Bogumił OSTROWSKI Wschodniosłowiańskie przymiotniki z suf. *-avъ derywowane od rzeczowników kontynuujących tematy na *-ǐ-

Transkrypt

1 Studia Russica XXII. (Budapest, 2005), pp Bogumił OSTROWSKI Wschodniosłowiańskie przymiotniki z suf. *-avъ derywowane od rzeczowników kontynuujących tematy na *-ǐ- 1. Wstęp: Geneza sufiksu -avъ. Informacje ogólne o pochodzeniu i zasobie przymiotników z sufiksem -avъ w językach słowiańskich Istnieją zasadniczo dwie hipotezy na temat powstania samodzielnego morfemu *-avъ. Jedna z nich głosi, iż wyłonił się on z nawarstwienia elementu sufiksalnego *-vo- na samogłoskę tematyczną *-ā- (np. *sědina-vъ > *sědin-avъ : *sědina, *tina-vъ > *tin-avъ) (por. np. MEILLET 1934: 369, HRYŠČENKO 1978: 153). Dopiero w następnej kolejności suf. -av- rozprzestrzenił się na inne tematy, zarówno imienne, jak i werbalne (VARBOT 1969: 159). Inaczej sądzi Brodowska-Honowska, która ze względu na predylekcję suf. -avъ do podstaw abstrakcyjnych przypuszcza, iż wywodzą się one od podstaw werbalnych. Założenie to podpiera nie tylko własnymi obserwacjami z zakresu derywacji tego typu przymiotników w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, ale także argumentami Brugmanna i Krei (BRODOWSKA-HONOWSKA 1960: 159). Stanowisko to jest w zasadzie zbieżne z poglądem Zwierkowskiej, badającej przymiotniki w najstarszych zabytkach piśmiennictwa staroruskiego. Autorka stwierdza, że najstarsze zapisy tego typu formacji pochodzą już z XI/XII w. Można je wyprowadzać zarówno od podstaw werbalnych (np. величавыи : величатис"), jak i nominalnych (короставыи : короста). Poświadczone są także formacje, które równie dobrze mogą być wyprowadzane od podstawy czasownika, jak i rzeczownika, np. словеса ласкава (ласка dawne nomen na *-ā : verbum ласкати) (ZVERKOVSKAJA 1980: , 1986: 69). Początkowo produktywność typu była mała, obraz ten stopniowo ulegał zmianie. Z przełomu wieku XIV/XV pochodzą zapisy adiektywów derywowanych od różnych już tematów: *-ā-/*-jā-, np. грuдавъ, ръжавь, *-ŏ-/*-jŏ-, np. гърбавъ, także od tematów na *-ǐ-, np. кyдр"выи. 1 W kilku przypadkach mamy do czynienia z tworami deadiektywnymi, takimi choćby jak нищавыи, хорошавыи, czy wreszcie моложавыи (ZVER- KOVSKAJA 1986: 69 70). Te ostatnie formacje funkcjonują po dziś dzień w gwarach ludowych, zwłaszcza rosyjskich, skąd przenikają do języka literackiego. Omawiana grupa przymiotników 2 nie jest obca współczesnym językom wschodniosłowiańskim. W języku białoruskim, na skutek określonych procesów fonetycznych, doszło do wymieszania się dwóch różnych genetycznie sufiksów *-avъ oraz *-ovъ ( o w pozycji nieakcentowanej dało a ). Pomocnymi w rozstrzyganiu wątpliwych kwestii są czasami dane pokrewnych języków słowiańskich. 3 Cechą wspólną omawianego sufiksu we wszystkich współczesnych językach słowiańskich jest jego wtórnie nabyta zdolność modyfikowania znaczenia podstawowego, właściwego prostszym strukturalnie formacjom, por. ros. белый biały : белявый białawy (zob. o tym: GRJ 1960: 332, HRYŠČENKO 1978: 153, SULM 1969: , JURGELEVIČ 1974: 207). Przymiotniki z suf. -ав-/-яв-, nazywane umownie charakterystycznymi, specjalizują się we wskazywaniu osobliwej cechy fizycznej desygnatu (por. derywaty odrzeczownikowe: ros. дырявый, прыщавый, кудрявый, ukr. дирявий, плеснявий i inne GRJ 1960: 332, HRYŠČENKO 1978: 153). 5

