Spis treści. Wstęp... 7

Transkrypt

1

2

3 Warszawa 2012

4

5 Spis treści Wstęp... 7 Andrzej Wrzyszcz Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat II Rzeczypospolitej (The Liability for Rape on Historically Polish Territory until the First Years of the Second Polish Republic Summary)... 9 Aneta Michalska-Warias Ustawowe znamiona przestępstwa zgwałcenia (Statutory Features of the Offence of Rape Summary) Marian Filar Kiedy ofiarą zgwałcenia pada zdrowy rozsądek (When Common Sense Becomes the Victim of Rape Summary) Marek Kulik Przestępstwo zgwałcenia w ujęciu porównawczym (The Offence of Rape in the Light of Comparative Law Summary) Wiesław Kozielewicz Pojęcia: czyn nierządny, czyn lubieżny, obcowanie płciowe i inna czynność seksualna w orzecznictwie Sądu Najwyższego (The Terms: Act of Gross Indecency, Lecherous Act, Sexual Intercourse and Other Sexual Act in the Decision of the Supreme Court Summary) Katarzyna Dudka Procesowe aspekty przestępstwa zgwałcenia (Procedural Aspects of Rape Summary)

6 Spis treści Ryszard A. Stefański Zaświadczenie o uzasadnionym podejrzeniu powstania ciąży w wyniku czynu zabronionego (Certificate Confirming the Justified Suspicion that Pregnancy Resulted from a Forbidden Act Summary) Jacek Sobczak Zgwałcenie w przekazie internetowym (Rape in Internet Transmission Summary) Marek Marczewski Obraz statystyczny przestępstw z art. 197 k.k. (The Statistical Picture of the Offences Described in Art. 197 Summary) Marek Mozgawa, Patrycja Kozłowska-Kalisz Zgwałcenie w małżeństwie (w świetle badań empirycznych) (Matrimonial Rape (in the Light of Empirical Data) Summary) Magdalena Budyn-Kulik Wybrane wiktymologiczne (i psychologiczne) aspekty zgwałcenia (Chosen Victimological (and Psychological) Aspects of Rape Summary) Marek Mozgawa Zgwałcenia popełniane przez kobiety (Rapes committed by Women Summary) Agnieszka Szczekala Cywilnoprawna problematyka zadośćuczynienia za zgwałcenie (Civil Law Aspects of Compensation for Rape Summary)

7 Wstęp Dnia 12 grudnia 2011 r. odbyła się w Lublinie konferencja naukowa Przestępstwo zgwałcenia, zorganizowana przez Katedrę Prawa Karnego Porównawczego w ramach kolejnego już III Lubelskiego Seminarium Karnistycznego. Przedmiotem poprzednich seminariów była problematyka bigamii (I) oraz pornografii (II). Niniejsza publikacja zawiera referaty przedstawione na konferencji. Celem III Lubelskiego Seminarium Karnistycznego było zaprezentowanie szerokiej gamy zagadnień związanych z problematyką przestępstwa zgwałcenia, nie tylko odnoszących się do dogmatyki prawa karnego materialnego, lecz także kwestii procesowych, kryminologicznych, wiktymologicznych, cywilistycznych i historycznych. W pierwszej części konferencji obradom przewodniczył Prezes Sądu Okręgowego w Lublinie Krzysztof Wojtaszek, a uczestnicy wysłuchali następujących referatów: prof. dr. hab. Andrzeja Wrzyszcza (UMCS Lublin) Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat II Rzeczypospolitej, dr Anety Michalskiej-Warias (UMCS Lublin) Ustawowe znamiona przestępstwa zgwałcenia, prof. dr. hab. Mariana Filara (UMK Toruń) Kiedy ofiarą zgwałcenia pada zdrowy rozsądek oraz dr. Marka Kulika (UMCS Lublin) Przestępstwo zgwałcenia w ujęciu porównawczym. W drugiej części seminarium obradom przewodniczył mecenas Stanisław Estreich, a przedstawiono następujące wystąpienia: sędziego Sądu Najwyższego Wiesława Kozielewicza Pojęcia»czyn nierządny«,»czyn lubieżny«,»obcowanie płciowe«i»inna czynność seksualna«w orzecznictwie Sądu Najwyższego, prof. dr hab. Katarzyny Dudki (UMCS Lublin) Procesowe aspekty przestępstwa zgwałcenia, prof. dr. hab. Ryszarda Stefańskiego (Uczelnia Łazarskiego Warszawa) Zaświadczenie o uzasadnionym podejrzeniu powstania ciąży. w wyniku czynu zabronionego, sędziego Sądu Najwyższego prof. dr. hab. Jacka Sobczaka (SWPS Warszawa) Zgwałcenie w przekazie internetowym. 7

8 Wstęp W trzeciej części konferencji obradom przewodniczył prof. dr hab. Ryszard A. Stefański, a referaty wygłosili: dr Marek Marczewski (IWS Warszawa) Obraz statystyczny przestępstw z art. 197 k.k., prof. dr hab. Marek Mozgawa, dr Patrycja Kozłowska-Kalisz (UMCS Lublin) Zgwałcenie w małżeństwie (w świetle badań empirycznych), dr Magdalena Budyn-Kulik (UMCS Lublin) Wybrane wiktymologiczne (i psychologiczne) aspekty zgwałcenia, prof. dr hab. Marek Mozgawa (UMCS Lublin) Zgwałcenia popełniane przez kobiety, dr Agnieszka Szczekala (UMCS Lublin) Cywilnoprawna problematyka zadośćuczynienia za zgwałcenie. W dyskusji poruszono wiele wątków związanych z bardzo złożoną problematyką stanowiącą przedmiot obrad. Podniesiono między innymi historyczne aspekty analizowanej materii, jak również kwestie natury dogmatycznej (między innymi problematykę przesłuchiwania dzieci w charakterze świadków przestępstwa zgwałcenia oraz możliwości przeprowadzenia konfrontacji z ich udziałem; podejmowanie przez prokuratora czynności procesowych w sytuacji, gdy jest wiadome, że pokrzywdzony nie złoży wniosku o ściganie; problematykę stosowania kwalifikacji prawnej w kontekście wadliwej konstrukcji przepisów art. 197 k.k.; kwestie władzy rodzicielskiej rodziców będących podejrzanymi o przestępstwo seksualne popełnione wobec swojego dziecka i możliwości ustanowienia opieki nad nim). W podsumowaniu dyskusji stwierdzono, że III Lubelskie Seminarium Karnistyczne (podobnie jak i dwa poprzednie) stanowiło doskonałą okazję do wymiany poglądów dotyczących problematyki przestępstwa zgwałcenia (i zjawiska zgwałcenia jako takiego) jako materii niezwykle złożonej, wielowątkowej, implikującej liczne wątpliwości zarówno natury dogmatycznej, jak i praktycznej. Pozwolę sobie mieć nadzieję, że niniejsze opracowanie (podobnie jak i dwa poprzednie), prezentujące interdyscyplinarne rozważania w materii zjawiska zgwałcenia (oczywiście z głównym akcentem położonym na prawo karne), wzbudzi zainteresowanie Czytelników. Moim zamierzeniem jest to, aby Lubelskie Seminarium Karnistyczne, które już. na stałe wpisało się w kalendarium naukowych przedsięwzięć mających na celu dalsze zbliżenie teorii i praktyki, także w przyszłości przyniosło wiele równie interesujących tematów badawczych, a prezentowane referaty charakteryzowały się wciąż wysokim poziomem merytorycznym. prof. dr hab. Marek Mozgawa

