanki wymienione w tym przepisie. Podobną możliwość wystąpienia z roszczeniem z art. 59 KC wyraził SN w uchwale z r. (III CZP 100/68, OSNCP 1969, Nr 11, poz. 189), w której stwierdził, że w razie oświadczenia przez uprawnionego gotowości do wykonania przysługującego mu prawa pierwokupu nieruchomości i dokonanej następnie przez zobowiązanego z tytułu prawa pierwokupu bezwarunkowej sprzedaży tej nieruchomości osobie trzeciej przysługuje uprawnionemu, obok roszczenia z art. 599 KC, również roszczenie z art. 59 KC. Ze stanowiskiem takim nie zgadza się również E. Drozd. W glosie do uchwały SN z r. (III CZP 53/93, OSP 1994, Nr 6, s. 279), wydanej na podstawie nieobowiązującej już ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości, stwierdził, że w przypadku oddania gruntu w użytkowanie wieczyste w trybie przetargu z naruszeniem uprawnień osób wymienionych w art. 88a ustawy z 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości nie można przyjąć nieważności umowy z mocy samego prawa. Nie może wejść w grę sankcja z art. 59 KC, ponieważ pierwszeństwo nie jest roszczeniem. Pozostaje jedynie sankcja odszkodowawcza, uzależniona od powstania i wykazania szkody. W jednym z orzeczeń (wyr. SN z r., V CKN 536/00, Legalis) Sąd Najwyższy stwierdził, że: przepis art. 59 KC dotyczy wszelkich roszczeń, zarówno obligacyjnych, jak i rzeczowych, i brak podstaw do wyłączenia odpowiedniego stosowania go także do swoistego»roszczenia«, jakie wypływa dla uprawnionego z prawa pierwokupu w wypadku zawarcia przez zobowiązanego bezwarunkowej umowy sprzedaży, tym bardziej że przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące prawa pierwokupu, w tym art. 599 i 600 KC, nie regulują w sposób wyczerpujący wszystkich sytuacji sprzedaży bezwarunkowej, w tym 5

19 Księga trzecia. Zobowiązania Tytuł X. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika sytuacji, gdy obie strony umowy sprzedaży wiedziały o prawie pierwokupu uprawnionego albo gdy umowa była nieodpłatna. W uzasadnieniu SN potwierdził dotychczasowy dorobek w tym zakresie i stwierdził, że orzecznictwo Sądu Najwyższego już od 1968 r. przyjmowało, iż regulacja zawarta w wyżej wskazanych przepisach art KC nie wyczerpuje roszczeń, jakie przysługują uprawnionemu z prawa pierwokupu w sytuacji zawarcia przez zobowiązanego bezwarunkowej umowy sprzedaży, czyniącej niemożliwym skorzystanie z prawa pierwokupu przez uprawnionego. We wspomnianej uchwale z r. (III CZP 100/68, OSNC 1969, Nr 11, poz. 189) Sąd Najwyższy przyjął, że w razie oświadczenia przez uprawnionego gotowości do wykonania przysługującego mu prawa pierwokupu nieruchomości i dokonanej następnie przez zobowiązanego z tytułu prawa pierwokupu bezwarunkowej umowy sprzedaży tej nieruchomości osobie trzeciej, uprawnionemu przysługuje, obok roszczenia z art. 599 KC, również roszczenie z art. 59 KC. Poglądy doktryny w tym przedmiocie nie były zgodne, jednak większość jej przedstawicieli podzieliła wyżej przedstawione stanowisko Sądu Najwyższego, który w kolejnej uchwale z r. (III CZP 90/72, OSNC 1973, Nr 9, poz. 147) wypowiedział się jeszcze bardziej stanowczo, stwierdzając, że w wypadku sporządzenia bezwarunkowej umowy sprzedaży uprawnionemu z tytułu prawa pierwokupu przysługuje roszczenie z art. 59 KC. W uzasadnieniu zaś wskazał, że nie ma w tym wypadku znaczenia, czy uprawniony złożył w odpowiednim terminie oświadczenie o skorzystaniu z prawa pierwokupu. Także wcześniej, w uzasadnieniu wyroku z r. (III CRN 546/69, OSNC 1970, Nr 10, poz. 192), Sąd Najwyższy opowiedział się za możliwością stosowania art. 59 KC w przypadku zawarcia bezwarunkowej umowy sprzedaży przy zastrzeżonym prawie pierwokupu. 