2 Niewiele jest natomiast przymiotników dewerbalnych z tym sufiksem. Sytuacja ta dotyczy całej badanej grupy językowej. W rosyjskim do derywacji tego typu wykorzystywany jest zwykle wariant sufiksalny -ляв- (por. вертлявый : вертеться), wnoszący odcień skłonnościowy. 2. Prezentacja wschodniosłowiańskich przymiotników z sufiksem -ав-/-яв Przymiotniki derywowane od podstaw rzeczowników rodzimych, wywodzących się z prasłowiańskiej deklinacji *-ǐ-tematowej 4 : Przymiotniki poświadczone we wszystkich językach wschodniosłowiańskich (derywaty od rzeczowników rodzaju żeńskiego): ros. dial. плесн'явый pokryty pleśnią; zapleśniały (np. o zbożu) (SRNG: smol.), ukr. пл'iснявий ts. (HR, u ŽEL zapis: пл'ïснявий), brus. dial. плесн'явий ts., szarozielony (o barwie) (Nos) : psł. *plesnь > strus. плhснь f. mól (SREZN, XI w.; SRJ XI XVII), pleśń (SRJ XI XVII, XVI w.), ros. пл'есень f. pleśń (SSRLJ, też dial., SRNG), dial. orł. i riaz. także пл'еснь f. (DAL), ukr. пл'iсень f. ts. (SUM), dial. także пл'ïснь : пл'їсїнь : пл'їсонь f. (ŽEL), także плiсня f. (HR), brus. dial. пл'eсiнь ts. (SBHPZB), por. liter. пл'eсня (ib., TSBM). Tejże grupie przymiotników wypada przyporządkować derywaty od wschodniosłowiańskich kontynuantów psł. nomen *kry -ъve. Mimo że rzeczownik ten korzeniami sięga jeszcze pie. deklinacji *-ū-tematowej (por. pie. *krū : *kre²ə), to jednak bezpośrednim dowodem tej przynależności jest (lub była na co wskazują zapisy pochodzące zabytków piśmiennictwa słowiańskiego) w większości języków słowiańskich m. in. archaiczna końcówka G.sg -(ъv)e. Forma N.sg., nawiązująca bezpośrednio do stanu prasłowiańskiego, nie jest zachowana wcale, albo tylko szczątkowo, np. stpol. kry, pol. dial. słi. krə (SŁAWSKI : 94). Ponieważ w językach wschodniosłowiańskich realnie poświadczony najstarszy zapis, a także wszystkie później notowane postaci N.sg. nawiązują już do stadium rozwojowego *krъvь (co świadczy niezbicie o dokonującym się już w tamtym momencie procesie przeobrażenia fleksji zgodnie z modelem deklinacji *-ǐtematowej por. poniższy materiał), wydaje się zasadnym przedstawienie materiału w tym miejscu: strus. кръвавыи broczący krwią, zakrwawiony : "ко не можеть м#са [кро]вaвa hстh. ни крви пити (SDR, XIV ~ XIII w.), związany z przelaniem krwi, oddaniem życia : аmе премhнимьс# кроваво(г) рhзоимьства и вс#кого граблень", татьбы, разбо" (ib., XIV ~ XIII w.), w kolorze krwi, czerwony, purpurowy : яко опалена лица имуmа. очи же огньнh и кровавh (ib., XIV w.), też NM на кровавомъ бродq (ib., XV ~ XIII w.). ros. кров'авый (zob. GRJ 1960: 332) krwawy, zbroczony krwią (SSRLJ), pełen krwi (ib.), dial. кровав'ой zakrwawiony, umazany krwią (SRNG: wołog., riaz., orł.), dial. don. krewny (SDON), ukr. крив'aвий (przestarz. кров'авий, u HR: крiв'aвий, u ŽEL: керв'aвий, w ESUM także крев'авий (por. pol. krew) krwawy, zalany krwią (ib.), w kolorze krwi, krwisty (ib.), mający związek z przelaniem krwi (ib.), stburs. кровавый (od XV w.), np. рана кровава (HSBM 16: 150) : крaвавый (od XVI