9 Andrzej Wrzyszcz Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat II Rzeczypospolitej 1. Dla przedstawienia karalności przestępstwa zgwałcenia w ciągu tysiącletniej historii Polski (od początku państwowości do pierwszych lat. II Rzeczypospolitej) niezbędne wydaje się wyjaśnienie kwestii terminologicznych. Przede wszystkim przez prawie cały ten okres pojęcie zgwałcenia odnosiło się wyłącznie do przypadków, w których sprawcą był mężczyzna, a ofiarą kobieta, prawo nie przewidywało innych możliwości. Dopiero dwudziestowieczny rosyjski kodeks Tagancewa z 1903 r. zawierał sformułowanie neutralne (ofiarą mogło być dziecko bez wyraźnego określenia płci, a w doktrynie stwierdzano, że sprawczynią w tej sytuacji mogła być także kobieta) 1. W dawnej Polsce (do 1795 r.) używano najczęściej słowa usilstwo ( violentia, stuprum, oppressio feminae ) dla określenia zgwałcenia kobiety przez mężczyznę, chociaż można też podać przykłady stosowania bardziej ogólnego pojęcia gwałtu ( rapt, raptus ), które odnoszone było 1 W. Makowski, Kodeks karny obowiązujący tymczasowo w Rzeczypospolitej Polskiej na ziemiach b. zaboru rosyjskiego z dodaniem przepisów przechodnich i ustaw zmieniających i uzupełniających postanowienia karne kodeksu, odpowiednich przepisów Kodeksu Karnego Niemieckiego i Ustawy Karnej Austriackiej, obowiązujących w pozostałych dzielnicach Rzeczypospolitej oraz komentarza i orzeczeń Sądu Najwyższego, t. II, cz. II XIX, Warszawa 1921, s (komentarz do art. 522 kodeksu Tagancewa). Należy jednak przytoczyć odmienny pogląd innego komentatora Sz. Choynowskiego, który stwierdził, że podmiotem zbrodni zgwałcenia może być tylko mężczyzna; Sz. Choynowski, Zarys najważniejszych przestępstw pospolitych zawartych w k.k. 03 oraz w ustawach i rozporządzeniach karnych dodatkowych zestawiony do użytku wojskowych organów spokoju, porządku i bezpieczeństwa publicznego, Grudziądz 1931, s

10 Andrzej Wrzyszcz także do wielu innych stanów faktycznych 2. Inne określenia używane w źródłach i opracowaniach z okresu dawnej Polski to: violatio, oppresio, oppresio violenta, vrauwen note, behurunge unde note 3.. We współczesnej literaturze historyczno-prawnej charakteryzującej prawo karne Polski przedrozbiorowej powszechne jest stosowanie nazwy zgwałcenie, ale można też wskazać wyjątki (B. Lesiński używa słowa gwałt, W. Szafrański także nie wyodrębnia przestępstwa zgwałcenia z szerokiego pojęcia gwałtu, podobnie W. Organiściak) 4. W aktach prawnych z okresu zaborów zdecydowanie dominuje już nazwa zgwałcenie, chociaż w oficjalnym tłumaczeniu na język polski austriackiej Józefiny (ustawa powszechna o występkach i ich karaniu z 1787 r.) użyto określenia gwałtowne porubstwo, a w oficjalnym tłumaczeniu Franciszkany (Księga ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przestępstwa z 1803 r.) pojawia się słowo porubstwo U progu państwowości polskiej, w okresie istnienia państw plemiennych zgwałcenie kobiety traktowane było, jak się wydaje, jako naruszenie praw jej opiekuna (męża, ojca) 7. W następnych stuleciach wraz z kształtowaniem się stanów doszło do znacznego zróżnicowania karalności za przestępstwo zgwałcenia. W najstarszym zwodzie prawa polskiego (tzw. Księdze elbląskiej) sankcją za zgwałcenie kobiety należącej do stanu rycerskiego (zarówno panny, jak i mężatki) była wysoka kara pieniężna w wysokości 50 grzywien. Inaczej potraktowano kobiety ze stanu chłopskiego (identycznie panny i mężatki). Jeśli zostały zgwałcone na polu lub w lesie (na wyprawie po jabłka albo na jagody), to sprawca musiał zapłacić tylko sześć grzywien. Kara mogła być jeszcze mniejsza (trzysta grudek soli), jeśli dziewczyna samotnie udała się do lasu lub na pole wbrew zakazowi. Po- 2 P. Szczerbic, Ius municipale to jest prawo miejskie magdeburskie nowo z łacińskiego i z niemieckiego na polski język z pilnością i wiernie przełożone, Poznań 1610, s. 165, S.S. lib: i. arti: liij; S. Kutrzeba, Dawne polskie prawo sądowe w zarysie, Lwów Warszawa Kraków 1927, s W. Maisel, Poznańskie prawo karne do końca XVI wieku, Poznań 1963, s B. Lesiński, Stanowisko kobiety w polskim prawie ziemskim do połowy XV wieku, Wrocław 1956, s ; W. Szafrański, Kodeks Stanisława Augusta, Poznań 2007, s ; W. Organiściak, Kodeksy wojskowe w Polsce roku 1775, Katowice 2001, s Ustawa powszechna o występkach i ich karaniu, Wiedeń 1787, Biblioteka Główna Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, cz. I, rozdział V, s. 142, Księga ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przestępstwa, Wiedeń 1817, s. 62, rozdział piętnasty O porubstwie i innej cielesnej sprośności. 7 M. Filar, Przestępstwa seksualne w polskim prawie karnym, Toruń 1985, s. 33; tenże, Zgwałcenie. (w:) System prawa karnego. O przestępstwach w szczególności, pod red. I. Andrejewa, L. Kubickiego,. J. Waszczyńskiego, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1989, s

11 Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat II Rzeczypospolitej dobne zróżnicowanie odnosiło się do środków dowodowych. Aby uwolnić się od zarzutu zgwałcenia kobiety ze stanu rycerskiego, należało złożyć przysięgę i przedstawić sądowi ośmiu współprzysiężników, w przypadku oskarżenia o zgwałcenie chłopki już tylko dwóch, a w sprawie samowolnej dziewczyny tylko jednego 8. Kolejny fundamentalny spis polskiego prawa ziemskiego to statuty Kazimierza Wielkiego z połowy XIV w. W Statucie wielkopolskim kara za zgwałcenie kobiety na drodze była jeszcze wyższa niż w Księdze elbląskiej i wynosiła 70 grzywien. Poza tym znalazł się tam niezwykle interesujący przepis ograniczający samowolę szlachty w stosunku do podległej jej ludności chłopskiej. Szlachcic, który zgwałcił poddaną mu chłopkę, mógł ponieść szczególne konsekwencje. Otóż wszyscy sąsiedzi ofiary (mieszkańcy całej wsi) mogli natychmiast opuścić wieś, uwalniając się spod zwierzchnictwa feudała 9. Dotychczasowe ustalenia historyków prawa nie pozwalają na weryfikację praktycznego znaczenia tego przepisu (brak dowodów, czy taka emigracja chłopów miała rzeczywiście miejsce) 10. Zachowane dane świadczą o różnorodnej praktyce dotyczącej prywatnej nawiązki. W ziemi łęczyckiej pod koniec XIV stulecia obok publicznej kary 70 grzywien sprawca musiał zapłacić odszkodowanie w wysokości 30 grzywien, ale znany też jest przykład, gdy zgwałcona dochodziła zadośćuczynienia na całym majątku sprawcy 11. W XIV w. uprzywilejowanie prawne wyższych warstw społecznych nie było jeszcze tak znaczne jak w następnych stuleciach. Chłop, który w obronie gwałconej córki przyczynił się do śmierci wysokiego dostojnika kościelnego, nie podlegał za to odpowiedzialności karnej Najstarszy zwód prawa polskiego, wydał, przetłumaczył i wstępem opatrzył Józef Matuszewski, Warszawa 1959, s , art. 17. J. Bardach inaczej zinterpretował użyte w Księdze elbląskiej sformułowanie samodziewiąt ; uznał, że trzeba przedstawić sądowi dziewięciu współprzysiężników;. J. Bardach, Historia państwa i prawa Polski, t. I do połowy XV wieku, Warszawa 1965, s H. Grajewski wysunął hipotezę, że w przypadku niewypłacalności (kary pieniężne za zgwałcenie szlachcianki były praktycznie nieosiągalne dla sprawców wywodzących się ze stanu chłopskiego) stosowano subsydiarnie karę śmierci lub karę cielesną; H. Grajewski, Kara śmierci w prawie polskim do połowy XIV wieku, Warszawa 1956, s H. Grajewski, Kara śmierci, s B. Lesiński, Stanowisko kobiety, s Przepis o możliwości opuszczenia przez chłopów wsi powtórzony został kilkadziesiąt lat później w spisie prawa łęczyckiego z początku XV w.; tamże, s Tamże, s B. Baranowski, Sprawy obyczajowe w sądownictwie wiejskim w Polsce wieku XVII i XVIII, Łódź 1955, s

