Zmienność liczby dni zimnych, chłodnych, ciepłych, gorących i upalnych w Polsce w okresie kwiecień wrzesień

Transkrypt

1 PRZEGLĄD GEOGRAFICZNY,,, s. 90 Zmienność liczby dni zimnych, chłodnych, ciepłych, gorących i upalnych w Polsce w okresie kwiecieńwrzesień Variability in the numbers of cold, cool, warm, hot, and very hot days in Poland in the AprilSeptember period CZESŁAW KOŹMIŃSKI Katedra Turystyki, Uniwersytet Szczeciński, - Szczecin, ul. Wąska ; klimet@univ.szczecin.pl BOŻENA MICHALSKA Zakład Meteorologii i Klimatologii, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, -9 Szczecin, ul. Papieża Pawła VI, ; bozena.michalska@zut.edu.pl Zarys treści. W pracy wykorzystano dane o maksymalnej dobowej temperaturze powietrza w półroczu ciepłym (kwiecieńwrzesień) z stacji meteorologicznych IMGW za lata 909. Opracowano liczbę dni charakterystycznych tj.: zimnych (t C), chłodnych (t 0,,0 C), ciepłych (t,,0 C), gorących (t, C) i upalnych (t > C), podając średnią i maksymalną liczbę dni, tendencje zmian w wieloleciu oraz procentowy ich udział w ogólnej liczbie dni latem (czerwiecsierpień) i w całym półroczu ciepłym (kwiecieńwrzesień). W przypadku dni upalnych obliczono najwcześniejsze wiosną i najpóźniejsze latem terminy występowania, określono ciągi dni o różnym czasie trwania, a także minimalną temperaturę (,0 C), która zwiększa uciążliwość fal upałów. Dni charakterystyczne opracowano w układzie zarówno czasowym, jak i przestrzennym. Dokonana analiza częstości występowania trzydniowych i dłuższych fal upałów oraz procentowy udział liczby dni upalnych w ogólnej liczbie dni w lecie dały podstawę do wydzielenia na terenie kraju trzech stref uciążliwości upałów dla organizmu człowieka. Słowa kluczowe: dni charakterystyczne termicznie, trendy zmian, rozkład czasowy i przestrzenny, fale upałów, strefy uciążliwości. Wstęp Jednym z kryteriów oceny bioklimatu danego obszaru lub miejscowości na potrzeby rekreacji i turystyki są warunki termiczne powietrza, zwłaszcza występowanie dni zimnych i chłodnych, komfortowych, gorących i upalnych. W sezonie letnim zarówno chłodne jak i upalne dni, a przy intensywnym napromieniowaniu słonecznym także dni gorące, mogą być wysoce uciążliwe dla osób przebywających na otwartej przestrzeni (Błażejczyk, 0; Cegnar i Matzarakis, 0;

2 9 Czesław Koźmiński, Bożena Michalska Kozłowska-Szczęsna i inni, 0). Dlatego wymienione dni charakterystyczne są często przedmiotem opracowań wykonanych dla różnych regionów (Koźmiński i Michalska, 0; Piotrowicz, 0) i całego kraju (Cebulak i Limanówka, 0; Kuchcik, 0; Ustrnul i Czekierda, 0). W badaniach uwzględniono głównie wyniki pomiarów temperatury powietrza ze stacji I rzędu IMGW położonych poza obszarami miast, w których, w zależności od ich wielkości (liczby ludności) i struktury zabudowy rzeczywista maksymalna temperatura powietrza może być wyższa o kilka stopni, co zwiększa uciążliwość życia ich mieszkańców. Od wielu lat zwiększa się liczba meteoropatów, uwrażliwionych na zmiany pogody, zwłaszcza w większych aglomeracjach, w tym i na temperaturę powietrza poniżej i powyżej termoneutralnego przedziału C (Błażejczyk, 0; Bogucki i inni, 999; Kozłowska-Szczęsna i inni, 0). Wysoka temperatura maksymalna powietrza nie tylko wpływa na odczuwalność cieplną, ale także wyzwala szereg niekorzystnych reakcji w organizmie człowieka, na przykład obniża ciśnienie krwi, zwiększa częstość tętna, powoduje spadek aktywności itd. (Bogucki i inni, 999). Szczególnie uciążliwa jest maksymalna temperatura powyżej 0 C przez kilka kolejnych dni, stając się nawet przyczyną zgonów (Matzarakis i Mayer, 99; Brunetti i inni, 00; Twardosz, 09). Fala upałów, która dotknęła w 0 r. głównie Francję, Niemcy, Hiszpanię, Włochy i Wielką Brytanię, pochłonęła około tysięcy ofiar (Kuchcik, 0). Celem opracowania jest ocena czasowego i przestrzennego rozkładu dni zimnych, chłodnych, ciepłych, gorących i upalnych oraz terminów występowania dni upalnych na terenie Polski. Dokonano analizy zmian dni charakterystycznych w wieloleciu w półroczu kwiecieńwrzesień, ze szczególnym uwzględnieniem okresu letniego (czerwiecsierpień), a także wydzielono strefy o różnej uciążliwości ze względu na występowanie fal upałów. Materiały i metody W pracy wykorzystano maksymalne dobowe wartości temperatury powietrza z okresu kwiecieńwrzesień z stacji I rzędu IMGW za lata 909. W klimatologii i bioklimatologii do oceny warunków termicznych powietrza przyjmuje się różne kryteria (Błażejczyk, 0; Kossowska-Cezak i inni, 00; Kozłowska- Szczęsna i inni, 99). Na przykład za dzień gorący uznaje się taki, w którym maksymalna temperatura przekracza C, a za bardzo gorący (upalny) taki, w którym ta temperatura przekracza 0 C. Jest tu pewna niespójność, gdyż w dniach zaliczanych do gorących mogą się również znaleźć wartości temperatury powyżej 0 C, co kwalifikuje ten dzień jako upalny. Z kolei V. Boksa i B. Boguckij (9) posługując się średnią dobową temperaturą dokonali podziału termicznego na klas o zakresie stopni każda, przypisując tym przedziałom określone odczucia cieplne od zimno ( 0 C) do gorąco (, C). W klimatycznych warunkach

