FEDRA JEAN RACINE. Tragedia. GRZEGORZ GALIŃSKI ~X 5 WJF iliłii9ifłł!l il SKI. Tezeusz KRYSTYNA KOŁODZIEJCZYK JACEK POLACZEK IRENA HAJDEL UR~ZULA JORSA

Transkrypt

1

2 JEAN RACINE FEDRA (Phectre) Tragedia Przekład: JANUSZ LALEWICZ Tezeusz Fedra Hipolit Arycja Teramenes En ona Pan o pe GRZEGORZ GALIŃSKI ~X 5 WJF iliłii9ifłł!l il SKI KRYSTYNA KOŁODZIEJCZYK JACEK POLACZEK IRENA HAJDEL UR~ZULA JORSA MARCIN A. IDZIŃSKI TEOFILA ZAGŁOBIANKA ALFREDA BA YLL Program wydaje: Teatru Dramatycznego im. Juliusza Słowackiego Koszalin - Słupsk Dyrekcja Bałtyckiego Sekretarz literacki Elżbieta. Kisielewska. Redakcja programu Elżbieta Kisielewska Proj akty lros1llum6w Józef Napiórkowski :lródla tekstów Mieczysław Brahmer: Wstęp do wydania Tragedii" Racine'a, W-wa 1958 Andrzej Kijowski: Szansa Racine'a Dialog 1968 nr 7 Thierry Maulnier: cyt. za Brahmerem Scenogr3.fia JOZEF NAPIORKOWSKI Muzyka KAZIMIERZ ROZBICKI Asystent reżysera Jacek Pola.czek Inspicjent Edward Mączewski Reżyseria DANUTA JAGŁA Gwaa.isztaJt reżyserslkii PWST w Warsza,wie pod opieką prof. dr Bohdatna Korizerur JW191dego) STO CZTERDZIESTA ÓSMA PREMIERA BTD OSMA PREMIERA SEZONU 1969/10 1

3 Z NOTATEK.. Po odsłonięciu kurtyny światło lekko rozświetla architekturę sceny pozostawiając ją jeszcze w mroku. Wyłapuje zastygłe w bezruchu postacie. Po kilku sekundach nieruchomości i ciszy otwiera się z ciężkim zgrzytem brama, którą wchodzi Enona niosąc w ręku płonącą poohodnię. Za.pala znicz: scena rozjaśnia się. Enona wchodzi tu, do swego królestwa - ona: Smierć, Fatum, Zło, czarna postać stmegąca wiecznego niebytu, w którym pogrążeńi są bohaterowie ra.synowskiej tragedii, by co pewien czas, za.kłócając wieczny letarg ożywiać ich pa.mięć, zmuszając do odtwarzania czynów, których kiedyś dokona.li, do powtarzania słów niegdyś wypowiedzia.nych... P,agrążeni w niebycie zastygają w przedziwnej syntez.ie, która będąc zwieńmeniem, summą ich życia. zamyka w sobie równocześnie najdrobniejsze drgnienia zmysłów i rozumu - a.by kiedyś i znów kliedyś powstać i grać dalej Jl'OO"Z.UCon e w rozpaczy role... Enona spełnia w przedstawieniu dwojaką funkcję: będąc Smiercią, a zarazem wysłanniczką zła, wciela. się w dra.ma.cie w postać starej piastunki i powiernicy Fedry, by znalazłszy się u jej boku wypełniać swoje nieubłagane po słannictwo: stawiając każdego wobec konieczności wyboru dobra lub zła: r()zpoznania i akceptowania gaji lub odrzucania, daje szansę życia heroicznego i szansę życia. podłego. Smierć - ta jedyna nieuchronna konsekwencja narl>dzin - może się stać śmiercią triumfalną, choć tragiczną w swej absurdalności i niezawinieniu, jak śmierć Hipolita, może też stać się krwawą ofiarą - świadom ie złożoną na pokutnym ołtarzu: śmiercią - odkupieniem, śmiercią - uwolnieniem się od biologii, od ciała, jak śmierć Fedry... Enona aranżując to widowisko na kształt i podobieństwo życia, uwalnia kolejno poszczególne postaci z nicości zmuszając je do odegrania swoich ról w całym okrucieństwie prawdy i nieodwracalności w stosunku do prawykonania - na innej scenie, dawno już porzuconej, na scenie ży cia... O.JAGŁA 3