12 Andrzej Wrzyszcz Realia następnych wieków wydają się prowadzić do wręcz odwrotnych wniosków. Szlachecka opinia publiczna z przymrużeniem oka traktowała współżycie seksualne z poddanymi chłopkami, nawet jeśli związane było z zastosowaniem przymusu (to były dla szlachty niewinne igraszki ). Zgwałcenie chłopki przez szlachcica było, jak się wydaje, w praktyce prawie zupełnie bezkarne (odszkodowanie pieniężne przysługiwało w przeważającej mierze panu feudalnemu zgwałconej chłopki, a w niewielkim stopniu jej samej) 13. Polskie prawo ziemskie aż do III rozbioru nie zostało skodyfikowane, stąd można zaobserwować różną praktykę sądową w ciągu kilkuset lat na różnych terenach polskich. Szczególne odrębności zawiera prawo karne stosowane na Mazowszu, które aż do pierwszej połowy XVI w. nie było integralną częścią państwa polskiego. W statutach księcia mazowieckiego Janusza I z 1387 r. i księcia Ziemowita IV z 1421 r. podział stanowy społeczeństwa był również uwidoczniony. Jeśli sprawcą był szlachcic lub włodyka, to za zgwałcenie szlachcianki zobowiązany był uiścić 40 grzywien na rzecz pokrzywdzonej i aż 50 grzywien na rzecz księcia, ale jeżeli ofiarą była chłopka (a w zasadzie nieszlachcianka), to kara była zdecydowanie niższa (cztery grzywny dla pokrzywdzonej i 50 grzywien dla księcia). Natomiast w przypadku gdy sprawca wywodził się z niższego stanu i zgwałcił szlachciankę, podlegał bezwzględnej karze śmierci 14. Prawo ziemskie w dobie demokracji szlacheckiej i oligarchii magnackiej (XVI XVIII w.) nie zawierało ogólnopaństwowych, jednolitych sankcji za przestępstwo zgwałcenia. Zaliczano je do kategorii czynów zabronionych skierowanych przeciwko dobrym obyczajom. W praktyce sądowej wymierzano kary pod wpływem prawa stosowanego w sądach miast królewskich i w pewnym stopniu pod wpływem prawa kanonicznego 15. Trzeba przytoczyć także uregulowania zawarte w skodyfikowanym prawie litewskim. Warto podkreślić, że prawo litewskie obowiązywało nie 13 Tamże, s. 59, Podobnie traktowano czyny funkcjonariuszy kościelnych (np. organistów, nauczycieli szkółek parafialnych, ale także wikarych i proboszczów) oraz bogatych chłopów w stosunku do kobiet należących do biedoty wiejskiej. Z praktyki sądowej z XV w. wynika, że skarga o zgwałcenie kobiety z niższego stanu została oddalona tylko na podstawie własnej przysięgi oczyszczającej oskarżonego; B. Lesiński, Stanowisko kobiety, s H. Grajewski, Kara śmierci, s. 163; B. Lesiński, Stanowisko kobiety, s. 155, 157. We wcześniejszych Statutach mazowieckich z 1386 r. sankcja publiczna uiszczana na rzecz księcia była jeszcze wyższa, gdyż przypadała mu podwójna kara 50 grzywien. Prawo mazowieckie z końca XIV w. znało też konfiskatę dóbr za zgwałcenie; J. Bardach, Historia państwa, s Z. Kaczmarczyk, B. Leśnodorski, Historia państwa i prawa Polski, t. II od połowy XV wieku do. r. 1795, Warszawa 1966, s

13 Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat II Rzeczypospolitej tylko w Wielkim Księstwie Litewskim, lecz także w województwach: wołyńskim, bracławskim i kijowskim (w wersji II Statutu z 1566 r.). Poza tym ze względu na przejrzystość, precyzyjny język i wysokie walory prawne. III Statutem litewskim z 1588 r. posługiwano się w Koronie jako prawem pomocniczym 16. W prawie litewskim potraktowano przestępstwo zgwałcenia bardzo surowo. Zgwałcenie dziewki albo uczciwej niewiasty jakiegokolwiek stanu karane było śmiercią oraz nawiązką w zależności od przynależności stanowej stron. Przewidywany był jednak również obowiązek poślubienia zgwałconej panny (na jej życzenie) przez sprawcę. Przepisy wymagały aktywnego zachowania pokrzywdzonej (wołania o pomoc, jeśli w pobliżu byli świadkowie zdarzenia), gdyż w przeciwnym razie czyn nie był traktowany jako gwałt, a sprawca nie podlegał ukaraniu 17. Inne systemy prawa penalizujące przestępstwo zgwałcenia w okresie dawnej Polski to: prawa miejskie, wiejskie i wojskowe 18. Obowiązujące w miastach polskich prawo niemieckie przewidywało znacznie ostrzejsze sankcje niż polskie prawo ziemskie. Zgwałcenie zaliczano do grupy przestępstw przeciwko moralności. W zasadzie można stwierdzić, że powszechnie obowiązywała kara śmierci przez ścięcie. Istniała też (w nowszym prawie chełmińskim, w Gdańsku) kwalifikowana kara śmierci za zgwałcenie dziewicy (zakopanie żywcem) 19. Zwierciadło saskie z XIII w. i przepisy z niego się wywodzące przewidywały karalność zgwałcenia każdej kobiety, także prostytutki i konkubiny. Prymitywizm średniowiecznego prawa wyrażał się w tym, że odpowiedzialności karnej podlegały wszelkie istoty żywe obecne przy zgwałceniu (nawet zwierzęta, na przykład koń, na którym wieziono porwaną kobietę), przewidywano także 16 J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2005, s Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego z dołączeniem treści konstytucji przyzwoitych, część druga od rozdziału siódmego do końca, Sankt Petersburg 1811, s , art. XII; T. Czacki, O litewskich i polskich prawach, o ich duchu, źródłach, związku i o rzeczach zawartych w pierwszym Statucie dla Litwy 1529 roku wydanym, Kraków 1861, s , art. XI; J. Leszczyński, Przestępstwo zgwałcenia w Polsce, Warszawa 1973, s J. Leszczyński, Przestępstwo zgwałcenia, s. 8; T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski, Warszawa 2008, s W. Maisel, Dawne polskie prawo karne miejskie, Warszawa Toruń 1966, s. 355, 359; Z. Kaczmarczyk, B. Leśnodorski, Historia państwa, s. 355, 359. W. Maisel wydaje się nie zaliczać kary zakopania żywcem w ziemi do kar kwalifikowanych, ale taka interpretacja budzi poważne wątpliwości.. T. Maciejewski jednoznacznie zalicza karę zakopania żywcem w ziemi do kwalifikowanych kar śmierci; T. Maciejewski, Historia prawa karnego w dawnej Polsce (do 1795 r.) (w:) System prawa karnego, t. 2, Źródła prawa karnego, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011, rozdział I, 1, s