w.), np. знаменig крaвавы# (ib.) : крывавый : кривавый (od XVI w.) związany z upływem krwi; wypełniony krwią : невеста долгuю крывавую немощь терпечы (HSBM 16: ), рhки крывавые текли (ib.), związany z przelewem krwi, zabójstwem : выстuпокъ кривавыи (ib.), splamiony krwią : uзды кривавые (ib.), w kolorze krwi : небо с# крывавыми вороты wтворило (ib.), przen. ciężki, związany z pokutą : потъ крывавыи (ib.), por. też (z pol.) крвавыи (od XVI w.) ts. (HSBM 16: 103), brus. крыв'aвы pełen krwi, zawierający krew, np. крыв'aвы 6

3 мозоль krwawy odcisk (TSBM), zlany krwią (ib.), związany z przelaniem krwi, okrutny : крыв'aвая помста krwawa zemsta (ib.), w kolorze krwi (ib.), przen. ciężki, mozolny : крыв'aвы пот (ib.), też dial. pełen krwi (SBHPZB) < *krъvavъ : *kry -ъve > krъvь > strus. кръвь (G.sg. кръве): се кръвь брата мо~го (SDR, XII w.), przen. ofiara życia (śmierć poniesiona w walce) : и wскрвернис# кровьми земл" руска (ib., XIV w.), o więzach krwi; pokrewieństwie давыде богохранимыи. отъ благородьны" кръве рожьс# (ib., XII w.), r.-cs. wino eucharystyczne = Krew Chrystusa : не рьци како хлhбъ тhло и вино крoвь (SDR, XI w.), ros. кровь кр'ови f. krew, pokrewieństwo, zabójstwo, oddanie życia (przelanie krwi) (SSRLJ), dial. кр'oви pl. menstruacja (SRNG: włod., riaz.), także jako komponent w złożonych NBot (ib.), ukr. кров кр'oви f. krew (SUM, HR: tu także postać oboczna крiв кр'oви), ofiara wojen, klęsk, katastrof, itd. (SUM), także o czystej (bez domieszki) rasie zwierząt (ib.), korzenie, ród (więzy krwi) (ib.), stbrus. крoвь : крoвъ krew (HSBM 16: ; od k. XIV w.), śmierć związana z przelaniem krwi, oddaniem życia невинен есмь " wт крови праведного (ib., XV w.), ród, pokrewieństwo : онъ есть намъ въ крови jest z nami spokrewniony (ib., XV w.), sok : wмые в крови "годъ винныхъ wдhнье свое (ib., XVII w.), także wyjątkowo w XVI w. крывь (HSBM 16: 191) oraz кревъ (< pol. krew; HSBM 16: 107: u Skaryny), brus. крoў крыв'i f. ts. (TSBM, też dial.: SBHPZB, TS). W prezentowanej grupie przymiotników mieszczą się ponadto formacje z nawarstwionym sufiksem -( )ав- na prostsze adiektywne formacje współrdzenne (kontynuanty psł. *kostь): 1) z suf. -л /яв- (< *-ьl'-avъ): ros. костл'явый kościsty, z wystającymi kośćmi (SSRLJ), w odniesieniu do ryb ościsty (ib.), dial. w odniesieniu do owoców posiadający wiele pestek (SRNG: tom.), ukr. кiстл'явий kościsty, z wystającymi kośćmi (SUM, HR), subst. кiстлява śmierć (kostucha) (SUM), brus. кастл'явы kościsty, z wystającymi kośćmi, np. кастл'явыя рукi chude, kościste ręce (TSBM, też dial.: NOS) 5 < psł. *kostьl'avъ (?) : psł. *kostь > strus. i r.-cs. кость f. od XI w. kość, przen. ciało ludzkie (istota ludzka) (SRJ XI XVII, XV w.), plemię, ród, rodzina (ib., XVI w.), ciało zmarłego (ib. XIV ~ XII w.), od XVII w. też pestka owocu (ib.), ros. кость f. kość (część szkieletu) (SSRLJ), dial. rybi szkielet lub ość (SRNG), кости pl. kości do gry (ib.: włod., syb.), zwłoki (ib.: nowogr.), lniane paździerze (ib.: pskow.), ukr. кiсть (G.sg. к'oсти) f. kość, kość do gry (SUM, HR), [por. też dial. bukow. к'oста f.], stbrus. od XV w. кость : косць kość (HSBM), przen. jestestwo człowieka (ib.), zwłoki (relikwie) (ib., XV w.), kość jako materiał do wyrobu artykułów (ib., XVI w.), kości do gry (ib., XVII w.), ród; więzy krwi (ib., XVII w.), brus. косць -í f. kość (TSBM, też dial.: SBHPZB), к'oсцi pl. zwłoki; prochy (relikwie) (TSBM), kości do gry (ib.), dawne plemię, ród (ib.); 2) z suf. (-щ)-ав- (*koščavъ < *kost- + *jь + *-avъ): stros. кощавыи chudy, wychudły (SRJ XI XVII), ros. dial. кощ'aвый ts. (SRNG: smol., ołon.), nie mający apetytu (ib.: nowogr.), ukr. dial. кощ'aвий chudy, z wystającymi kośćmi, kościsty (HR), brus. dial. кашч'aвы ts. (SBHPZB) : *kostь (zob. wyżej) Przymiotniki poświadczone w dwóch językach wschodniosłowiańskich: 1) w języku rosyjskim i białoruskim 6 : ros. dial. бол'яый słaby, wątły, często chorujący (DAL, bez lokalizacji), z krostami, pryszczami na twarzy (SRNG: kał. 7 ), brus. dial. бал'явы sprawiający ból; bezustannie 7

4 bolący : рукi балявыя (SBHPZB), chory, niezdrowy : ён балявы (ib.), балява крoў (ib.) 8 : psł. *bolь f. cierpienie, dolor; choroba, morbus > strus. боль f. cierpienie; choroba : въ боляхъ нашихъ не остави насъ (SDR, XIV w.), ros. боль -и f. boleść; cierpienie fizyczne i psychiczne (SSRLJ), przestarz. i dial. choroba, niemoc (SRNG: pskow., petersb., nowogr., wiac., twer., perm., tom., irk.), б'оли (G.pl. -eй) epidemia (ib.: pskow.), худая боль syfilis (ib.: wołog., nowogr., twer.), липкая боль choroba zakaźna (ib.: irk.), смёртная боль wodnica, puchlina wodna (wodnocielność) (ib.: irk.), stukr. боль m. ból (TYMČ, od XVII w.), ukr. бiль (G.sg. б'oлю) m. boleść, cierpienie (SUM), brus. боль (G.sg. б'oлю) m. (TSBM) 9 ; 2) w języku ukraińskim i białoruskim 10 : ukr.dial.bojk. огн'явий dotyczący ognia, związany z nim (ESUM I: 414, z materiałów do ONYŠ), brus. dial. tur. огн'яву (!) przen. przeklęty, paskudny, wstrętny (TS) : psł. *ognь m. > strus. огнь : огънь : огонь ogień od XI w. (SREZN, SRJ XI XVII), ros. ог'онь (G.sg. -'я) m. ogień, płomień (SSRLJ), palące się światło (ib.), gorączka (ib.), przen. w odniesieniu do pełnego pasji, żywiołowego człowieka (ib.), wojsk. ogień armatni, artyleryjski (ib.), dial. i pot. elektryczność (prąd, światło) (SRNG: archang., nowosyb.), lampka (ib.: wołog.), zapałka (ib.: kujb.), ognisko (ib.: orenb., pskow., irk.), ognisty (o kolorze) (ib.: irk.), przen. wojna (ib.: ural.), też w niektórych nazwach chorób przebiegających z gorączką i wysypką (ib.: nowosyb., tom., wołog.), ukr. вог'oнь (G.sg. -'ю), pot. też ог'oнь m. ogień (SUM, HR, ESUM I: 413), ognisko (ib.), pot. gorączka (ib.), przen. żar, blask np. słońca, oczu (ib.), przen. pasja, pragnienie; natchnienie (ib.), wojsk. ogień armatni (ib.), stbrus. огонь (огнь) ogień : ступилъ естъ съ небеси огнь на пять мhстъ, gorączka, płomień (zapał) : можеть человекъ сокрити огнь въ лоне своемъ (ANIČ, XVI w.), brus. аг'oнь (G.s. -'ю) ogień (TSBM, także dial.: BIAL, SBHPZB), blask, żar (TSBM), światło (ib., SBHPZB), pasja; porywczość, gorączkowość (ib.), ogień (wystrzał armatni) (ib.), dial. gorączka (ESBM I: 74), ognisko (SBHPZB) Przymiotniki poświadczone wyłącznie w jednym języku wschodniosłowiańskim: 1) w języku rosyjskim: a) od podstawy rzeczownika należącego pierwotnie do deklinacji