Zastosowanie laserów w kosmetologii

Transkrypt

1 Zastosowanie laserów w kosmetologii Application of lasers in cosmetology Streszczenie W artykule przedstawiono możliwości wykorzystania aparatów laserowych w zabiegach upiększających wykonywanych w gabinetach kosmetycznych. Omówiono rodzaje aparatów i zabiegów, zasady bezpieczeństwa, które powinny być przestrzegane przy zabiegach oraz przeciwwskazania i skutki uboczne. Słowa kluczowe: biostymulacja, laseroterapia, laser Abstract In this article the advantages of laser devices in beauty treatments are presented. The types of devices and the treatments, terms and conditions which should be taken under consideration during the therapy are described as well as safety rules which should be used during treatments, contraindications and side effects. Key words: biostimulation, laseroteraphy, laser Hanna Łabędzka, Elżbieta Jędrasik, Agata Wasilewska-Michalak Wyższa Szkoła Nauk o Zdrowiu, ul. Karpacka 54, Bydgoszcz, tel hanna.labedzka@onet.pl Wstęp Laser jest to generator spójnych fal elektromagnetycznych z zakresu ultrafioletu, światła widzialnego i podczerwieni. Jego nazwę stanowi akronim utworzony z pierwszych liter angielskiego wyrażenia Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation (wzmocnienie światła przez wymuszoną emisję promieniowania). Promieniowanie elektromagnetyczne wysyłane przez lasery charakteryzuje się określonymi i bardzo ważnymi ze względu na zastosowania właściwościami (3, 7). Są to: spójność, tzn. uporządkowanie fazowo-przestrzenne, monochromatyczność, czyli niewielka szerokość spektralnej linii emisji, równoległość, która powoduje łatwość skupiania wiązki przez układy optyczne. Działaniu promieniowania laserowego na tkanki towarzyszy: odbicie, rozproszenie, transmisja i częściowa lub całkowita absorpcja wiązki. Powoduje to w tkankach następujące efekty (3, 7, 12, 15): 1. Fotochemiczne: wzrost szybkości wymiany elektrolitów między komórką i jej otoczeniem, działanie antymutagenne, przyspieszenie mitozy, zmiany struktury błon biologicznych, wzrost aktywności enzymów, zwiększenie syntezy ATP i DNA. 2. Biostymulacyjne: poprawa mikrokrążenia krwi, pobudzenie angiogenezy, działanie immunomodulacyjne, wzrost amplitudy potencjałów czynnościowych włókien nerwowych, zwiększenie stężenia hormonów, kinin i autokoidów, działanie hipokoagulacyjne. Rodzaje laserów i ich działanie Lasery są sklasyfikowane według stanu skupienia stosowanego materiału jako ośrodka czynnego (11): 1. Lasery z ciałem stałym, wykorzystującym matrycę krystaliczną z domieszką jonów metali, które pochłaniają i ponownie emitują fotony: laser neodymowo-yagowy (Nd-YAG), laser erbowo-yagowy (Er-YAG), laser rubinowy, laser aleksandrytowy. 2. Lasery gazowe (w nich kryształ zastąpiony jest gazem), np.: laser argonowy, laser CO2, laser helowo-neonowy (He-Ne), laser na parach miedzi. 3. Lasery płynne: laser barwnikowy ciągły, laser barwnikowy impulsowy. Pod względem sposobu działania lasery dzielimy na: emitujące falę ciągłą, gdzie moc lub natężenie promieniowania w wiązce jest stałe w czasie oraz na lasery impulsowe, działające na zasadzie wytwarzania powtarzalnych impulsów (3). Pod względem mocy generowanego promieniowania oraz generowanej długości fali, lasery dzielimy na (3): lasery małej mocy od 1 do 6 mw, zwane często laserami miękkimi (soft lasers), 37