14 Andrzej Wrzyszcz burzenie budynków, które uniemożliwiły ofierze ucieczkę. Dopuszczano bezkarność zabicia sprawcy przyłapanego na gorącym uczynku. Karze śmierci przez ścięcie podlegali nie tylko sprawcy, lecz także ich pomocnicy, a nawet osoby będące świadkami czynu, które nie udzieliły gwałconej pomocy. Kara wygnania groziła rodzicom godzącym się na małżeństwo córki z gwałcicielem. Prawo cywilne nie przewidywało możliwości zalegalizowania takiego związku małżeńskiego, a dzieciom pochodzącym z takiego związku nie przyznawano statusu prawego pochodzenia. W szczególny sposób traktowane było zgwałcenie zakonnicy (osoby poślubionej Chrystusowi). Kwalifikowano je jako przestępstwo przeciwko Bogu, obok kary śmierci przez ścięcie orzekano konfiskatę majątku gwałciciela na rzecz klasztoru, z którego pochodziła zakonnica 20. W czternastowiecznym spisie prawa (zwykle w literaturze używana jest nazwa: Summa Rajmunda ) przewidywano również karalność usiłowania zgwałcenia, a karą było nie tylko ścięcie, lecz także konfiskata majątku sprawcy 21. Przepisy Constitutio Criminalis Carolina z 1532 r. (w przeróbce Bartłomieja Groickiego) przewidywały karalność zgwałcenia cudzej żony albo panny (kobiety o nieposzlakowanym trybie życia). Przestępstwo to było zagrożone karą śmierci przez ścięcie 22. Dzieła Groickiego cieszyły się taką powagą, że na ich podstawie wyrokowały sądy miejskie i wiejskie, uznając je za urzędową wykładnię prawa miejskiego 23. Podobny charakter miały trzy rewizje prawa chełmińskiego z drugiej połowy XVI w. (lidzbarska z 1566 r., nowomiejska z 1580 r. i toruńska z 1594 r.). Były to tylko projekty, nie weszły w życie jako oficjalne kodyfikacje prawa, ale mimo to znalazły uznanie w praktyce sądowej w Prusach Królewskich, Warmii i w sądzie asesorskim. Zgwałcenie wymieniane było w rewizjach obok rabunku i najścia na dom, jako najcięższe przestępstwa podlegały one wyłącznej jurysdykcji sądu ławniczego. Rewizja toruńska bardziej precyzyjnie niż dotychczasowe przepisy definiowała przestępstwo zgwałcenia, wskazując na podmiotowe i przedmiotowe jego znamiona. 20 W. Maisel, Poznańskie prawo, s ; J. Warylewski, Przestępstwa seksualne, Gdańsk 2001, s W. Maisel, Poznańskie prawo, s. 252; Z. Kaczmarczyk, B. Leśnodorski, Historia państwa, s B. Groicki, Artykuły prawa magdeburskiego. Postępek sądów około karania na gardle. Ustawa płacej u sądów, Warszawa 1954, s ; tenże, Porządek sądów i praw miejskich prawa magdeburskiego w Koronie Polskiej, Warszawa 1953, s. 199: Mężobójca, gwałtownik panien i który by na cudzołóstwie był pojman, takowi mają być ścięci ; T. Grabarczyk, Na gardle karanie. Kara śmierci w średniowiecznej Polsce, Warszawa 2008, s Z. Kaczmarczyk, B. Leśnodorski, Historia państwa, s

15 Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat II Rzeczypospolitej Przedmiotem zamachu była cześć dziewicza lub kobieca, zachowanie sprawcy charakteryzowało się działaniem wbrew woli kobiety i przy użyciu gwałtu. Postępowym novum w stosunku do Karoliny było rozszerzenie kręgu potencjalnych ofiar. Poszkodowane mogły być nie tylko kobiety o nieposzlakowanej czci (panny, mężatki, wdowy), lecz zgodnie z przepisami rewizji toruńskiej także kobiety występne, nierządne oraz niańki 24. Interesującym rozwiązaniem zastosowanym w rewizji toruńskiej było wyróżnienie jednej z form stadialnych usiłowania. Sprawca miał dopuścić się porwania, a niedojście do zgwałcenia mogło wynikać z faktu, że kobieta zdołała się obronić albo została inaczej uratowana z niebezpieczeństwa. Kara za tak zdefiniowane usiłowanie zgwałcenia to jeden rok więzienia lub wygnanie w zależności od okoliczności czynu. Rewizja toruńska bardziej precyzyjnie regulowała też zasady stosowania samopomocy. Bezkarność zabicia gwałciciela miała miejsce w przypadku obrony koniecznej, stanu wyższej konieczności; wymieniono także zabójstwo sprawcy zgwałcenia, jeśli zgwałcił żonę lub córkę zabójcy 25. Z przeanalizowanych współcześnie dokumentów praktyki orzecznictwa sądownictwa miejskiego w dawnej Polsce wynika, że w sądach miasta Poznania orzekana była kara śmierci przez ścięcie bez względu na przynależność stanową sprawcy. Gdy gwałciciel pochodził ze stanu szlacheckiego, sąd miejski wyrokował w połączeniu ze szlacheckim sądem grodzkim, opierając się na Statucie toruńskim z 1520 r. o gwałtach popełnianych przez szlachtę w miastach. Jeśli zgwałcone kobiety nie wnosiły skargi przeciw sprawcom, stosowano ugodę połączoną z nawiązką. W ten sposób najprawdopodobniej załatwiano większość spraw zgwałcenia mieszczanek przez szlachciców. Od XVI w. w praktyce sądownictwa poznańskiego miejskiego nie pociągano do odpowiedzialności pomocników gwałcicieli 26. Według ustaleń M. Mikołajczyka zgwałcenia, tak jak i inne przestępstwa obyczajowe, stanowiły stosunkowo niewielki odsetek spraw rozpatrywanych przez sądownictwo miejskie (dominowały przestępstwa przeciwko mieniu, w szczególności kradzieże, a także rozboje, świętokradztwo, oszustwo, paserstwo) D. Janicka, Prawo karne w trzech rewizjach prawa chełmińskiego z XVI wieku, Toruń 1992, s. 3, Tamże, s Omawiane rewizje z drugiej połowy XVI w. nie przewidywały już kwalifikowanej kary śmierci (zakopania żywcem) w przypadku zgwałcenia dziewicy. 26 W. Maisel, Poznańskie prawo, s M. Mikołajczyk, Przestępstwo i kara w prawie miast Polski południowej XVI XVIII wieku, Katowice 1998, s