4 JEAN RACINE ( ) J. Racine, drugi obok Corneille'a czołowy przedstawiciel tragedii francuskiej XVII wieku, był synem prowincjonalnego urzędnika królewskiego. Wcześnie osieroconym chłopcem zajęła się babka, która wychowała go według surowych zasad jansenizmu. Był to ruch religijny i społeczny powstały w łonie kościoła katolickiego, potępiony przez papiestwo. Głosił on religijność opartą na surowości obyczajów. Nazwa jego pochodzi od nazwiska flamandzkiego teologa Cmlneliooa JamJs fnla ( ), t wórcy zasad tego kierunku. Pod wpływem jansenistów pozostawało zarówno kolegium niższe w Beuvais, jak i szkoła w Port-Royal, które Racine ukończył, zdobywając wykształcenie klasy!:zne. Bezkompromisowa moralność jansenistów wywarła d;iży wpływ na jego późniejszą twórczość. Pisać zaczął po ukończeniu paryskiego kolegium; za odę z okazji ze śro ślubu Ludwika XIV z Marią-Teresą otrzymał od króla nagrodę. Początkowo zamierzał poświęcić się karierze duchownej, zrezygnował jednak z tych planów; osiadł w Paryżu, związał się dowiskiem literackim (przyjaźnił się z Molierem, a także przez p6w1len czas z La Fo.nJtafune'm) i alktors1k.irrn. Pierwszą tragedię wystawił w teatrze Moliera, mając lat dwadzieścia pięć. Była to wzorowana na Corneille'u Tebaida". W ciągu dziesięolu lat wystawił siedem tragedii ( Andromacha", Brytan111ik", Berernika", Bajazet",,,Mitrydat", Ifigenia w Aulidzie", Fedra") oraz komedię Pieniacze". Mimo uznania ich za arcydzieła, złośliwe krytyld były równie częste, jak pełne aprobaty pochwały. W roku 1667 Racine, znużony intensywnym, nerwowym życiem, zniechęcony zawiścią, zerwał z teatrem, nawiązał znowu stosunki z Port-Royal, klasztorem, który był głównym ogniskiem jansenizmu. Wraz ze swym przyjacielem Boileau został historiografem królewskim; brali oni udział w kilku kampaniach królewskich, mając na celu zebranie informacji i anegdot do dzieła o historii panowania Króla-Słońce. Stał się dworzaninem, zabiegającym gorliwie o łaski króla. Po dwunastu latach przerwy w twórczo ści literackiej napisał, na zamówienie pensjonatu panien w Saint-Cyr dwie tragedie o tematyce zaczerpniętej z Biblii. Mimo prześladowań jansenistów przez króla dochował im wierności i bronił ich w czasie represji. Umarł nieco poróżniony z Ludwikiem XIV i w testamencie kazał w Port-Royal. pochować się 5