3 Zmienność liczby dni charakterystycznych w Polsce 9 Polski, przy średnich dobowych wartościach temperatury, C z reguły notuje się maksymalną temperaturę powyżej 0 C, a nawet powyżej C i wówczas taki dzień, według wcześniej podanej klasyfikacji należałoby uznać za upalny. W niniejszej pracy przyjęto zatem klasyfikację opartą na maksymalnej temperaturze powietrza, wywierającej duży wpływ na odczucia cieplne organizmu człowieka. Należy podkreślić, że wartości maksymalnej temperatury powietrza podawane są w codziennych prognozach pogody. W bioklimatologii uznaje się średnią dobową temperaturę powietrza w przedziale,,0 C za komfortową; wówczas zostaje zachowana równowaga bilansu cieplnego organizmu człowieka. Aby ujednolicić kryteria podziału analizowanych dni charakterystycznych, wspomniany wyżej przedział temperatury (,,0 C) wyróżniono w opracowaniu na podstawie maksymalnej temperatury powietrza, określając te dni jako ciepłe. W efekcie przyjęto następujący podział dni charakterystycznych w półroczu ciepłym: t C dni charakterystyczne 0 zimne 0,,0 chłodne,,0 ciepłe, gorące > upalne W wymienionych przedziałach temperatury określono tendencje zmian liczby dni charakterystycznych, w latach 909 oraz przestrzenny ich rozkład w półroczu ciepłym (kwiecieńwrzesień) i w okresie letnim (czerwiec sierpień). Analizowano również procentowy udział dni charakterystycznych w ogólnej liczbie dni w okresie letnim oraz dni upalnych, w których temperatura minimalna była C (tzw. noce gorące). Obliczono daty początku i końca okresu występowania dni upalnych oraz ich intensywność, rozumianą jako średnią wartość maksymalnej temperatury powyżej 0 C. Wyznaczono okresy o największej częstości dni gorących i upalnych w ciepłej połowie roku, a także występowanie fal upałów trwających co najmniej dni, w których maksymalna temperatura powietrza była wyższa od 0 C. Uwzględniając występowanie tak zdefiniowanych fal upałów oraz dodatkowo procentowy udział dni upalnych w ogólnej liczbie dni w okresie czerwiecsierpień, a także częstość (%) lat z temperaturą maksymalną > C, wydzielono na terenie kraju strefy uciążliwości. W analizach pominięto obszary górskie, z uwagi na małą liczbę dostępnych stacji, przy bardzo dużym zróżnicowaniu fizjograficznym terenu.

4 9 Czesław Koźmiński, Bożena Michalska Analiza wyników W rozpatrywanych latach 909 zaznacza się w półroczu ciepłym dodatni, wysoce istotny statystycznie w Polsce południowej i środkowo-wschodniej, a istotny na pozostałym obszarze kraju (poza rejonem Łeby i Ustki) trend liczby dni gorących (t, C). W odniesieniu do dni zimnych (t C), również wysoce istotny, ale ujemny trend obserwuje się na całym obszarze kraju, poza jego południowo-wschodnią i południową częścią, gdzie spadek liczby tych dni jest istotny (na poziomie co najmniej ). Szczególnie wyraźne zmniejszanie się liczby dni z temperaturą maksymalną C obserwowane jest w północnej części kraju (wartości współczynników korelacji r powyżej 0,), ale za to mniej wyraźny jest tu spadek liczby dni chłodnych (t 0,,0 C). Warszawa Wroc³aw Bia³ystok y = 0,9 x +, y = 0, x +,0 y = x +, R = 0, R = 0, R = 0, t 0 C dni zimne / cold days dni / days lata / years 0 Warszawa Wroc³aw Bia³ystok y = 0, x +, y = 0, x +, y = 0,9 x + 9,0 R = 9 R = 0, R = 9 t 0,,0 C dni ch³odne / cool days 0 dni / days lata / years