16 Andrzej Wrzyszcz W prawie wiejskim stosowano złagodzone przepisy zaczerpnięte z prawa niemieckiego praktykowanego w miastach. Teoretycznie chłop, który zgwałcił chłopkę, mógł być karany śmiercią. W praktyce najczęściej poprzestawano na nawiązce dla poszkodowanej i karach pieniężnych na rzecz Kościoła, sądu, urzędników dworskich oraz pokucie kościelnej. Znane są przypadki, że z żądaniem uiszczenia odszkodowania występowała pani zgwałconej chłopki 28. Dotychczasowe ustalenia uczonych zajmujących się problematyką wiejskiego prawa karnego wskazują na jeszcze większą pobłażliwość orzecznictwa sądów wiejskich. Wymierzały co prawda niekiedy kary śmierci, ale zwykle od razu je łagodziły na żądanie strony pokrzywdzonej (miało to miejsce nawet w przypadku zgwałcenia nieletniej). Zachowały się dane pokazujące, że obok wskazanych wyżej sankcji orzekane też były kary cielesne. Zdarzały się przypadki oddalania skarg z braku wystarczających dowodów 29. Prawo wojskowe było o wiele bardziej surowe niż prawo wiejskie. Przestępstwo zgwałcenia karane było śmiercią. Mówił o tym bardzo lakoniczny art. 26 z Artykułów hetmańskich z 1609 r.: Ktoby usilstwo popełnił, gardłem bez łaski ma bydź karan 30. Dotyczyło to czynów popełnionych zarówno na terenie kraju, jak i na ziemi nieprzyjaciela. Organami właściwymi do orzekania w takich sprawach były wojskowe sądy doraźne powoływane niezwłocznie w razie potrzeby osądzenia najcięższych przestępstw (obok zgwałcenia kobiety zaliczano tu zdradę i szpiegostwo). Postępowanie przed sądami doraźnymi charakteryzowało się szybkością i surowością, miało na celu utrzymanie w wojsku dyscypliny, a wobec ludności cywilnej spełniało funkcję zastraszania 31. Na podstawie kodyfikacji wojskowej z 1775 r. nastąpiło złagodzenie karalności zgwałcenia oraz bigamii. Sprawcy tych przestępstw mieli być odtąd karani według przepisów prawa pospolitego 32. Istotne wątpliwości dotyczą zakwalifikowania przestępstwa zgwałcenia do kategorii przestępstw prywatnych. Wielu historyków prawa stoi na takim stanowisku 33. Zauważyć jednak należy aktywność organów publicznych 28 J. Leszczyński, Przestępstwo zgwałcenia, s. 10; H. Grajewski, Kara śmierci, s. 163; Z. Kaczmarczyk, B. Leśnodorski, Historia państwa, s R. Łaszewski, Wiejskie prawo karne w Polsce XVII i XVIII wieku, Toruń 1988, s Volumina Legum, wyd. J. Ohryzko, t. II, Petersburg 1859, 1609, s , Artykuły woienne hetmańskie, authoritate seymu approbowane, , art Z. Kaczmarczyk, B. Leśnodorski, Historia państwa, s. 378, W. Organiściak, Kodeksy wojskowe, s J. Bardach, Historia państwa, s. 321, ; Z. Kaczmarczyk, B. Leśnodorski, Historia państwa, s ; S. Kutrzeba, Dawne polskie, s ; J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, 16

17 Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat II Rzeczypospolitej w ściganiu zgwałcenia. Z praktyki sądowej w XII i XIII w. wiemy, że zgwałcenie kobiety ścigane było z urzędu. Władcy nie przekazali wójtowi i ławie miejskiej w Krakowie sądzenia spraw o zgwałcenie. Innym przykładem jest zakres kompetencji jednego z najsprawniejszych urzędników w dawnej Polsce, jakim był starosta. Podlegał mu sąd grodzki, do którego jurysdykcji od roku 1423 należały tzw. cztery artykuły grodzkie (cztery artykuły starościńskie). Obok napadu na dom szlachcica, rabunku na drodze publicznej i podpalenia zaliczono do nich także zgwałcenie kobiety 34. Państwo zapewniało bezkarność w przypadku zabójstwa gwałciciela przyłapanego na gorącym uczynku 35. Od przywileju jedlneńskiego z 1430 r. wydanego przez Władysława Jagiełłę przestępstwo zgwałcenia zostało wyłączone z zasady nietykalności osobistej szlachty, co potwierdził w 1454 r. Kazimierz Jagiellończyk. Skargę mogła zgłosić zgwałcona kobieta, która winna była mieć rozpuszczone włosy i nosić oznaki gwałtu 36. Wymagano wyraźnych dowodów na to, że przestępstwo było rzeczywiście popełnione, przewidywano kary dla kobiet wnoszących fałszywe oskarżenia 37. Projekt kodyfikacji prawa sądowego z drugiej połowy XVIII w. znany pod nazwą Zbioru praw sądowych Andrzeja Zamoyskiego zaliczał zgwałcenie kobiety do przestępstw publicznych 38. Biorąc to pod uwagę, należy przychylić się do koncepcji sformułowanej ostatnio we współczesnej literaturze historycznoprawnej przez T. Maciejewskiego o podwójnym publiczno-prywatnym charakterze tego przestępstwa 39. Potwierdzeniem tej tezy mogą być przepisy zwodu wielkopolskiego Statutów Kazimierza Wielkiego, gdzie sprawca jest zdany zarówno na łaskę króla, jak i rodziny kobiety zgwałconej. W stosunku do tego rodzaju przestępstw niewątpliwie stosowana była niekiedy kara śmierci 40. Obok tej sankcji przepisy te przewidywały wysoką karę pieniężną siedemdziesiąt, Historia ustroju, s ; T. Maciejewski, Historia ustroju, s. 167; S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I: X XVIII w., Kraków 1997, s J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju, s. 109; J. Bardach, Historia państwa, s. 277, 321, Z. Kaczmarczyk, B. Leśnodorski, Historia państwa, s J. Rafacz, Dawny proces polski, Warszawa 1925, s Nietykalność osobista szlachcica schwytanego na gorącym uczynku mogła być naruszona nawet w przypadku skargi jego poddanej (mógł być więziony bez wyroku sądowego); J. Leszczyński, Przestępstwo zgwałcenia, s B. Lesiński, Stanowisko kobiety, s E. Borkowska-Bagieńska, Zbiór praw sądowych Andrzeja Zamoyskiego, Poznań 1986, s. 248, T. Maciejewski, Historia prawa, s H. Grajewski, Kara śmierci, s. 154; B. Lesiński, Stanowisko kobiety, s