2 lasery średniej mocy do 500 mw (mid lasers), lasery o dużej mocy powyżej 500 mw (hard lasers). Sposób działania każdego z tych laserów jest inny. Zastosowanie ich w praktyce dermatologicznej i kosmetycznej musi być ściśle dostosowane do określonego celu (1, 6, 10). Do grupy laserów biostymulacyjnych zaliczamy lasery małej i średniej mocy. Są to lasery stosowane najczęściej w dermatologii, kosmetyce czy rehabilitacji do wykonywania zabiegów nieinwazyjnych, bez przerywania ciągłości tkanek. Wykorzystują one lecznicze właściwości światła laserowego i efekt biostymulacji tkanki (stąd ich nazwa). Lasery generujące dużą moc tną, koagulują, odparowują i spalają tkankę. To właśnie one wykorzystywane są w zabiegach inwazyjnych, czyli w usuwaniu zmian skórnych, włosów, tatuaży, znamion, frakcjonowaniu skóry, fotoodmładzaniu itp. Planowanie zabiegów laseroterapii wiąże się ze znajomością fizycznych aspektów oddziaływania światła laserowego na tkankę. W zabiegach laserem biostymulacyjnym, czyli małej i średniej mocy (do 500 mw), najważniejszym zagadnieniem jest dostarczenie odpowiedniej dawki terapeutycznej (mierzonej w dżulach) na odpowiednią głębokość tkanki. Dawkowanie ED [J/cm²] określa prawo Arndta- Shulza, zmodyfikowane przez Oshiro (3), według którego: słabe bodźce pobudzają aktywność fizjologiczną, umiarkowane bodźce sprzyjają aktywności fizjologicznej, silne bodźce opóźniają, a bardzo silne mogą ją hamować. ED = E/S [J/cm²] E= ED x S [J = J/cm2 x cm²] Tzab= E/P [s = J/W] gdzie: ED wartość energii powierzchniowej E wartość energii S pole powierzchni zabiegu, w metodzie stabilnej jest to pole powierzchni sondy zabiegowej Tzab czas zabiegu P moc światła laserowego Podobnie jak przy użyciu lekarstwa, które należy podać w odpowiedniej dawce i stosować przez odpowiednio długi czas, tak i światło laserowe należy odpowiednio zaaplikować. Uważa się, że dawka aplikowana w trakcie jednego zabiegu powinna mieścić się w zakresie 2-12 J/cm². Z klinicznego punktu widzenia, wartość energii powinna być dostosowana do stanu chorobowego, jaki ma być poddany terapii. Zaleca się stosowanie mniejszych wartości energii i dłuższy czas naświetlania mniejszą wartością mocy w stanach ostrych (działanie łagodniejsze) oraz analogicznie większą wartość energii dla procesów przewlekłych (choć także możemy zastosować większą moc w krótszym czasie). Nowoczesne lasery posiadają regulację na tryb pracy ciągły bądź modulowany w impulsach 200 ns do częstotliwości Hz (3). Bodźce ciągłe są łagodniejsze, natomiast impulsowe działają bardziej drażniąco na tkankę. Do każdego zabiegu należy dobrać odpowiednią długość fali promieniowania laserowego, gdyż różne długości fali działają na odmienne struktury, a przede wszystkim mają różną głębokość penetracji tkanki. Promieniowanie widzialne o długości fali od 600 nm do 700 nm charakteryzuje się mniejszą penetracją w głąb tkanek i dlatego znajduje ono zastosowanie w terapii zmian chorobowych o lokalizacji powierzchownej lub płytkiej. Efektywna dawka wnika do głębokości około 0,5 cm. Laserem o tej barwie światła można więc z powodzeniem leczyć wszelkiego rodzaju niedoskonałości i