5 dni / days Warszawa Wroc³aw Bia³ystok y = 0,9 x +, y = 0, x +,0 y = x +, R = 0, R = 0, R = 0, 0 t,,0 C dni ciep³e / warm days lata / years 0 0 Warszawa Wroc³aw Bia³ystok y = 0, x +, y = 0,9 x +,9 y = x + 9, R = 0, R = 0, R = 0,9 t, C dni gor¹ce / hot days dni / days lata / years Warszawa Wroc³aw Bia³ystok y = 0, x +, y = 0,9 x +, y = x +, R = R = R = t > C dni upalne / very hot days dni / days lata / years Ryc.. Przebieg liczby dni zimnych, chłodnych, ciepłych, gorących i upalnych wraz z trendem w okresie kwiecieńwrzesień w latach 909 na stacjach: Warszawa, Wrocław i Białystok The course of cold, cool, warm, hot and very hot days along with the trends noted for them in the AprilSeptember period at the stations in Warsaw, Wrocław and Białystok over the years 909

6 9 Czesław Koźmiński, Bożena Michalska Wprawdzie współczynniki korelacji r są ujemne, ale ich wartości wahają się, w zależności od regionu, od 0, do 0,, a więc są nieistotne statystycznie. W Polsce zachodniej i południowej, podobnie jak w przypadku dni zimnych, zmniejszanie się liczby dni chłodnych jest istotne statystycznie (ryc. ). Z przebiegu czasowego liczby dni ciepłych (t,,0 C) w latach 909 nie występują żadne istotne zmiany na terenie kraju, poza strefą wybrzeża, gdzie zauważa się istotny i wysoce istotny wzrost tych dni (wartości r od 0,9 do 0,9). W przypadku dni upalnych (t > C) niewielką tendencję wzrostową obserwuje się jedynie w centralnej Wielkopolsce, chociaż E. Cebulak i D. Limanówka (0) wskazują na tendencję rosnącą liczby tych dni w latach 90 na znacznym obszarze kraju, a B. Michalska i A. Mąkosza (0) stwierdzają istotny, dodatni trend dni upalnych na Nizinie Szczecińskiej. W okresie kwiecieńwrzesień średnia liczba dni zimnych waha się od poniżej na Dolnym Śląsku i w Kotlinie Sandomierskiej do ponad w północnej części wybrzeża (ryc. ). Szczególnie duże zróżnicowanie liczby tych dni obserwuje się na Pomorzu (od 0 do ) i Pojezierzu Mazurskim (od 0 do ). Dni zimne występują głównie w kwietniu oraz w maju i we wrześniu, a sporadycznie w czerwcu i sierpniu (tab. ). Przestrzenne zróżnicowanie średniej liczby dni chłodnych jest mniej wyraźne niż wyżej opisanych dni zimnych, ale ich liczba jest od dwóch do trzech razy większa, bowiem w najcieplejszych regionach Polski na Nizinie Śląskiej i w Kotlinie Sandomierskiej notuje się tych dni poniżej w okresie kwiecieńwrzesień, a na północy kraju ponad 0. Przestrzenny rozkład średniej liczby dni ciepłych jest odmienny niż zimnych i chłodnych, gdyż izarytmy biegną raczej południkowo (ryc. ). Najmniej dni ciepłych (poniżej ) występuje w rejonie Raciborza; liczba ta zwiększa się stopniowo ku wschodowi (ponad 0 dni) i północnemu zachodowi (ponad ). Liczba dni gorących kształtuje się średnio od poniżej w strefie wybrzeża Bałtyku do na większości obszaru kraju, gdzie jednocześnie notuje się dużą liczbę godzin ze słońcem (Koźmiński i Michalska, 0). Najwięcej dni gorących nawet do 9 notuje się na Nizinie Śląskiej (tab. ). Przestrzenny rozkład średniej liczby dni upalnych jest zbliżony do wyżej opisanego, ale ich wartości wynoszą od około w pasie północnym do około w Wielkopolsce, na Nizinie Śląskiej i w Kotlinie Sandomierskiej (ryc. ). W środkowej i południowej Polsce dni upalne w okresie 909 występowały co roku, a na pozostałym obszarze ich częstość wyniosła od około 0% w rejonie Łeby i Helu do około 90% na Pojezierzu Pomorskim i Pojezierzu Mazurskim. Spośród analizowanych lat, pod względem liczby dni gorących wyróżnia się rok 0, a dni upalnych 0 (ryc. ). Niemal w całej Polsce, poza częścią zachodnią, liczba dni gorących kształtowała się od 0 do 0, a w pasie równoleżnikowym od Opola po Rzeszów przekroczyła nawet 0. Najmniej dni gorących było na Pomorzu 00 i na wybrzeżu poniżej 0. Z kolei dni upalne najliczniej wystąpiły w 0 r. w Polsce centralnej ich liczba przekroczyła, a lokalnie