żeńskiej: ros. (też dial.) щел'явый z wieloma szczelinami, np. гнилые, щелявые полы (DAL, SSRLJ, pierwsze pisemne poświadczenie z 1847 r.) : psł. *ščelь > ros. щель f. wąska szczelina, szpara, otwór (SSRLJ), ukr. rzad. щiль 11 f. ts. (SUM), brus. (tylko dial.) шч'эль -i f. szczelina (SBHPZB); Do tejże podgrupy należy także poświadczony w dialektach ros. przymiotnik мазл'явый (ze złożonym sufiksem -л /яв-) mazisty, mażący się; mający konsystencję mazi (SRNG), w odniesieniu do odzieży także maziasty, pstrokaty, różnokolorowy (ELJAS) < psł. *mazьlavъ 12 : *mazь > strus. мазь f. od XI w. olej (SREZN, SRJ XI XVII), ros. mazь f. mazidło (SSRLJ, od XVI w.), maść (ib., od XVII w.), ukr. мазь f. mazidło (SUM, HR), stbrus. мазь f. od XVII w. mazidło, maź : мази дворникъ взялъ до колясы (HSBM), brus. мазь f. ts. (TSBM); b) od podstawy rzeczownika należącego pierwotnie do deklinacji męskiej: ros. dial. черв'явый zawierający w sobie robaki, robaczywy (SRSG-O) < psł. *č v'avъ 13 : psł. *čšvь -i m. > strus. чьрвь : чрьвь : червь -и m., także (rzadziej) w postaci червъ m. czerw, robak (SREZN), ros. червь -'я, dial. twer. także ч'eрв -a m. ts. (DOP), ukr. ч'eрв -a m. (HR) : dial. ч'eрвь -i f. larwa pszczoły, robak, też jako 8

5 coll. robactwo (ŽEL), stbrus. червъ m. XVI w. robak (ANIČ), brus. dawne (tylko z uproszczonym wygłosem) чeрь -i f. larwa pszczoły 14 (NOS); 2) w języku ukraińskim: a) od podstawy rzeczownika należącego pierwotnie do deklinacji żeńskiej: ukr. dial. huc. борт'aвий o pniu drzewa spróchniały (HR) : psł. *bªtь > strus. бърть -и f. barć; kłoda, pień z dziuplą dla pszczół (SDR, od XIII w.), użytki bartnicze, pszczelarskie; obszar lasu z barciami (ib.), też w dwuczłonowych NT, np. добр#тиньска" борть (ib. XIV w.), ros. борть f. barć, ul (SSRLJ), dial. dziupla w grubym drzewie (SRNG), świerk, na którym wiesza się ul (ib.), stukr. борть f. od XIV w. dziupla dla pszczół w spróchniałym pniu drzewa (SSUM), ukr. борть б'oртi f. 15 ul w dziupli drzewa (SUM), dial. też dziupla (HR), stbrus. борть barć (dziupla w drzewie) и съ бортьми и съ пчелами (HSBM, od XIV w.), użytki leśne z barciami (od XIV w.): придалъ есми святому Іоану: на Сомници землю зъ бортью (ib.), bartnik (od XV w.): покупилъ сеножатъки въ людей нашихъ въ бортевъ (ib.), brus. б'oрць б'oрцi f. przestarz. i dial. barć (TSBM, BIAL, SBHPZB); ukr. рiняв'ий charakteryzujący się dużą ilością żwiru, grubego piasku, np. рiчeчкa рiнява (HR) : psł. *rěnь > strus. рhнь mielizna, niski brzeg (SREZN.: w Powieści doczesnej pod datą 988), ukr. рiнь : ринь f. gruby piach, żwir (SUM, HR); W tej podgrupie wypada umieścić przymiotnik масн'aвий (ze złożonym sufiksem -n /av- 16 ) tłusty, zatłuszczony; pokryty tłuszczem, mazią (ŽEL) : psł. *mastь (< **maztь) > strus. i r.-cs. масть f. od XI w. mira, olej zapachowy do namaszczenia (SRJ XI XVII), tłustość, urodzajność gleby (ib.), od XVI ~ XV w. kolor, barwa, (maść zwierzęcia) (ib.), od XVI w. maść lekarska (ib.), ros. масть f. maść, umaszczenie zwierzęcia (SSRLJ), dial. także maź, mazidło (SRNG, głównie w dial. płd.