schorzenia skórne oraz wszelkiego rodzaju rany i owrzodzenia, np. ropne choroby skóry, odleżyny, dermatozy naczyniowe (m.in. owrzodzenia podudzi), choroby łojotokowe (trądzik pospolity, łysienie), choroby i odczyny skóry wywołane czynnikami fizycznymi (oparzenia i odmrożenia), choroby błony śluzowej jamy ustnej i warg (opryszczka) (5, 11, 13). Poddając ekspozycji na światło lasera skórę zdrową, uzyskujemy pobudzenie procesów jej odnowy i regeneracji poprzez wzrost produkcji kolagenu (3, 5). Ważna jest również moc, jaką posiada urządzenie. Głębokość penetracji w głąb tkanki będzie zdecydowanie większa przy użytej mocy 500 mw niż dla np. 100 mw. Użycie większej mocy skraca również czas aplikacji dawki energii terapeutycznej. Warto wspomnieć również o technikach wykonywania zabiegów laseroterapii. Zasadniczo dzielimy je na kontaktowe i bezkontaktowe. W technice bezkontaktowej sonda nie dotyka skóry pacjenta i naświetlanie odbywa się z pewnej odległości. Niestety, prawie połowa energii zostaje odbita od powierzchni naskórka i rozproszona, a tylko połowa dociera w głąb tkanki. Należy o tym pamiętać i odpowiednio zwiększyć dawkę terapeutyczną. Technika ta jest aseptyczna i nie niesie ryzyka przenoszenia drobnoustrojów, co jest szczególnie istotne w przypadku zakażonych ran, schorzeń bakteryjnych czy odleżyn. Techniki kontaktowe wymagają przemycia środkiem dezynfekującym skóry pacjenta oraz końcówki sondy zabiegowej. Sonda dotyka powierzchni tkanki, zapewniając 100% wnikanie promieniowania laserowego. Stosowanie laseroterapii ma wiele zalet: brak ograniczeń wiekowych, co jest szczególnie ważne na przykład przy usuwaniu zmarszczek, aseptyczność (lasery pozwalają na wykonywanie zabiegów w warunkach jałowych), szybkość (zabiegi laserowe są krótsze w porównaniu z zabiegami konwencjonalnymi). Laseroterapia może być stosowana jako monoterapia lub terapia skojarzona z farmakoterapią, metodami fizjoterapii i innymi. Dawki energii powinny być dobierane w zależności od wieku, koloru skóry, typu schorzenia, głębokości tkanek docelowych, typu i stopnia uszkodzenia oraz przebiegu choroby i ewolucji objawów. Należy naświetlać określoną powierzchnię tkanek w wy- 38

3 branych punktach, określonych na podstawie anatomicznych parametrów i lokalizacji schorzenia. Najlepsze efekty można uzyskać przy kilkakrotnym naświetlaniu w ciągu doby, np. w systemie dwunastogodzinnym. Terapia laserowa jest skuteczna wtedy, gdy dostarczona energia, absorbowana i transmitowana, jest dostatecznie duża, by wywołać efekt terapeutyczny. Działanie energii promieniowania laserowego można porównać do działania leku miejscowego, który musi być dostarczony w określonej dawce po to, by wywołać spodziewany efekt leczniczy. Podczas ustalania dawki posługujemy się jednostkami mocy i energii. Uzyskanie efektu leczniczego zależy od szeregu czynników, do których zaliczamy: czas naświetlania, moc wyjściową lasera, częstotliwość impulsów, optykę sondy zabiegowej, gęstość energii dostarczonej do tkanki docelowej. Jednoczesne naświetlanie dwoma różnymi długościami fali daje często synergię ich działania. Zastosowanie laserów w kosmetologii Lasery zostały wprowadzone do medycyny w latach 60. W dermatologii laseroterapia już od wielu lat ma zastosowanie