18 Andrzej Wrzyszcz którą sprawca musiał uiścić na rzecz skarbu królewskiego, jeśli czyn dokonany został na drodze publicznej 41. Skomplikowany system prawa i sądownictwa stanowego przynosił ze sobą zróżnicowaną odpowiedzialność sprawców i pociągał za sobą próby wykorzystania tych partykularyzmów dla polepszenia ich sytuacji prawnej. Państwo usiłowało przeciwdziałać temu zjawisku. Statut małopolski Kazimierza Wielkiego z połowy XIV w. wprowadzał zasadę właściwości szlacheckich sądów ziemskich dla sprawców zgwałcenia, którzy usiłowali poddać się prawu niemieckiemu. W praktyce jednak można spotkać źródła sugerujące przechodzenie takich spraw do sądownictwa wiejskiego opierającego się na prawie niemieckim Kodyfikacją prawa materialnego stosowaną na wszystkich ziemiach polskich pod zaborem pruskim było Powszechne prawo krajowe dla Państw Pruskich z 1794 r., w literaturze najczęściej nazywane Landrechtem pruskim 43. Prawo karne było tu uregulowane w ostatnim XX tytule, podzielonym na 17 rozdziałów. Landrecht pruski cechował się daleko posuniętą kazuistyką, ale w dużej mierze spełniał też postulaty humanitarnych doktryn oświeceniowych. Przestępstwo zgwałcenia zostało zawarte w rozdziale dwunastym O występkach cielesnych. Uregulowano je w paragrafach Zachowanie sprawcy miało polegać na: pozbawieniu zmysłów kobiety przez podanie jej trunków lub innych środków, zastosowaniu chytrości i zwodniczego podstępu, użyciu pogróżek zagrażających życiu i zdrowiu, których spełnienie było prawdopodobne, albo użycie niedającej się odeprzeć siły fizycznej (natarczywości). Odpowiedzialność gwałciciela zależała od wieku ofiary (poniżej lub powyżej 12 lat). Wszelkie formy obcowania płciowego z osobą poniżej 12. roku życia traktowane były jako zgwałcenie. Nie różnicowano karalności w stosunku do kobiet zamężnych i bezżennych, ale wyraźnie łagodniej potraktowano gwałcicieli kobiet ladajakiego lub nierządnego sposobu bycia. Postępowanie nie było wszczynane przez sędziego z urzędu, chyba że zachowanie sprawcy spowodo-. wało zgorszenie publiczne. System kar w Landrechcie był skonstruowany 41 H. Grajewski, Kara śmierci, s H. Grajewski, Kara śmierci, s. 162; B. Lesiński, Stanowisko kobiety, s. 155, 157. Oskarżeni o zgwałcenie usiłowali się poddać prawu niemieckiemu, gdyż według tego prawa jeśli między popełnieniem przestępstwa a osądzeniem upłynęła noc, sprawa nie mogła być sądzona w surowym trybie doraźnym; J. Bardach, Historia państwa, s Z. Radwański, J. Wąsicki, Wprowadzenie Pruskiego prawa krajowego na ziemiach polskich, Czasopismo Prawno-Historyczne, Warszawa 1954, t. VI, z. 1, s

19 Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat II Rzeczypospolitej w sposób chaotyczny. Nie uregulowano szczegółowego katalogu kar; odtworzyć go można w drodze analizy konkretnych przepisów. Kara za zgwałcenie przez użycie trunków lub innych środków to kara domu poprawy od czterech do sześciu lat (usiłowanie kara domu poprawy w wysokości sześciu miesięcy). Jeśli wskutek zgwałcenia doszło do obłąkania ofiary lub innego uszczerbku na zdrowiu, sankcję stanowiła kara fortecy lub domu poprawy od ośmiu do dziesięciu lat (obłąkanie) lub od czterech do ośmiu lat (inny uszczerbek na zdrowiu). Zgwałcenie z zastosowaniem chytrości i zwodniczego podstępu karano karą fortecy lub domu poprawy od sześciu miesięcy do jednego roku, a z użyciem pogróżek karą fortecy od trzech do pięciu lat. Zastosowanie niedającej się odeprzeć siły fizycznej (natarczywości) skutkowało karą fortecy od sześciu do ośmiu lat. Zgwałcenie nieletniej poniżej 12 lat karano karą fortecy od ośmiu do dziesięciu lat, ale jeśli odbyło się bez przymusu wobec niej karą domu poprawy lub więzienia od trzech do pięciu lat. We wszystkich postaciach zgwałcenia wydłużano karę na okres od 10 do 12 lat, gdy jego skutkiem był znaczny i trwały uszczerbek na zdrowiu. Jeśli skutkiem zgwałcenia była śmierć ofiary sprawca karany był karą śmierci przez ścięcie. Obok sankcji karnych sprawca był zobowiązany do zapewnienia przyzwoitej satysfakcji obrażonej osobie 44. Przepisy Landrechtu obowiązywały do roku 1851, gdy wszedł w życie nowy pruski kodeks karny. Odwoływał się do podstawowych zasad francuskiego kodeksu karnego z 1810 r. i bawarskiego kodeksu karnego z 1813 r. (tzw. kodeks Feuerbacha). Kodeks pruski z 1851 r. był niewątpliwie bardziej postępowy w stosunku do Landrechtu (na przykład odrzucił znane Landrechtowi domniemanie winy, ograniczył pojęcie usiłowania szeroko rozbudowane w Landrechcie). W kodeksie z 1851 r. wprowadzono trójpodział przestępstw: 1. zbrodnie zagrożone karą śmierci, ciężkiego więzienia lub więzienia na okres powyżej 5 lat; 2. występki zagrożone karą osadzenia w twierdzy na okres do 5 lat, karą aresztu ponad 6 tygodni lub grzywny powyżej 50 talarów; 3. wykroczenia zagrożone aresztem do 6 tygodni lub grzywną do 50 talarów Powszechne prawo kryminalne dla Państw Pruskich, cz. 2, przekład I. Stawiarski, Warszawa 1813, s , ; S. Salmonowicz, Prawo karne oświeconego absolutyzmu. Z dziejów kodyfikacji karnych przełomu XVIII/XIX w., Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu 1966, rocznik 71, z. 2, s W. Witkowski, Prawo karne na ziemiach polskich w dobie zaborów i w pierwszych latach II RP ( ) (w:) System prawa karnego, t. 2, Źródła prawa karnego, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 19

20 Andrzej Wrzyszcz Zgwałcenie zostało uznane za zbrodnię. Uregulowano je w rozdziale II, tytule dwunastym Zbrodnie i przewinienia przeciwko wolności osobistej ( ). Przestępstwu zgwałcenia poświęcony był tylko jeden paragraf ( 207). Ofiarą była kobieta, która została przez sprawcę podstępem lub gwałtem uprowadzona w celu zmuszenia jej do stosunku cielesnego (wszeteczności) albo do małżeństwa. Groziła za to kara domu poprawy do 10 lat. Jeśli doszło do małżeństwa, postępowanie przeciw gwałcicielowi mogło być wszczęte wyłącznie na wniosek osób, które były uprawnione do domagania się unieważnienia małżeństwa, a skazanie sprawcy mogło mieć miejsce najwcześniej po unieważnieniu małżeństwa 46. Pruski kodeks karny z 1851 r. stanowił podstawę dla kodeksu karnego Związku Północno-Niemieckiego z 1870 r., który z kolei ustawą z 15 maja 1871 r. został przekształcony w kodeks karny Rzeszy Niemieckiej 47. W kodeksie niemieckim z 1871 r. uregulowano przestępstwo zgwałcenia w art Odpowiedzialności podlegał sprawca, który użył przemocy, realnej groźby dla zdrowia lub życia, pozbawił kobietę woli lub doprowadził do nieprzytomności i zmusił do pozamałżeńskiego stosunku cielesnego. Karą było ciężkie więzienie, a przy okolicznościach łagodzących więzienie nie krótsze niż rok. Natomiast gdy skutkiem zgwałcenia była śmierć ofiary, sprawcę karano ciężkim więzieniem od 10 lat lub dożywotnim ciężkim więzieniem (art. 178) 48. Zgodnie z poglądami doktryny zgwałcenie było przestępstwem przeciwko porządkowi w rodzinie. Ściganie następowało na wniosek pokrzywdzonej, ale po jego wniesieniu niemożliwa była już ugoda, a czyn uzyskiwał charakter ściganego z urzędu W zaborze austriackim obowiązywała kodyfikacja Allgemeines Gesetz über Verbrechen und derselben Bestrafung z 1787 r. powszechnie zwana Józefiną, stojąca już na gruncie postępowych idei oświeceniowych. Odnosiło się to także do przestępstwa zgwałcenia. Było ono zawarte w części 2011, rozdział I, 2, s. 115; K. Grzybowski, Historia państwa i prawa Polski, t. IV od uwłaszczenia do odrodzenia państwa, Warszawa 1982, s ; A. Wrzyszcz, Przestępstwo bigamii w kodeksach karnych obowiązujących na ziemiach polskich w dobie zaborów (w:) Bigamia, pod red. M. Mozgawy, Warszawa. 2011, s Kodex karny dla państw Królestwa Pruskiego wraz z ustawą względem wprowadzenia takowego z dnia 14 kwietnia 1851 r., Berlin 1851, s. 64, 207, A. Korobowicz, W. Witkowski, Historia ustroju i prawa polskiego ( ), Warszawa 2009, s W. Makowski, Kodeks karny obowiązujący, s. 183, 196; F. von Liszt, Lehrbuch des Deutschen Strafrechts, Fünfte Auflage, Berlin 1892, s ; Zwanzigste Auflage, Berlin 1914, s S. Budziński, O przestępstwach w szczególności. Wykład porównawczy z uwzględnieniem praw obowiązujących w Królestwie Polskim i Galicyi austriackiej, Warszawa 1883, s