7 Tabela. Średnia (śr) i najwyższa () w okresie kwiecieńwrzesień liczba dni z maksymalną temperaturą powietrza według przyjętych przedziałów dla wybranych stacji. Lata 909 The mean and greatest () numbers of days at selected stations with imum air temperatures qualifying for inclusion in the different intervals or categories recognised. Years 909 Stacja Station Liczba dni Number of days C 0,,0 C,,0 C, C > C IV V VI VII VIII IX IV V VI VII VIII IX IV V VI VII VIII IX IV V VI VII VIII IX IV V VI VII VIII IX Białystok 9, 0,, 9,,,,0 0,,0 0, 9, 9, 0,,9 9,0 9,,, 0, 0,,,0 Gorzów Wlkp., 0, 9,,,, 0,, 9,, 0, 0,9, 0,0, 9,9, 9 0,,, 9, Kłodzko,, 0, 0, 0,,,,0,9,,,, 0, 0,,9,0, 9,,0 0, 0,,, Kraków,0 0, 0,,0 0 9,,,,, 0,, 9, 9, 0, 0,, 0,9 0, 0,, 0,,0,, Lublin, 9 0,, 0, 9,, 0,,,,, 0, 9, 9 0,, 0,0 9,,, 0, 0,,, Olsztyn 0, 9 0, 0, 9,,,, 0,,9,0, 9, 0,,,9,, 0,9 0, 0,, 0, Poznań, 0, 0, 0, 9,,,,9, 9,0 9, 9 9, 0, 0,9, 9, 9, 0,, 0 0,,,9, Rzeszów, 0, 0,,0 0,,, 9,9 9,,9 9,,0 0,,,9,,, 0,,,, Suwałki,,,0 9,,,0 9,, 9,,0,0, 9,0 0,,,,,,0 0,, 0, Szczecin, 0, 0,,,0,,,,,, 0,9,,, 9,,9 0, 0,,, Szczecinek 9, 9, 9 0,,,0,, 0 9,,,0, 9 9, 0,, 9,9,,,0 0, 0,,, Toruń, 0, 0, 9,,,, 9 0,, 9 0, 9 0, 9,,, 9,9,, 0,,0,,0 Ustka,, 0,,,,,, 9,,,, 0,,,,9, 0,9 0,, 0, Warszawa, 0, 0, 0,, 0, 9,,0, 9, 0, 9, 9 0,9, 0, 0, 0,, 9 0,,,, Wrocław, 0, 0, 9,,,,0,, 9, 9 9,,9 0, 0,9, 0, 0,,9,0 0,,,, 0,

8 Zmienność liczby dni charakterystycznych w Polsce Dni zimne Cold days 0 Dni ch³odne Cool days Dni ciep³e Warm days Dni gor¹ce Hot days Dni upalne Very hot days Ryc.. Średnia liczba dni zimnych, chłodnych, ciepłych, gorących i upalnych w okresie IVIX, 909 The mean numbers of cold, cool, warm, hot and very hot days in the AprilSeptember period of years 909

9 9 Czesław Koźmiński, Bożena Michalska Dni gor¹ce Hot days 0 Dni upalne Very hot days 0 Ryc.. Liczba dni gorących w 0 i dni upalnych w 0 r. The numbers of hot days in 0 and very hot days in 0 nawet, przewyższając liczbę dni upalnych w całym -leciu (90), rozpatrywanym przez E. Cebulak i D. Limanówkę (0). Mniej dotknięta upałami była północna część kraju poniżej 0, a nad samym morzem liczba dni nie przekroczyła w tym roku (ryc. ). Dni upalne najwcześniej wiosną pojawiały się w pierwszej dekadzie maja w południowo-zachodniej części Polski oraz w górnym odcinku Wisły. Na wschodzie oraz w rejonach podgórskich pierwsze daty pojawiania się dni upalnych przypadały na trzecią dekadę maja, a na północy kraju na pierwszą dekadę czerwca (ryc. ). Najpóźniej latem dni upalne występowały jeszcze po września w centralnej części Wielkopolski i w Kotlinie Sandomierskiej, zaś w północno-wschodniej części kraju w ostatniej pentadzie sierpnia. Coraz częściej pojawiają się dni upalne, w których nocą notuje się minimalną temperaturę powietrza,0 C, co jest bardzo uciążliwe dla organizmu człowieka. Frekwencja lat z takimi nocami wyniosła w okresie 909 od w części północnej do w południowo-zachodniej części kraju. Bardzo dużo takich nocy gorących wystąpiło w Europie podczas fali upałów w 0 r., a w 0 szczególnie w Europie Środkowej (Twardosz, 09). Według K. Piotrowicz (0) główną przyczyną pojawiania się nocy gorących w Krakowie są kierunek adwekcji i napływ zwrotnikowych i polarno-kontynentalnych mas powietrza. W Polsce największe nasilenie ruchu turystycznego notuje się w okresie czerwiecsierpień, szczególnie na wybrzeżu Bałtyku i w górach oraz na Pojezierzu Pomorskim i Pojezierzu Mazurskim (Lijewski i inni, 0). W związku z tym opracowano procentowy udział dni charakterystycznych w ogólnej liczbie dni od czerwca do sierpnia właśnie dla tego okresu. Najczęściej występują dni ciepłe od % na Dolnym Śląsku do % na obydwu Pojezierzach i ponad %