5 THIERRY MAULNIERl.Prawdę mówiąc, odległość, jaka zdaje się dzielić nas od Racine'a wzrosla nawet wyżej poziomu, jaki wyznacza jej ścisla miara chronologiczna. W czasach, gdy ścierają się kontynenty, gdy 1 cale ludy przepędzane są z wlasnej ziemi, gdy śmierć i poniżenie przestano obliczać cyframi jednostkowymi, kiedy wszelkie dramaty indywidualne wchlania dramat jedyny, dramat całej ziemi: materia rozkladająca się w rękach człowieka, by ;promieniować piorunami, skłonni jesteśmy sądzić, że miłość wieczna stanowczo stracila na znaczeniu. W wielkim nowoczesnym orkanie przerażenia, buntu, i głodu z konieczności / dość mało nas obchodzi, czy Andromacha ulegnie lub też nie ulegnie swemu zwycięzcy, by ocalić syna - tyle kobiet musiało znieść ucisk zwycięzcy, nie uratowawszy tym wcale swoich dzieci; lub to, że Roksana staje się \pprawczynią śmierci człowieka, który nią wzgardził - Roksanę strąciły z tronu ustroje polityczne, które setkami tysięcy ślą na śmierć ludzi nie chcących im okazać miłości; albo i to, że Atalia gotuje śmierć dziecku, lktóre jej zagraża - w Londynie, Warszawie, Hiroszimie ileż zginęło dzieci, które nie zagrażały nikomu? Po prawdzie wszystko: radości /naszych czasów i ich niedole... wszystko oddala nas od Racine'a... Ale właśnie w braku chwilowej j aktualności, aktualność Racine'a staje się tym glębsza. MIECZYSŁAW BRAHMER O twórczości Racine'a wypowiedziano w ciągu trzech stuleci sądów wiele..., Skłaniano się przed Racinem jako poetą doskonałym... Ukazując konflikty w ich najwyższym napięciu, uchwycone tuż przed ostateczną katastrofą i nie umniejszając ich skupionej mocy, ścisza on równocześnie ich wymowę, unika zbyt gwaltownych wybuchów, przestrzega szlachetnej linii gestu, okrucieństwo ludzkiej doli przesłania rurokami poetyckiego słowa. Przyjmuje zasadę świadomego ograniczania się, która każe mu poprzestać na paru osobach i niewielu wydarzeniach by na szczuplej przestrzeni budować najoszczędniej i najumiejętniej. Osiąga w ten sposób ideał sztuki klasycznej. Bez pi4cia się do wzniosłości, bez tak częstej w tragedii emfazy, stawia naprzeciwko siebie postaci dramatu; ich rozum widzi własną slabość - źródło cierpień, które nie znajdą ukojenia, ale ich wola ulega namiętności, ;niezdolna jej przezwyciężyć... Podejście do drugiego człowieka, zmierzenie się z nim jest w tym tragicznym świecie szukaniem samego siebie: próbą odczytania swej własnej zagadki. Ginqc - jak Fedra - bohaterowie Racine'a poznają samych siebie i wynoszą z mroku na słońce wszystkie utajone czy niedopowiedziane prawdy o sobie. 6 7

6 ANDRZEJ KIJOWSKI Teatr Racine'a jest to teatr sumienia i namiętności. Za sceną toczy się akcja dramatu, na scenie odby;wa się dramat postaw. Bohaterowie zjawiają się, aby oznajmnić o zmianie postawy wobec zmienionej sytuacji. Tragedia Racine'a jest fugalną konstrukcją złożoną z monologów, z wyznań. Dialog jest tu właściwie fikcją. Jestem nieszczęśliwy, kocham, jestem zbrodniarzem, jestem podły - oto co mówią bohaterowie, wyznają, żądają nazwajem wyznań (...) Akcja jest pozorem. Jest to zaledwie konwencjonalny surogat akcji, tak ściśnięty w trójkącie trzech jedności, że przestaje się liczyć. Jest danych kilka sytuacji, związanych logiką psychologiczno-moralną, kilka sytuacji, nagromadzonych bez udziału czasu, jak przedmioty w martwej naturze Brague'a, gdzie znika przestrzeń, a zostaje tylko różnorodność form. Tak u Racine'a jest z losami ludzkimi: zostaje tylko kontur odmieniany przez kilka wariantów, natomiast nie istnieje czynnik, który losy te organizuje w rzeczywistości: czas. On to pozwala w rzeczywistości przygasnąć i rozwinąć się namiętności, pozwala dojrzewać zamiarom, zapominać, przebaczać. U Racine'a wszystkie namiętności i wszystkie uczucia, wszystkie dyspozycje psychiczne są w stanie gotowym, w napięciu kulminacyjnym. Tu miłość nie przygaśnie - przerodzi się w nienawiść, w jednej chwili, w jednym gwałtownym przewrocie psychicznym. Tu nic nie będzie zapomniane; jeśli nastąpi przebaczenie, to drogą gwałtu moralnego, dokonanego na sobie samym, nie dzięki usunięciu się zdarzeń w głąb pamięci (...) Tutaj jest samo nieszczęście odcięte o d ~zellcich moiżlllwoiści iszczęścia, niesziozęśaie nie dające się wytłumaczyć i zrozumieć sprawiedliwym, proporcjonalnym porządkiem świata - nieszczęście jest tu jedynym porządkiem świata, wobec którego jest się zupełnie samotnym ze swoją namiętnością i słabością. Jedność miejsca, czasu i akcji zamyka bohaterów Racine'a w szklanej kuli, gdzie w warunkach chemicznie - czy raczej moralnie - czystych dokonują się żądane reakcje. (...) Wyroki tragedii są nieuniknione. Ale od ich wydania do ich wykonania upływa czas akcji, w ramach którego jest do rozegrania ludzka szansa bohatera. Jest on - jak w katolickiej nauce o przeznaczeniu - przeznaczony, ale wolny. Jest to sprzeczność, ale właśnie ta sprzeczność jest źródłem tragedii. Ona stanowi o wielkości tragicznych uczuć i namiętności, które są wielkie dlatego, że daremne. (.) Przerażenie, jakiego doznaje Fedra, przekonując się, że kocha pasierba, ma swoje źródło w surowym przepisie religii. Z mitologii jest tu wzięta nie tylko anegdota, ale cała temperatura moralna tragedii, owo napięcie, owo poczucie nieustannej obecności bogów, którzy w końcu interweniują bezpośrednio, zabijając Hipolita na prośbę ojca. (...) Bohaterowie Racine'a wiedzą o sobie wszystko aż do dna, aż do najgłębszych tajemnic. Znają siłę i głębię swoich namiętności. Zadając sobie lub swoim najbliższym śmierć, wiedzą od czego się uwalniają: od straszliwszych niż ból fizyczny cierpień miłości, du- 9