do (11, 13): usuwania naczyniaków płaskich, usuwania naczyniaków gwiaździstych, destrukcji innych wyniosłych zmian skórnych, odbarwienia plam starczych, ostudy, leczenia trądziku różowatego, leczenia różnych zmian naczyniowych. Fot. 1. Zabieg laserem biostymulacyjnym dwusondowym, dwufalowym (820nm i 660nm) terapia skóry dekoltu (przyspieszenie regeneracji skóry po zabiegu głębokiego złuszczania) W kosmetyce natomiast lasery znalazły szerokie zastosowanie stosunkowo niedawno, bo z początkiem lat 90. Pierwszych laserów nie można było stosować w celach kosmetycznych, gdyż powodowały termiczne obrażenia skóry (4). Dopiero zastosowanie lasera na dwutlenek węgla (CO₂) z funkcją UltraPulse oraz lasera erbowego rozwiązały ten problem. W następstwie tego, że impulsy wysyłane przez te lasery są krótkie, emitowana energia przetworzona w ciepło ulega rozproszeniu, nie uszkadzając głębiej położonych tkanek, ale powodując odparowanie wierzchnich warstw skóry. W tym samym czasie w skórze właściwej dochodzi do rozerwania włókien kolagenu; skóra kurczy się i napina. Po zabiegu skóra staje się gładsza, zdrowsza i wygląda młodziej. Skóra to narząd łatwo dostępny dla promieniowania laserowego, dlatego lasery w pierwszej kolejności znalazły zastosowanie w celach jej upiększenia. Obecnie w kosmetologii najczęściej stosuje się lasery: rubinowy, aleksandrytowy, Nd-YAG i Er-YAG (1, 6, 10, 12). Wszystkie lasery stosowane w zabiegach o charakterze estetycznym muszą mieć małą moc. Stosowane są w tzw. biostymulacji (5). Nazwę te wprowadził węgierski uczony, Endre Mester, i dotyczy ona wyłącznie terapii laserowej, polegającej na zastosowaniu promieniowania małej mocy. Efekty tego wiążą się z działaniem promieniowania, a nie efektem cieplnym. Promieniowanie takie podwyższa temperaturę tkanek zaledwie o 0,1-0,5 C. Energia laserów małej mocy jest ograniczona do kilku mj/cm², a średnia moc wynosi około 50 mw. Lasery takie nazywa się laserami zimnymi. W biostymulacji stosuje się głównie lasery helowo-neonowe oraz półprzewodnikowe. Światło lasera biostymulacyjnego powoduje obkurczanie włókien kolagenowych oraz wpływa na zwiększenie syntezy kolagenu. Nowo powstały kolagen ma lepsze właściwości mechaniczne, staje się bardziej odporny na ściskanie i zerwanie. Światło lasera powoduje również wzrost syntezy kwasu rybonukleinowego (RNA). Wywołuje zmiany w potencjale błony komórkowej, stymuluje wydzielanie neuroprzekaźników uczestniczących w przekazywaniu pobudzenia w strukturach układu nerwowego. Biostymulacja laserowa usprawnia dysocjację hemoglobiny, co wpływa na zaopatrzenie tkanek w tlen. Powoduje zwiększenie liczby mitochondriów, fagocytozy, syntezy ATP oraz prostaglandyny (3, 5, 7, 8). Promieniowanie laserowe małej mocy przyspiesza gojenie uszkodzeń i stanów zapalnych tkanek, ma działanie przeciwbólowe, co wiąże się z jego wpływem na stan czynnościowy naczyń tętniczych i włosowatych oraz zwiększenie odpływu limfy z miejsc zapalnych. Pobudza także system odpornościowy (5). Doświadczona kosmetyczka może wykonywać zabiegi zarówno z użyciem laserów o małej, jak i o dużej mocy, w zależności od potrzeb. Najczęściej lasery stosowane są do następujących zabiegów kosmetycznych: usuwanie zbędnego owłosienia (depilacja), likwidacja