10 Zmienność liczby dni charakterystycznych w Polsce 99 0 V IX IX VIII V IX IX 0 V A V V 0 V V B IX IX IX IX Ryc.. Najwcześniejsze wiosną (A) i najpóźniejsze latem (B) daty występowania dni upalnych (t >0 C) w latach 909 The earliest spring (A) and latest summer (B) dates of occurrence of very hot days (t >0 C) in the years 909 w zachodniej części wybrzeża Bałtyku (ryc. ). Znacznie mniejszy udział mają dni gorące od % na wybrzeżu (od Ustki po Hel) do % na Nizinie Śląskiej i w Kotlinie Sandomierskiej. Dni upalne zdarzają się rzadko od % na północy kraju do ponad % w rejonie Wrocławia i Opola. Odwrotny do wyżej opisanego przestrzenny rozkład wykazują dni chłodne, których udział kształtuje się od % w rejonie Poznania i Wrocławia oraz Sandomierza i Rzeszowa do ponad % w północnej części wybrzeża Bałtyku (ryc. ). Spośród opisywanych obszarów kraju, Pomorze wyróżnia się największym przestrzennym gradientem udziału dni charakterystycznych w ogólnej liczbie dni w okresie od czerwca do sierpnia. Na rycinie przedstawiono procentowy udział dni charakterystycznych w całym półroczu ciepłym dla wybranych stacji meteorologicznych reprezentujących różne regiony klimatyczne kraju. Procentowy udział dni zimnych i chłodnych w ogólnej liczbie dni maleje w miarę przemieszczania się z północy na południe, wzrasta zaś udział dni gorących. Dni upalnych najwięcej jest w południowo-zachodniej części kraju, zaś najmniejszą zmienność występowania dni charakterystycznych między stacjami wykazują dni ciepłe od 0% w Opolu do % w Suwałkach. Udział pozostałych (nieanalizowanych w pracy) dni półrocza ciepłego, w których maksymalne temperatury powietrza zawierały się w przedziałach,,0 C i,,0 C, wahał się od % w Opolu i Rzeszowie do % w Szczecinku (ryc. ). Z analizy maksymalnej temperatury powietrza, C i powyżej C w kolejnych dniach od kwietnia do września wynika, że dni gorące najczęściej występowały od czerwca do sierpnia, a upalne od lipca do sierpnia. Te ostatnie notowano głównie jako pojedyncze dni (zwłaszcza na wybrzeżu Bał-

11 00 Czesław Koźmiński, Bożena Michalska 0 Dni ch³odne Cool days Dni ciep³e Warm days Dni gor¹ce Hot days Dni upalne Very hot days Ryc.. Procentowy udział dni chłodnych, ciepłych, gorących i upalnych w stosunku do ogólnej liczby dni lata (VIVIII). Lata 909 The percentage contribution among all summer (JuneAugust) days in the years 909 made by days classed as cool, warm, hot and very hot tyku) lub w ciągach -dniowych. Razem stanowią one ponad 0% ogólnej liczby dni upalnych od czerwca do sierpnia. Fale upałów (t > C) trwające i więcej dni pojawiały się w lecie z reguły w centralnej i południowej części kraju, z częstością od do, a lokalnie nawet przypadków, a bardzo rzadko w strefie wybrzeża około przypadki. Dni upalne cechuje większe zróżnicowanie pod względem przestrzennego występowania aniżeli pod względem wysokości temperatury powietrza. Na przykład przeciętna (909) intensywność dni upalnych w czerwcu wyniosła w Suwałkach,0, a w Poznaniu,0 C. Jeszcze mniejsze różnice miały miejsce w lipcu i sierpniu odpowiednio, C i, C