21 Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat II Rzeczypospolitej pierwszej Józefiny O zbrodniach głównych i kryminalnych karach, w rozdziale szóstym O kryminalnych występkach, które honoru i wolności właściwie tyczą się obok szkalowania, ludokradztwa i porywania białych głów 50. Porubstwu gwałtownemu poświęcono pięć paragrafów. ( ). Przestępstwo polegało na wykorzystaniu cielesnym kobiety. (w bezwstydnym celu ogołocenia jej z honoru) przez uniemożliwienie jej oporu przy zastosowaniu związania lub współdziałania z pomocnikami 51. Inna postać to okazanie kobiecie broni i zapowiedź jej użycia grożąca śmiercią ofierze, co spowodowało wymuszenie stosunku cielesnego 52. Kara za zgwałcenie to więzienie o zaostrzonym rygorze w pierwszym stopniu przedłużone (od ośmiu do dwunastu lat) i praca publiczna, której wymiar miał zależeć od zakresu użytej siły i od stopnia krzywdy wyrządzonej poszkodowanej. Ofiara mogła dochodzić satysfakcji moralnej, odszkodowania i dodatkowego opatrzenia adekwatnego do stanu majątkowego gwałciciela. Pomocnicy byli karani doczesnym (czasowym) więzieniem (od pięciu do ośmiu lat), pracą publiczną i w stosunku do okoliczności chłostą. Zobowiązani też byli do uiszczenia ofierze odszkodowania oraz dodatkowego opatrzenia, w przypadku gdy majątek sprawcy byłby niewystarczający 53. Następny etap reformy prawa karnego zrealizowany został na obszarze III zaboru Polski zwanym Galicją Zachodnią. W dniu 1 stycznia 1797 r. wprowadzono tu Ustawę karną zachodniogalicyjską z 1796 r., która była de facto jednym z projektów przyszłej ogólnopaństwowej kodyfikacji austriackiej. Kodeks ten w ostatecznej redakcji wszedł w życie w 1803 r. i znany jest pod nazwą Franciszkany. Tekst Franciszkany to w rzeczywistości tekst Ustawy karnej zachodniogalicyjskiej ze stosunkowo nielicznymi zmianami merytorycznymi i stylistycznymi 54. Zmiany te nie dotyczyły przestępstwa zgwałcenia Ustawa powszechna o występkach i ich karaniu, s. 142, Tamże, s. 148, Tamże, Tamże, s , 22 23, s. 150, 132, W literaturze można znaleźć poglądy, że obszar Galicji Zachodniej został świadomie z góry potraktowany jako swego rodzaju poligon doświadczalny przez austriackich kodyfikatorów.. S. Grodziski i S. Salmonowicz udowodnili jednak, że ta interpretacja została stworzona ex post, a właściwą przyczyną wprowadzenia na terenach III zaboru Ustawy karnej zachodniogalicyjskiej z 1796 r. była wola cesarza Franciszka II, aby jak najszybciej zastąpić polskie prawo uregulowaniami austriackimi; S. Grodziski, S. Salmonowicz, Ustawa karna zachodniogalicyjska z roku Zarys dziejów i charakterystyka, Czasopismo Prawno-Historyczne, Warszawa 1965, t. XVII, z. 2, s , ; A. Wrzyszcz, Przestępstwo bigamii, s S. Salmonowicz, Prawo karne oświeconego, s

22 Andrzej Wrzyszcz Kodeks z 1803 r. uznał przestępstwo zgwałcenia (porubstwa) za zbrodnię (katalog zbrodni obejmował 21 przestępstw wymienionych w 51) 56. Poświęcono jej osobny rozdział piętnasty O porubstwie i innej cielesnej sprośności zawierający siedem paragrafów ( ). Zbrodni porubstwa dopuszczał się sprawca, który uczynek cielesny popełnił z kobietą niezdolną do oparcia się jego lubieżnym chuciom. Mogło to wynikać z zastosowania siły, podstępnego pomieszania jej zmysłów albo zastraszenia grożącym niebezpieczeństwem 57. Zbrodnia zgwałcenia (porubstwa) zagrożona była karą ciężkiego więzienia od pięciu do dziesięciu lat, ale istniała możliwość jej zaostrzenia. Jeśli skutkiem czynu była śmierć ofiary lub jej wielki uszczerbek na zdrowiu, granice sankcji przesunięto na ramy od. 10 do 20 lat. Wszelkie użycie gwałtu w stosunku do osoby nieletniej (poniżej 14 lat) miało być uznane za porubstwo i identycznie karane 58. Franciszkana została zastąpiona nową ustawą karną z 1852 r. 59 Zgwałcenie uregulowane było w rozdziale XIV O zgwałceniu, zhańbieniu i innych ciężkich wypadkach nierządu. Zbrodnia zgwałcenia polegała na pozamałżeńskim spółkowaniu z kobietą pozbawioną możności stawienia oporu przez niebezpieczną pogróżkę, rzeczywiste użycie gwałtu albo podstępne odurzenie i pozbawienie jej zmysłów 60. Za zgwałcenie uznano także pozamałżeńskie spółkowanie z kobietą znajdującą się w stanie bezbronności i nieprzytomności (nawet jeśli sprawca się do tego nie przyczynił) oraz stosunek z nieletnią poniżej 14 lat 61. Kara za zgwałcenie w typie podstawowym to ciężkie więzienie od pięciu do dziesięciu lat. Jeśli skutkiem zgwałcenia był znaczny uszczerbek na zdrowiu ofiary, 56 Księga ustaw na zbrodnie, s , rozdział szósty O różnych gatunkach zbrodni, Tamże, s. 63, rozdział piętnasty O porubstwie i innej cielesnej sprośności, Tamże, 111, 112. Z badań L. Paulego wynika, że w Rzeczypospolitej Krakowskiej przestępstwa z rozdziału XV kodeksu sądzone były stosunkowo rzadko, ale wśród nich przeważały postępowania dotyczące porubstwa. Z omówionych przez autora kilku przykładów wynika, że wyroki skazujące za to przestępstwo orzekano w dolnej granicy zagrożenia (pięć lat). Były też przypadki złagodzenia wyroku, oddalenia oskarżenia i umorzenia; L. Pauli, Austriacki kodeks karny z 1803 r. w Wolnym Mieście Krakowie ( ), cz. II, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CCXXXIV, Prace Prawnicze, z. 46, Kraków 1970, s Das Strafgesetz über Verbrechen, Vergehen und Übertretungen, vom 27. Mai 1852, RGB, Nr 117 und das Preßgesetz vom 17 Dezember 1862, RGB 1863, Nr 6, Siebenzehnte Auflage, Wien 1892, s , Ustawa karna z dnia 27 maja 1852 r. z uwzględnieniem wszystkich zmieniających ją ustaw austriackich i polskich oraz z najważniejszymi ustawami dodatkowymi, wydał J.W. Willaume, wydanie czwarte poprawione i uzupełnione przez M. Bodyńskiego, Lwów 1924, s. 49, Tamże,