4. Cel zastosowania przepisów. Celem wierzyciela w ramach skargi pauliańskiej jest przeciwdziałanie uszczupleniu majątku dłużnika, aby zapewnić sobie zaspokojenie wierzytelności w sposób przewidziany przepisami prawa. Natomiast u podstaw zastosowania art. 59 KC leży zapewnienie osobie uprawnionej możliwości uzyskania realnego i efektywnego wykonania przez dłużnika jego zobowiązania. Stąd też celem zastosowania art. 59 KC jest umożliwienie osobie trzeciej uzyskania świadczenia w pierwotnej postaci, tj. takiej, jaka wynikała z ważnego stosunku prawnego zawartego pomiędzy nią a stroną kwestionowanej umowy. Dopuszczalność uznania czynności za bezskuteczną nie może wpływać na prawa innych podmiotów, które nabyły te prawa, zanim doszło do uznania danej czynności za bezskuteczną. Tym samym roszczenie zawarte w art. 59 KC może okazać się bezprzedmiotowe. 6

20 Art Adresat dochodzonego roszczenia. W przypadku roszczenia na podstawie skargi pauliańskiej roszczenie powinno być (jest) dochodzone jedynie wobec osoby trzeciej, natomiast w przypadku roszczeń z art. 59 KC przeciwko wszystkim kontrahentom umowy. Stanowisko takie potwierdził SN w uchwale z r. (III CZP 65/69, OSNCP 1970, Nr 2, poz. 28), w której stwierdził, że w tym wypadku ma zastosowanie współuczestnictwo konieczne. 6. Wyłączenie zastosowania art. 59 KC do czynności jednostronnych. W art. 59 KC jedną z przesłanek jest ważna umowa zawarta między stronami, gdy tymczasem art. 527 KC odnosi się generalnie do czynności prawnych. Stąd też dyspozycje art. 59 KC nie obejmują czynności jednostronnych, zdziałanych przez dłużnika, a mogą dotyczyć jedynie czynności dwustronnych, charakterystycznych dla umów. Jak stwierdził SN w postanowieniu z r. (III CZP 170/95, OSNC 1996, Nr 3, poz. 40), art. 59 KC ma zastosowanie w sytuacji, kiedy niemożność zaspokojenia roszczenia osoby trzeciej jest bezpośrednim skutkiem wykonania umowy. Roszczenie to powinno pozostawać w takim stosunku do przedmiotu umowy, że samo jej wykonanie czyni niemożliwym zadośćuczynienie temu roszczeniu, niezależnie od kwestii wypłacalności strony tej umowy. Potwierdzeniem tego stanowiska jest również wyrok SA w Białymstoku (I ACa 236/13, niepubl.). Zgodnie z zawartą tam tezą, przepis art. 59 KC umożliwia zaspokojenie przysługującego osobie trzeciej takiego roszczenia, któremu zadośćuczynienie byłoby niemożliwe całkowicie lub częściowo wskutek wykonania umowy zawartej przez zobowiązanego do zaspokojenia tego roszczenia z inną osobą. Roszczenie zaś musi pozostawać w takim stosunku do przedmiotu umowy, że samo wykonanie tej umowy czyni niemożliwym zaspokojenie roszczenia. 7. Przedawnienie roszczeń. Okres dochodzenia roszczeń wynikających z art. 534 KC wynosi 5 lat, natomiast okres dochodzenia roszczeń na podstawie art. 59 KC wynosi jedynie rok. Termin ten ma charakter prekluzyjny i w związku z tym jego upływ nie może być w żaden sposób sanowany. Stąd też po jego upływie gaśnie możliwość wystąpienia z powództwem, a zawarta umowa jest ostatecznie niepodważalna. Na tym tle wypowiedział się SN w uchwale z r. (III CZP 88/70, OSNCP 1971, Nr 7 8, poz. 131), w której stwierdził, że w razie zawarcia umowy, której wykonanie nie tylko czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym uczynienie zadość roszczeniu osobie trzeciej, lecz także pociąga za sobą niewypłacalność dłużnika, można żądać uznania takiej umowy za bezskuteczną w terminie przewidzianym 7