7 my, nienawiści. Potrafią popełnić zbrodnię z poczuciem niewinności jak Fedra, która oskarżyła niewinnego Hipolita - wobec cierpień miłości nie istnieje dla nich moralność. Jest to miłość zachłanna, jednostronna: kochająca uważa przedmiot miłości za swoją własność, nie troszczy się o wzajemność, nie liczy się z nią, nie liczy na nic, nie zastanawia się nad tym, że wzbudzi nienawiść do siebie, z całą bezwzględnością narzuca swoją miłość, nawet przez zbrodnię. Wobec namiętności wszystko jest usprawiedliwione. (...) Nie bogowie są sprawcami ludzkich losów i nie konieczności historyczne. Tragedia Racine'a jest wyrokiem, który człowiek '>am na siebie wydaje, gdy poznaje siebie. Tragedia Racine'a jest ostateczną konsekwencją wiedzy psychologicznej. (...) Wiedza psychologiczna stwarza możliwość tragedii, świadomość jest systemem odniesienia równie pewnym i niewzruszonym jak religia czy historia. Ten typ tragedii jest - po doświadczeniach freudyzmu - najbliższy literaturze współczesnej. Wszystko jest wybaczone, ponieważ wszystko jest poznane. (...) To, co w naszych czasach jest konsekwencją wiedzy psychologicznej, która prowadzi na dno duszy ludzkiej, gdzie przestają się liczyć cnoty i winy, gdzie są tylko ciemne, splątane tajemnice psychologiczne, u Racine'a jest konsekwencją zwątpienia o obecności Boga. Widać tu wyraźny wpływ jansenizmu, z którym Racine zetknął się w młodości jako wychowanek Port-Royal. Wszystko jest do rozstrzygnięcia w samotności, nagroda lub kara nastąpi kiedyś, w innym świecie, o którym nie wiadomo nic. Na co trzeba liczyć? Jaka szansa jest do wygrania od chwili wydania wyroku, do chwili jego wykonania? (...) U Racine'a proces dorastania do wielkości dokonuje się wobec samego siebie: jest nadludzkim wysiłkiem zmierzającym do odnalezienia własnego porządku w chaosie, w piekle serca. Proces sublimacji płynie z głębi, z własnych źródeł, tych najgłębiej ukrytych, pod warstwą kompleksu i namiętności. Człowiek Racine'a jest straszliwie skomplikowany i nieszczęśliwy. Ale posiada zdolność przerastania samego siebie: pozbawiony łaski, nie napełniony ideą polityczną, którą mają bohaterowie Shakespeare'a i bohaterowie romantyczni, (...) - osiąga świętość najtrudniejszą, świętość bez Boga". Racine oddaje swym bohaterom to, co im wpierw odebrał. Zerwał ich związki z mitami, które dają szansę. Skazał ich na samotność. I na jej dnie pozwolił z powrotem odnaleźć odebraną szansę świętości bohatestwa. (...) Racine jest przeciwko zwątpieniu. Jest za nadzieją, do której - jak Kartezjusz - dochodzi poprzez generalne zwątpienie. Dlatego jest tak bliski, tak współczesny, najwspółcześniejszy chyba ze wszystkich klasyków. Przywraca wiarę w możliwość tragedii, możliwość literatury najczystszej. i I ~? I, l l ' '_[.,.. I. r "' 1 -;- \ j ' ; ' 10