23 Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat II Rzeczypospolitej przedłużano karę na okres od 10 do 20 lat, a jeśli skutkiem była śmierć stosowano dożywotnie ciężkie więzienie W momencie powstania Królestwa Polskiego w 1815 r. na jego terenach obowiązywał stan prawny z okresu Księstwa Warszawskiego. W zakresie prawa karnego materialnego stosowano dawne polskie prawo karne sprzed rozbiorów oraz posiłkowo omówione w poprzednich punktach przepisy austriackie (Franciszkana) i pruskie (Landrecht) 63. Już po trzech latach Sejm Królestwa Polskiego uchwalił ustawę Prawo kodeksu karzącego dla Królestwa Polskiego. Zgwałcenie zostało tu uznane za zbrodnię i uregulowane w dziale XIII O zbrodniach zgwałcenia niewiasty, lub użycia cielesnego osoby 14 lat nie mającej. Przestępstwo to popełniał sprawca, który doprowadzał kobietę do niemożności sprzeciwienia się cielesnej chuci i w takowym stanie namiętności swej dogadzał. Uniemożliwienie kobiecie sprzeciwu wynikać mogło z użycia rzeczywistego gwałtu lub podstępnego jej upojenia. Karą było ciężkie więzienie w wymiarze od trzech do dziesięciu lat. Istniała możliwość jej podniesienia do wymiaru na okres od 10 do 20 lat więzienia warownego, w przypadku gdy zgwałcenie doprowadziło do znacznego uszczerbku zdrowia lub utraty życia ofiary, albo gdy gwałciciel był duchownym, nauczycielem, lekarzem, sługą, dozorcą lub jej opiekunem 64. Kodeks karzący Królestwa Polskiego obowiązywał niespełna 30 lat. Po stłumieniu powstania listopadowego władze carskie likwidowały stopniowo odrębności prawne i ustrojowe Królestwa w stosunku do wzorca rosyjskiego. Jednym z elementów tej polityki były zmiany w zakresie prawa karnego materialnego. W 1847 r. wprowadzono kodeks kar głównych i poprawczych. W dużej mierze wzorowany on był na kodeksie rosyjskim z 1845 r., ale wskazać można także wyraźne różnice 65. Kodeks kar głównych i poprawczych stał na wyraźnie niższym poziomie kodyfikacyjnym w stosunku do polskiej ustawy z 1818 r. zarówno ze względu na wsteczną treść, jak i rodzaje oraz surowość kar, a także na technikę legislacyjną Tamże, 126; J. Warylewski, Przestępstwa seksualne, s W. Sobociński, Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego, Toruń 1964, s. 40, Prawo Kodeksu karzącego dla Królestwa Polskiego z 14 kwietnia 1818 r., Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. V, s , art Identycznie jak zgwałcenie karalności podlegało uwiedzenie połączone z cielesnym wykorzystaniem osoby poniżej 14. roku życia; tamże, s , art J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju, s Różnice te dotyczyły zarówno formy, jak i treści. 66 A. Korobowicz, W. Witkowski, Historia ustroju, s

24 Andrzej Wrzyszcz Przestępstwo zgwałcenia uregulowane w nim zostało w rozdziale szóstym O obrazie honoru. Oddział I tego rozdziału O przestępstwach przeciw czci i wstydowi religijnemu liczył 10 artykułów (art ). Wśród nich sześć artykułów odnosiło się bezpośrednio do przestępstwa zgwałcenia. (art. 1000, ) 67. Za zgwałcenie kobiety powyżej 14. roku życia groziła kara pozbawienia wszelkich praw i zesłanie do ciężkich robót w zakładach fabrycznych na okres od czterech do ośmiu lat. Dla wymiaru kary istotne znaczenie miały okoliczności towarzyszące czynowi przestępnemu, poziom wykształcenia i wiek sprawcy oraz skutki, jakie mogły wyniknąć z tego czynu dla ofiary 68. Wskazana wyżej kara ciężkich robót w zakładach fabrycznych podnoszona była o jeden stopień w siedmiu enumeratywnie wyliczonych przypadkach: 1) gdy ofiarą była kobieta zamężna; 2) gdy zgwałceniu towarzyszyło uwięzienie lub uprowadzenie dokonane z użyciem przymusu lub podstępu; 3) gdy ofiara została pobita lub doznała innych udręczeń;. 4) gdy sprawca wprowadził ofiarę (osobiście lub przy pomocy osób trzecich) w stan nieprzytomności lub nienaturalnego snu; 5) gdy sprawcą był opiekun, kurator, nauczyciel, lekarz, nadzorca więzienia lub ktokolwiek inny, kto miał nad ofiarą jakąkolwiek władzę; 6) gdy sprawcą był służący ofiary, jej męża, rodziców, opiekunów lub innych osób zajmujących się jej wychowaniem;. 7) gdy życie zgwałconej wystawione było na niebezpieczeństwo albo było takim niebezpieczeństwem zagrożone 69. Jeśli zgwałcenie spowodowało utratę dziewictwa ofiary, wszystkie wymienione wyżej kary miały być wymierzane w ich górnej granicy 70. Zaostrzona odpowiedzialność miała miejsce w przypadku zgwałcenia dziewczyny poniżej 14. roku życia. Kara za to przestępstwo to pozbawienie wszelkich praw i zesłanie na ciężkie roboty w twierdzach na czas od 10 do 12 lat 71. Identyczną karę wymierzano sprawcy, jeśli w wyniku zgwałcenia ofiara poniosła śmierć Kodex kar głównych i poprawczych, Warszawa w Drukarni Kommissyi Rządowej Sprawiedliwości 1847, s Tamże, s. 727, art Tamże, s , art Jeśli wymierzona kara mieściła się w granicach 4 6 lat robót w zakładach fabrycznych (stopień siódmy), to podnoszono ją do stopnia szóstego, czyli do wymiaru 6 8 lat, jeśli zaś wymierzona kara mieściła się w granicach 6 8 lat (stopień szósty), to podnoszono ją do stopnia piątego, czyli skazania na roboty w twierdzach od 8 do 10 lat; tamże, s. 17, art Tamże, s. 729, art Tamże, s. 725, art Tamże, s. 729, art Uregulowania kodeksu budziły poważną krytykę w doktrynie: zrównanie odpowiedzialności gwałciciela za zgwałcenie osoby poniżej 14. roku życia ze zgwałceniem ze skutkiem śmiertelnym uważano za zbyt surowe; S. Budziński, O przestępstwach w szczególności, s