tatuaży, usuwanie plam barwnikowych z powierzchni skóry (fotoodmładzanie). Do usuwania nadmiernego owłosienia stosuje się lasery: Nd-YAG, aleksandrytowy, rubinowy, diodowy (1, 5, 11). Pierwszy zabieg powinien być poprzedzony konsultacją dermatologiczną. Przed depilacją laserową należy ogolić włosy, aby zapobiec przewodzeniu energii cieplnej w głąb przyległego naskórka przez leżące nad nim włosy. Promień lasera jest pochłaniany przez włos i cebulkę włosową, którą niszczy przez koagulację. Niszczone są również kapilary odżywiające cebulkę włosową. Ciemne włosy są łatwiejsze do depilacji niż jasne, 39

4 które wymagają większych dawek promieniowania do usunięcia. Zabiegi należy powtarzać co 2-3 miesiące, ponieważ przy każdej depilacji jest usuwane tylko 20-30% włosów. Usuwanie tatuaży również wykonuje się aparatami tego samego typu, co przy depilacji (1, 9). Skuteczność zabiegu zależy od intensywności nasycenia barwnikiem, jego koloru oraz wielkości rysunku. Najłatwiej usuwany jest barwnik czarny, granatowy i czerwony. Końcowe efekty usunięcia tatuaży widać dopiero po upływie 2-3 lat od zakończonego zabiegu. Do usuwania plam barwnikowych z powierzchni skóry (fotoodmładzanie) używa się najczęściej lasera CO₂ lub Er-YAG (1, 10). Urządzenia te pozwalają na kontrolowane usunięcie (waporyzację) naskórka i uszkodzenie jedynie warstwy brodawkowej (20-40 μm). Zabieg ten nie tylko poprawia wygląd skóry, ale również ją leczy. Usuwane są takie zmiany naczyniowe, jak: rozszerzone naczyńka, pajączki, nadmierne rumieńce, trądzik różowaty, zaczerwienienia oraz wszelkiego rodzaju zmiany pigmentowe: przebarwienia, piegi, plamy posłoneczne i starcze. Każdy kolejny zabieg wykonywany jest na innej głębokości, co dopiero po zakończeniu całej serii daje pożądany efekt. Przeciwwskazania i powikłania w laseroterapii W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na fakt, że laseroterapia małej mocy nie wywołuje działań ubocznych. Bezwzględnym przeciwwskazaniem do stosowania biostymulacji jest choroba nowotworowa oraz ciąża (1, 6, 12). Do grupy przeciwwskazań względnych należą zaburzenia wydzielania gruczołów dokrewnych, szczególnie nadczynność i niedoczynność tarczycy, nieustabilizowana cukrzyca, arytmia, stany ostrej niewydolności krążenia, ciężkie zakażenia wirusowe i grzybicze, wysoka gorączka, nadwrażliwość na światło, przyjmowanie leków światłouczulających, schorzenia psychosomatyczne (6). Choroba niedokrwienna serca może wymagać kontroli kardiologa w trakcie leczenia, choć aplikowaną zwykle energię do 12 J na zabieg uważa się za bezpieczną. Wskazane jest szczególne zachowanie ostrożności w wypadku naświetlania blizn po usunięciu zmian nowotworowych zarówno złośliwych, jak i łagodnych oraz stanów zakrzepowych (5). Według dr. Peszyńskiego-Drewsa (14), przeciwwskazaniem do wykonywania biostymulacyjnych naświetlań laserowych są również infekcje bakteryjne. Oprócz powyższych przeciwwskazań wykonywania wszystkich zabiegów laseroterapii, można wskazać dodatkowe przeciwwskazania stosowania konkretnych zabiegów. Na przykład dla zabiegów depilacyjnych są to: świeża opalenizna, stosowanie przed zabiegiem kremów z retinolem później niż 1 miesiąc przed zabiegiem, przyjmowanie leków światłouczulających i