8 KRONIKA BTD W październiku ub. roku podsumowany został kolejny etap ogólnopolskiego konkursu Bliżej teatru", w którym Teatr nasz otrzymał nagrodę ogóln0polską. W listopadzie ub. roku odbywał się w Katowicach kolejny Festiwal Dramaturgii Rcsyjskicj i Radzieckiej. Teatr nasz zaprezentował (jako imprezę towarzyszącą Festiwalowi) Mego biednego Marata" A. Arbuzowa. 18 i 19 grudnia ub. roku BTD występował, jako jeden z czterech zaprqszonych teatrów, na V Warszawskich Spotkaniach Teatralnych, pokazując KrakGwiaków ri górali" W. Bogusławskiego oraz Jana Macieja Karola Wścieklicę" St. I. Witkiewicza. Obie sztuki zostały nader gorąco przyjęte przez stołeczną publiczność. Kilkanaście razy podnosiła się kurtyna po,,krakowiakach", zaś spektakl Wścieklicy" co chwila przerywały brawa. Równic przychylnie oceniła nasze występy warszawska prasa. Nagrodę Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Koszalinie przyznawaną corocznie za upowszechnianie kultury otrzymało również dwoje aktorów: Krystyna Kołodziejczyk i Włodzimierz Kłopocki. W ramach uroczysc1e obchodzonych w Łodzi,,Dni Słupska" BTD prezentował tam spektakl Snu srebrnego Salomei" J. Słowackiego. Z tej okazji Przewodniczący Prezydium Rady Narodowej Miasta Łodzi przekazał naszemu zespołowi okolicznościowy medal Otwarcie Teatru Wielkiego". Z okazji XXV-lecia wyzwolenia Koszalina w marcu br. BTD otrzymał Honorowy Dyplom Uznania i medal,,za szczególne zasługi w rozwoju miasta K1>szalina". Fedra" Racine a jest drugą sztuką tego aktora zrealizowaną na scenie BTD. Pierwszą pozycją był Britanicus" w reżyserii Tadeusza Aleksandrowicza i scenografii Adama Miriama (prcm. 26. III. 1960). Sześćdziesiąt trzy przedstawienia tej sztuki obejrzało widzów. 12 Kierownik techniczny Główny elektryk Elektroakustyk Brygadier sceny Kder. prac. krawieckiej Kle:r. prac. stolarskiej Kler. prac. malarskiej Modelator Tapicer Farbiarka Józef Karbowiak Stanisław Jan Laskowski Stanisław Jeziorski Kawalec Jan Marciniak Jan Swiderski Franciszek Piątek Tadeusz Gościniak Władysław Teodorowdcz Apolonia Kuimicka STAŁE DNI GRANIA W KOSZALINIE I SŁUPSKU PIĄTEK, SOBOTA, NIEDZIELA lodl 19 PRZEDSPRZEDAŻ BILETOWI KOSZALIN: Dział Organizacji W.idownl codziennie (z wyjątkiem niedziel i poniedziałków) w godz , kasa teatru w dniach przedstawień na godzinę przed spektaklem oraz kasy Orbisu" w godz , tel , SŁUPSK: Kasa Teatru cod~iennie z wyjątkiem niedzi~l i poniedziałków godz oraz w dniach przedstawień na godzinę przed spektaklem ZAMÓWIENIA NA BILETY KOSZALIN: Dział Organizacji Widowni tel. _20-58 Kierownik działu - Ditta Łokuc1ewska Organizator widowni - Henryk Koska SŁUPSK: Kasa teatru tel Organizator widowni - Jadwiga Subocz Druk programu: Koszalińskie Zakłady Graficzne Zam. nr D-211 S-6

9