-ros.), ukr. масть f. maść, umaszczenie zwierzęcia (SUM), stbrus. масть f. : мастць f. od XV w. olej do namaszczenia, mira : с маст#ми дорогими wбычаемъ королевским... q гробъ qложили (HSMB), w XV w. (wyjątkowo) drzewa, z których otrzymuje się olejki zapachowe : ростuть многіе дороге масти (ib.), od XVI w. olej, oliwa : елей маслиный: тuкъ, албо олhекъ оливwкъ. масть масличнаа (ib.), od XV w. maść (lekarstwo w postaci mazidła) : врачь масть прикладываеть (ib.), od XV w. kolor, barwa : товаръ мой... масти блекитной (ib.), w XVII w. (wyjątkowo) przen. coś cennego, wysokiej jakości, dobrego gatunku : серца своего воннuю масть покоры и скрuхи богu барзо приемнuю принесла (ib.), brus. масць f. umaszczenie, maść (w odniesieniu do zwierząt) (TSBM, też dial. - TS), kolor w kartach (TSBM), dial. maść lecznicza (SBHPZB, TS); b) od podstawy rzeczownika należącego pierwotnie do deklinacji męskiej: ukr. к'iптявий (dial. także к'иптявий) pokryty sadzą, osmolony; taki, który powoduje zasmolenie, zabrudzenie sadzą (SUM) : psł. *kopъtь m. (: *kopъtъ?) > stros. копоть f. sadza, kopeć (SRJ XI XVII, początek XVIII w.), kurz, pył (ib., XVII w.), ros. к'oпоть f. sadza (SSRLJ), dial. dym (SRNG: nowogr., pskow. archang., twer., wołog.), kurz, pył (ib.: perm., wiac., wołog., ołon., archang., syb., świerd.), szron (ESSJ), ukr. к'iпоть (G.sg. -птю) sadza (SUM), dial. też к'ипоть : к'ипть : к'oпоть sadza (ŽEL, ESUM), w słowniku HR к'oпiт (G.sg. к'oпоту) m. kurz w powietrzu, stbrus. копоть od XVI w. kopeć, sadza : передъ огнемъ з s пещи выразитс# копот s и дымъ и потом s пламень исходит s (HSBM, ANIČ), brus. к'oпаць f. (TSBM) : dial. к'oпоць f. (NOS) sadza, kopeć, też к'oпот m. dym z tlącego się łuczywa (ib.) 17 ; ukr. моз'олявий : мозол'явий pokryty nagniotami, odciskami, np. мозолявi руки (SUM, ŽEL) : psł. *mozolь > strus. мозоль m. wrzód; zadrapanie; opuchlizna (SREZN, 9

6 w SRJ XI XVII też jako f.), ros. моз'oль m. odcisk, pęcherz (SSRLJ), ukr. rzad. моз'oль m. (częściej: моз'oля f.) ts. (SUM), brus. маз'oль f. 18 (też dial.) zgrubienie naskórka, pęcherz (TSBM, SBHPZB); 3) w języku białoruskim (od podstawy rzeczownika należącego pierwotnie do deklinacji żeńskiej): brus. dial. бросн'явый pokryty pleśnią, np. броснявый сыр (NOS), o barwie koloru pleśni, popielaty, zielonkawy (ib.) : brus. dial. броснь -i f. pleśń (ib.: grodz., wil.). 3. Podsumowanie Na podstawie dostępnych źródeł dokumentujących dziesięciowieczną historię rozwoju i funkcjonowania wschodniej gałęzi języków słowiańskich udało się stwierdzić istnienie zaledwie 11 adiektywnych jednostek leksykalnych z suf. -ав-, derywowanych bezpośrednio od podstawy rzeczownika mającego (na którymś etapie rozwoju danego języka) związek z szeroko pojętą deklinacją *-ĭ-tematową. Do liczby tej dorzucić można ponadto 4 takież twory z sufiksem -ав-, nawarstwionym jednakże na prostsze formacje przymiotnikowe, zbudowane w oparciu o temat rzeczownikowy na *-ĭ z nich, to przymiotniki utworzone od tematów rodzaju żeńskiego (+ dodatkowo 4 PZ), 4 od pierwotnych tematów rodzaju męskiego. W języku rosyjskim ogólna liczba tychże formacji wynosi 5 (+ 3 PZ), przy czym 4 to derywaty od podstaw rodzaju żeńskiego, 1 męskiego. W języku ukraińskim dane te wynoszą odpowiednio: 7 jednostek leksykalnych (+ 3 PZ), z czego 4 