retinoidów, ziół (dziurawiec, nagietek) później niż 2-3 tygodnie przed zabiegiem, depilacja woskiem i pęsetą później niż na 1 miesiąc przed zabiegiem, jasny kolor włosów, skłonność do przebarwień, bielactwo, łuszczyca, peeling (złuszczanie) stosowany później niż na 1 tydzień przed zabiegiem (12). Zabiegi laserowe są bezpieczne i skuteczne, ale ze względu na dużą dawkę energii przekazywanej tkankom, należy liczyć się z wystąpieniem powikłań o różnym stopniu natężenia i uciążliwości. Najczęściej spotykanymi są: rumień, obrzęk, przebarwienia lub odbarwienia, zrosty, przerostowe blizny, wybroczyny, zwiększona wrażliwość skóry (np. tkliwość, reakcja na zmiany temperatury), świąd, zmiany trądzikowe, powstawanie prosaków (2, 8). Po zabiegach laserowych wskazane jest unikanie słońca przez 2-3 tygodnie. Wymagania bezpieczeństwa w laseroterapii Kosmetyczka, która zamierza wykorzystywać w swojej pracy lasery, musi odbyć specjalne szkolenie z zakresu umiejętności bezpiecznej pracy z tego rodzaju urządzeniami i postępować zgodnie z zaleceniami definicji bezpieczeństwa pracy. Zazwyczaj jest to kurs weekendowy, organizowany przez producenta urządzenia stosowanego w laseroterapii. Kosmetyczka musi też zapoznać się z zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, określonymi przez Polską Normę pt. Bezpieczeństwo przy promieniowaniu emitowanym przez urządzenia laserowe (PN-91/T-06700) (1, 12) oraz jej nowelizacją (Polska Norma PN-EN :2005 Bezpieczeństwo urządzeń laserowych), która wprowadza nowy podział laserów na siedem klas (1, 1M, 2, 2M, 3R, 3B, 4): 1 lasery, które są bezpieczne w racjonalnych warunkach pracy; 1M lasery emitujące promieniowanie w zakresie długości fal od 302,5 nm do 4000 nm, które są bezpieczne w racjonalnych warunkach pracy, ale mogą być niebezpieczne podczas patrzenia w wiązkę przez przyrządy optyczne; 2 lasery emitujące promieniowanie widzialne w przedziale długości fal od 400 do 700 nm. Ochrona oka jest zapewniona w sposób naturalny przez instynktowne reakcje obronne; 2M lasery emitujące promieniowanie widzialne w przedziale długości fal od 400 do 700 nm. Ochrona oka jest zapewniona w sposób naturalny przez instynktowne reakcje obronne, ale mogą być niebezpieczne podczas patrzenia w wiązkę przez przyrządy optyczne; 3R lasery emitujące promieniowanie w zakresie długości fal od 302,5 nm do 106 nm, dla których bezpośrednie patrzenie w wiązkę jest potencjalnie niebezpieczne; 3B lasery, które są niebezpieczne podczas bezpośredniej ekspozycji promieniowania. Patrzenie na odbicia rozproszone jest zwykle bezpieczne; 4 lasery, które wytwarzają niebezpieczne odbicia rozproszone. Mogą one powodować uszkodzenie skóry oraz stwarzają zagrożenie pożarem. Podczas obsługi laserów klasy 4 należy zachować szczególną ostrożność. Osoba pracująca z klientem musi mieć na dłoniach jednorazowe rękawiczki oraz powinna być wyposażona w specjalne okulary ochronne zabezpieczające siatkówkę oka i całe oko przed promieniowaniem laserowym. Osoba poddawa- 40