12 Zmienność liczby dni charakterystycznych w Polsce 0 zimne / cold ch³odne / cool ciep³e / warm gor¹ce / hot upalne / very hot pozosta³e / remaining Ustka Suwa³ki Szczecinek Poznañ Warszawa Opole K³odzko Rzeszów % Ryc.. Procentowy udział dni charakterystycznych w stosunku do ogólnej liczby dni w okresie kwiecieńwrzesień. Lata 909 The percentage contribution among all warm half-year (AprilSeptember) days in the years 909 made by days assigned to the different thermal categories oraz,0 i,9 C. W okresie badanych lat -dniowe i dłuższe fale upałów zdarzały się już bardzo rzadko, od do przypadków (tab. ). W 99 r. wystąpiły -dniowe upały, np. w Rzeszowie od lipca do sierpnia, a -dniowe, jak np. w Lublinie, od lipca do sierpnia. W 0 r. w Opolu od 0 lipca podczas fali upałów średnia dobowa temperatura powietrza wyniosła C. Ryc.. Ogólna liczba dni z temperaturą maksymalną C w latach 909 Total numbers of days in the years 909 with imum temperature C

13 0 Czesław Koźmiński, Bożena Michalska Tabela. Liczba sekwencji dni upalnych trwających:,,,,, i > dni w okresie czerwiecsierpień, 909 Numbers of -, -, -, -, -, - or >-day periods in the very hot category, JuneAugust in the years 909 Stacja Station Sekwencje - i więcej -dniowe / Sequences of and more days > Ogółem / Total Białystok Chojnice Gorzów Wlkp. 9 Kalisz 0 0 Kielce 9 9 Kłodzko 0 Koło 9 Kołobrzeg 9 Kraków Lublin Łódź Mława Nowy Sącz 0 Olsztyn Opole Poznań Rzeszów Siedlce 0 Suwałki 0 Szczecin Świnoujście Toruń 9 9 Ustka Warszawa 0 Wrocław 9 0 Zielona Góra 0 M. Kuchcik (0), posługując się temperaturą pozorną stwierdziła, że fale upałów w Polsce mogą trwać od do dni. W czasie występowania upałów notuje się także temperaturę maksymalną,0 C (ryc. ). Największa uciążliwość dla organizmu człowieka z tytułu pojawiania się tak wysokiej temperatury miała miejsce w środkowej części kraju, gdzie zanotowano ponad przypadków, a w rejonie Opola nawet. W północnej i wschodniej części kraju wystąpiło

14 Zmienność liczby dni charakterystycznych w Polsce 0 od do przypadków. Absolutnie najwyższa maksymalna temperatura powietrza w badanym okresie wyniosła 9, C na stacji w Rzeszowie w dniu sierpnia 99 r. Przeprowadzona analiza częstości występowania i czasu trwania dni upalnych dała podstawę do wydzielenia na obszarze kraju trzech stref uciążliwości (ryc. ). Strefa I o małej uciążliwości, obejmuje północną część Polski, gdzie co najmniej trzydniowe fale upałów pojawiają się raz na 0 lat na wybrzeżu i dwa razy na 0 lat w pozostałej części tej strefy; Strefa II o średniej uciążliwości, obejmuje południową część Pomorza, Pojezierze Mazurskie i wschodnią część Polski oraz Pogórze Karpackie i Przedgórze Sudeckie; fale upałów notowane są tu od do razy na 0 lat; Strefa III o dużej uciążliwości, zajmuje środkową i południowo-zachodnią część kraju, gdzie trzydniowe i dłuższe fale upałów występują w latach na 0. W strefie tej mogą pojawiać się upały trwające nawet 0 i więcej dni. Najwyższa temperatura podczas trwania fali upałów może przekroczyć,0 C. II I II II III II II II Uci¹ liwoœæ: Burden: ma³a / small œrednia / medium du a / great Ryc.. Strefy uciążliwości z tytułu występowania fal upałów trwających co najmniej dni Zones deemed to have burdensome weather on account of the occurrence there of heatwaves of at least days duration Podsumowanie W półroczu ciepłym (IVIX) stwierdzono dodatni, wysoce istotny statystycznie w południowej i zachodniej części kraju, a na pozostałym obszarze istotny trend liczby dni gorących (t, C). Liczba dni zimnych (t C) wykazuje w północnej i środkowej części kraju wysoce istotny