od podstaw rzeczowników pierwotnie rodzaju żeńskiego, 3 męskiego. W języku białoruskim na 5 (+ 2 PZ) ogółem poświadczonych formacji przymiotnikowych badanego typu, 4 to derywaty od rzeczowników rodzaju żeńskiego, 1 od rzeczownika rodzaju męskiego. Zaledwie w 2 przypadkach (+ 2 PZ) przymiotniki z suf. -ав- derywowane od podstaw rzeczownika rodzaju żeńskiego znajdują poświadczenie w całej grupie językowej. Ponadto analizowany materiał dostarczył dowodu istnienia po 1 izoleksie rosyjsko-białoruskiej (ros. болявый : brus. балявы) i ukraińsko-białoruskiej (ukr. огнявы : brus. dial. огняву). Pozostałe są osobliwościami poszczególnych języków. Wyłącznie rosyjskiemu znane są 2 przymiotniki badanego typu (+ 1 PZ), tylko ukraińskiemu 4 przymiotniki (+ 1 PZ), białoruskiemu zaledwie 1 formacja tego typu. W grupie przymiotników derywowanych od podstaw rodzaju męskiego odnotowano 1 izoleksę ukraińsko-białoruską, 1 twór właściwy wyłącznie językowi rosyjskiemu i takież 2 formacje typowo ukraińskie. Łącznie więc ukraiński był dostarczycielem 3 jednostek leksykalnych opisywanego typu, w materiałach języka rosyjskiego i białoruskiego odnotowano zaledwie po jednej takiej formacji. Omawiana klasa przymiotników pod względem analizy semantycznej nie nastręcza poważniejszych kłopotów. W przytoczonym materiale formant -ав-/-яв- specjalizuje się w adiektywizacji rzeczowników konkretnych (w jednym tylko przypadku: por. ros. болявый / brus. балявы podstawę derywacyjną satanowi abstractum). Wyraźnie dominuje znacznie posesywne z odcieniem intensywnościowo-gradacyjnym. Właściwie znaczenie przymiotnika daje się ująć w następującej definicji: charakteryzujący się istnieniem tego (czasami nawet w znacznym stopniu), co oznacza podstawa derywacyjna (por. ros. щелявый, ukr. бортавий, рiнявий, киптявий, мозолявий, brus. dial. броснавий). Tutaj też można zaliczyć przymiotniki typu: ros. мазлявий, czy костлявий (i ich ewentualne odpowiedniki formalne w pozostałych językach). 10

7 Niektóre przymiotniki rozwinęły znaczenia przenośne, ekspresywne. Najlepszym tego przykładem jest chociażby ukr. przymiotnik кривавий (i jego brus. ekwiwalent крывавы), w którym odzwierciedlone zostało zjawisko przeniesienia charakterystycznej barwy krwi na przedmiot bądź materiał, wyróżniający się takim odcieniem czerwieni. Poświadczony w białoruskim dialekcie okolic Turowa przymiotnik огняву w znaczeniu przeklęty, paskudny, wstrętny zdaje się być już tworem całkowicie zleksykalizowanym. Przypisy 1. ZVERKOVSKAJA 1986: 70 zauważa, że w XIII/XIV w. daje się wyraźnie zaobserwować zjawisko zastępowania przymiotników z suf. -ав- paralelnymi formacjami adiektywnymi z sufiksami -яв- oraz -ат- i -оват-. 2. Biorę tu pod uwagę także formacje wariatywne z suf. -ляв- (por. ros. костлявый, ukr. кiстлявий), gdyż genetycznie należą do omawianego typu. 3. Tak np. JURGELEVIČ 1974: 206 przytaczany już przymiotnik ласкавы (< ласка) umieszcza w grupie tworów z suf. -ов-/-ав-, podczas gdy KARSKIJ 1956: 42 wydziela w nim suf. -ав-. 4. O dawnych tematach na *-ǐ- zob. OSTROWSKI 2000: oraz 2002: (tam także literatura przedmiotu dotycząca zagadnienia). 5. Por. także dial. кашля'вий kościsty (SBHPZB). 