5 na zabiegowi laserowemu, jak i wszystkie osoby przebywające w pomieszczeniu w czasie pracy urządzenia laserowego, powinny mieć również założone tego typu okulary. W wiązku z tym, że końcówka emitująca wiązkę światła ma kontakt ze skórą osoby poddawanej laseroterapii, powinna być ona dokładnie i często dezynfekowana. Zmniejsza to do minimum ryzyko zakażenia. Wskazane jest stosowanie preparatów o szerokim spektrum działania grzybo-, bakterio-, wiruso- i prątkobójcze. Preparaty te powinny posiadać atesty Państwowego Zakładu Higieny oraz spełniać normy unijne. Należy dbać o to, aby okienko końcówki lasera było utrzymywane w maksymalnej czystości i przeźroczystości. Na przykład przy zabiegach depilacyjnych zwęglone włosy mogą zalepiać końcówkę lasera, co stanowi pożywkę dla mikroorganizmów i wpływa na jakość wykonywanych zabiegów (12). Fot. 2. Leczenie egzemy przy użyciu lasera biostymulacyjnego (632 nm) Każdy klient przed zabiegiem laserowym powinien odbyć konsultację dermatologiczną. Obowiązkiem kosmetyczki jest poinformowanie osoby poddawanej laseroterapii o wpływie promieniowania laserowego na skórę, o możliwych efektach ubocznych oraz dokładne wypytanie o przeciwwskazania do zabiegu. Klient powinien też być poinformowany o możliwych powikłaniach po przeprowadzeniu zabiegu laserowego. Literatura 1. Bartkowiak R., Halbina A., Kaszuba A., Kaszuba-Bartkowiak K., Lasery wiadomości ogólne, historia, zastosowania medyczne, bezpieczeństwo pracy, [w:] Dermatologia dla kosmetologów, Adamski Z., Kaszuba A. (red.), Wyd. Nauk. Uniw. Med., Poznań 2008, s Fitzpatrick R.E., Goldman P.M., Laserowa chirurgia kosmetyczna, Wyd. Urban@Partner, Wrocław Glinkowski W., Pokora L., Lasery w terapii, Laser Instruments-CTL, Warszawa Henry K.A., Costa M., Być piękną wszystko o liftingu twarzy, Wyd. Virgo, Warszawa Jaroszewska B., Kosmetologia, Wyd. Atena, Warszawa Kaszuba A., Halbina A. (2008), Lasery i laseroterapia od A do Z. Z zmiany naczyniowe i ich leczenie z użyciem laserów, Dermatologia Estetyczna, 10, 4: Kokowska U., Lasery. Promieniowanie laserowe, [w:] Biofizyka, Jaroszyk F. (red.), PZWL, Warszawa 2006, s Lanigan S.W., Lasery w dermatologii, Wyd. Czelej, Lublin Magdziarz-Orlitz J. (2008), Usuwanie tatuażu z zastosowaniem lasera Nd:YAG/KTP (1064/532 nm) doświadczenia własne, Dermatologia Estetyczna, 10, 5: Magdziarz-Orlitz J. (2009), Wybrane urządzenia laserowe w codziennej praktyce dermatologicznej, Dermatologia Estetyczna, 11, 4: Martini M.C., Kosmetologia i farmakologia skóry, PZWL, Warszawa Murawska-Ciałowicz E., Zawadzki M., Higiena, Górnicki Wyd. Medyczne, Wrocław Nowicka D., Dermatologia, Górnicki Wyd. Medyczne, Wrocław Peszyński-Drews C. (2008), Lasery i laseroterapia od A do Z. P jak przeciwwskazania, Dermatologia Estetyczna, 10, 1: Szymańczyk J., Michalska I., Wierzbicki Z., Zastosowanie półprzewodnikowego lasera biostymulacyjnego w leczeniu niektórych schorzeń dermatologicznych i neuralgii, Przegląd Dermatologiczny, LXXXIX, (1-2), 76-81, Podsumowanie Laseroterapia jest coraz częściej stosowana w gabinetach kosmetycznych. Wykorzystuje się ją do takich zabiegów upiększających, jak: usuwanie zbędnego owłosienia, likwidacja tatuaży oraz plam barwnikowych z powierzchni skóry. Chociaż zastosowanie laseroterapii prowadzi do uzyskania szybszych i skuteczniejszych efektów kosmetycznych niemożliwych do osiągnięcia w przypadku wykonywania konwencjonalnych zabiegów zawsze należy pamiętać o przeciwwskazaniach i o bezpieczeństwie pracy z laserami. 41