15 0 Czesław Koźmiński, Bożena Michalska trend ujemny, a w południowo-wschodniej tylko istotny, zaś liczba dni chłodnych (t 0,,0 C) zmniejsza się istotnie w południowych i zachodnich rejonach kraju. Nie stwierdzono wyraźnych zmian liczby dni ciepłych i upalnych. W badanych latach 909 dni upalne (t > C) najwcześniej pojawiały się w pierwszej dekadzie maja, a pod koniec lata występowały jeszcze w drugiej dekadzie września. Spośród pięciu rozpatrywanych przedziałów maksymalnej temperatury powietrza, w okresie od kwietnia do września najczęściej notowano dni ciepłe średnio od około do, a następnie dni gorące od około do, przy dużym przestrzennym ich zróżnicowaniu na Pomorzu. Najrzadziej notowano dni upalne średnio od do, przy czym w niektórych latach (99, 0) ich maksymalna liczba wynosiła od do. Dni zimnych występuje na terenie kraju średnio od do, głównie w kwietniu, a w strefie wybrzeża również w maju. W porównaniu do dni zimnych, dni chłodnych notuje się razy więcej. Latem duży udział dni ciepłych w ogólnej liczbie dni stwarza dobre warunki do rekreacji i turystyki na Pojezierzu Pomorskim i Pojezierzu Mazurskim (od 0 do %) oraz na wybrzeżu (od do 0%), a mniej dogodne w środkowej i południowo-zachodniej części kraju (poniżej %). Na tych ostatnich obszarach czynnikiem ograniczającym wypoczynek i pracę na otwartej przestrzeni mogą być dni gorące, których udział wynosi od do około %, zwłaszcza, gdy w tych dniach ma miejsce intensywne napromieniowanie. Dni upalne są uciążliwe dla organizmu człowieka w środkowo-zachodniej części kraju, gdzie ich udział wynosi od do około %, a w strefie wybrzeża %. W półroczu ciepłym dni gorące najczęściej występują od czerwca do sierpnia, a upalne od lipca do sierpnia. Z uwagi na częstość trzydniowych i dłuższych fal upałów oraz procentowy udział dni upalnych w ogólnej liczbie dni w okresie czerwiecsierpień, wydzielono na terenie kraju strefy uciążliwości dla organizmu człowieka od małej do dużej. W świetle uzyskanych wyników stwierdza się polepszanie warunków termicznych do rekreacji w półroczu ciepłym na wybrzeżu oraz na Pojezierzu Pomorskim i Pojezierzu Mazurskim, a wzrost uciążliwości w środkowozachodniej i południowej części kraju. Piśmiennictwo Błażejczyk K., 0, Bioklimatyczne uwarunkowania rekreacji i turystyki w Polsce, Prace Geograficzne, IGiPZ PAN, 9, Warszawa. Bogucki J., Dąbrowska A., Tyczka S., Wnuk B., 999, Biometeorologia turystyki i rekreacji, Seria: Podręczniki,, AWF, Poznań. Boksa V.G., Boguckij B.V., 9, Klimatoterapia (rukovodstvo dla vracej), Izd. Zdorove, Kiev.

16 Zmienność liczby dni charakterystycznych w Polsce 0 Brazdil R., Budikova., Auer I., Bohm R., Cegnar T., Fasko P., Lapin M., Gajic-Capka M., Zaninovic K., Kolewa K., Niedźwiedź T., Ustrnul Z., Szalai S., Weber R.O., 99, Trends of imum and minimum daily temperatures in central and southeastern Europe, International Journal of Climatology,, s.. Brunetti M., Bufoni L., Mangeri M., Nanni T., 00, Trends of minimum and imum daily temperatures in Italy from to 99, Theoretical and Applied Climatology,, s.. Cebulak E., Limanówka D., 0, Dni z ekstremalnymi temperaturami powietrza, [w:] K. Piotrowicz, R. Twardosz (red.), Wahania klimatu w różnych skalach przestrzennych i czasowych, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, UJ, Kraków, s. 9. Cegnar T., Matzarakis A., 0, Trends of thermal bioclimate and their aplication for tourism in Slovenia, [w:] Matzarakis A., De Freitas C.R., Scott D. (red.) Advances in Tourism Climatology, Berichte des Meteorologischen Institutes der Universtat Freiburg,, s.. Kossowska-Cezak D., Martyn D., Olszewski K., Kopacz-Lembowicz M., 00, Meteorologia i klimatologia. Pomiary, obserwacje, opracowania, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Łódź. Kozłowska-Szczęsna T., Krawczyk B., Kuchcik M., 0, Wpływ środowiska atmosferycznego na zdrowie i samopoczucie człowieka, Monografie IGiPZ PAN,, Warszawa. Koźmiński C., Michalska B., 0, Zmienność liczby dni gorących i upalnych oraz odczucia cieplne w strefie polskiego wybrzeża Bałtyku, Acta Agrophysica PAN, Lublin,,, s.., 0, Usłonecznienie w Polsce, AR w Szczecinie, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. Kuchcik M., 0, Fale upałów w Polsce w latach 990, Przegląd Geograficzny,,, s. 9. Lijewski T., Mikołowski B., Wyrzykowski J., 0, Geografia turystyki Polski, PWE, Warszawa. Matzarakis A., Mayer H., 99, The extreme heat wave in Athens in July 9 from the point of view of human biometeorology, Atmospheric Environment, B,, s.. Michalska B., Mąkosza A., 0, Warunki biotermiczne na Nizinie Szczecińskiej podczas lata w roku 0 na tle sezonów letnich 9990 i 00, Balneologia Polska, (09), s. 9. Piotrowicz K., 0, Wieloletnie zróżnicowanie liczby nocy gorących w Krakowie, Wahania klimatu w różnych skalach przestrzennych i czasowych, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, UJ, Kraków, s. 9. Twardosz R., 09, Fale niezwykłych upałów w Europie na początku XXI wieku, Balneologia Polska, (). Ustrnul Z., Czekierda D., 0, Ekstremalne wartości temperatury powietrza w Polsce w drugiej połowie XX wieku na tle warunków cyrkulacyjnych, Wiadomości IMGW- Warszawa,,, s.. [Wpłynęło: czerwiec; poprawiono: listopad 0 r.]

17 0 Czesław Koźmiński, Bożena Michalska CZESŁAW KOŹMIŃSKI, BOŻENA MICHALSKA VARIABILITY IN THE NUMBERS OF COLD, COOL, WARM, HOT, AND VERY HOT DAYS IN POLAND IN THE APRILSEPTEMBER PERIOD The work described here referred to imum -hour air temperatures in the warm (AprilSeptember) half-years of years 909 inclusive, as recorded at meteorological stations of Poland s Institute of Meteorology and Water Management (IMGW). On the basis of their temperatures, days in the above period were categorised as cold (t 0.0 C), cool (t 0..0 C), warm (t..0 C), hot (t.0.0 C) or very hot (t >0.0 C), and calculations were then made of the mean and imum numbers of such days in warm half-year periods and summers (June-August inclusive). The earliest and latest dates of occurrence of very hot days were noted, as were incidences of heatwaves, i.e. periods of or more consecutive days in the very hot category. A search was further made for instances of heatwaves defined in this way coinciding with minimum temperatures of,0 C, since this circumstance has a marked effect in making heatwaves still more burdensome. Days assigned to the different categories were assessed spatially, as well as temporally, zones capable of generating weather particularly burdensome for the human organism being identified by reference to the prevalence of three-day or longer heatwaves, as well as the percentage of all summer days assignable to the very hot category. thermal characterisation of days, trends, temporal and spatial break down of data, heatwaves, burdens imposed by weatherthe material for the study took the form of data on imum -hour air temperatures in the warm (AprilSeptember) half-year, as gathered over the period 909 at of the weather stations run by Poland s Institute of Meteorology and Water Management (IMGW). The numbers of days characteristic of different descriptions were noted with cold implying t 0.0 C, cool (t 0..0 C), warm (t..0 C), hot (.0 C) and very hot (t >0.0 C). Mean and imum numbers of such days were determined, along with any possible trends across the multiannual period, and contributions made by the different categories in relation to the total number of days in summer (JuneAugust) and in the entire warm half-year (AprilSeptember). In the case of very hot days, the earliest dates of occurrence in spring and the latest in summer were identified, as were sequences of days of different durations and incidences with minimum temperature.0 o C (since such circumstances increase the burdensome nature of heatwaves). Where the warm half-year as a whole was concerned, the southern and western parts of Poland have been subject to a positive trend for hot days (t.0.0 C) that can be regarded as highly significant statistically. The corresponding trend noted for the rest of the country achieved significant status. In turn, numbers of cold days (t 0.0 C) are characterised by a negative trend that proves highly significant for northern and central parts, and significant for the south-east. Where numbers of cool days (t 0..0 C) are concerned, there has been a significant decrease in the south and west. No distinct changes for numbers of warm or very hot days were to be observed. Over the analysed (909) period, very hot days (t >0.0 C) appeared at the earliest in the first third of May and at the latest in the second third of September.

18 Zmienność liczby dni charakterystycznych w Polsce 0 Among the five discussed categories or intervals for imum air temperature in the AprilSeptember period, it was warm days that were observed most frequently on average from to times, as followed by hot days, of which there are some to (differences being particularly marked in the Pomerania region). Very hot days were recorded least frequently on average just to times, though there were some years (99, 0) in which imum numbers ranged from to days. Cold days occur nationwide some times in the warm half-year, though primarily just in April, though also in May along the coast. Days in the different categories were thus assessed from both the temporal and spatial points of view. Analysis of the frequency of occurrence of heatwaves lasting three days or more and on percentage contributions to the total number of days in summer offered a basis for identifying three zones across Poland in which weather could be considered burdensome to the human organism. Overall, the results obtained imply improved (improving) thermal conditions for recreation in the warm half-year along the Polish coast and in the Pomeranian and Mazurian Lakelands. On the more negative side, heat has been becoming more burdensome in the west central and southern parts of Poland.

19