6. W obręb grupy wchodzą przymiotniki oparte na kontynuantach psł. femininum *-ĭ-tematowego. 7. Por. też (SRNG) subst. бол'явa m./ f. nieszczęśnik, człowiek budzący litość, współczucie oraz ros. dial. kał. бoл'явкa cierpienie, gorączka, pęcherz, pryszcz. 8. Poświadczone znaczenia w niczym nie odbiegają od semantyki psł. adi. *bolьnъ. W pierwszym przypadku zauważalny jest wyraźny związek z podstawą słowno-imienną, w drugim sufiks pełni tę samą (strukturalną) funkcję, co sufiks paradygmatyczny w archaicznym psł. adi. *bol'ь ( chorujący ) > chory, niezdrów. 9. W językach ukraińskim i białoruskim z wtórną zmianą rodzaju, z przejściem do tematów na *-jo-. Zob. SP I: 315, gdzie jako oddzielna jednostka rekonstruowane jest substantywizowane pierwotne adi. o temacie na -i- (do bolěti) *bolь -i m. człowiek chory (skąd ros. dial. боль m./ f. człowiek chory; chora kobieta, zwykle położnica, ukr. боль m. człowiek chory ŽEL). 10. W skład niniejszej podgrupy wchodzi zaledwie jeden derywat zbudowany na kontynuantach pierwotnego psł. masculinum *-ǐ-tematowego. 11. Wyraz wypierany przez pochodny щiлинa. 12. Postać (z pewnym wahaniem co do zasadności rekonstrukcji, ze względu na ekspresywny charakter samego sufiksu) rekonstruowana przez ESSJ 18: Semantyka przymiotnika mażący się, rozmazany pozwala wiązać go z czasownikiem мазать. Znaczenie mający konsystencję mazi nie wyklucza jednak derywacji imiennej. 13. ESSJ 4: 167 w materiale do psł. *čьrvavъ(jь) nie uwzględnia materiału rosyjskiego. 14. Jak nietrudno zauważyć, historia tegoż rzeczownika jest świadectwem zmian jakie dokonywały się na przestrzeni wieków, a zarazem dowodem przebudowy całego systemu morfologicznego w poszczególnych językach słowiańskich w obrębie szeroko pojętej deklinacji *-ǐ-tematowej. 15. W użyciu też znajduje się postać oboczna борть m. (G.sg. -я) (SSUM). 16. W języku ukraińskim poświadczony jest także przymiotnik масний. 17. Z przedstawionych danych wynika, że do pierwotnej, męskiej postaci *-ǐ-tematowej nawiązuje rzeczownik w języku ukraińskim (z przejściem do deklinacji męskiej miękkotematowej). W pozostałych przypadkach doszło do zmiany rodzaju na żeński, albo też jak to ma miejsce w gwarach ukraińskich i białoruskich dostosowano rzeczowniki do powszechnego modelu deklinacji męskiej twardotematowej. 18. Sam rzeczownik nie jest poświadczony w zabytkach piśmiennictwa starobiałoruskiego. Natomiast HSBM przytacza zapisany już w XV w. imiesłów мозолячий: wдежu... грuбым швомъ пошитuю, слабое наше тhло мозол#чuю. 19. W dalszej części podsumowania będą one oznaczone skrótem PZ (= przymiotnik złożony). 11

8 Literatura ANIČ = АНИЧЕНКО В. В. Слоўнiк мовы Скарыны. Т. I II. Мiнск, BIAL = БЯЛЬКЕВIЧ I. K. Краёвы слоўнiк усходняй Магiлёўшчыны. Мiнск, BRODOWSKA-HONOWSKA M. Słowotwórstwo przymiotnika w języku staro-cerkiewno-słowiańskim. Kraków, DAL = Толковый словарь живаго великорусскаго языка Владимiра Даля. Третье, исправленное и значительно дополненное изданiе подъ ред. И. А. Бодуэна-де-Куртенэ. Т. I IV. С.-Петербургъ Москва, DOP = Дополнение к Опыту областнаго великорусскаго словаря. С.-Петербургъ, ELJAS = ЭЛИАСОВ A. E. Словарь русских говоров Забайкалья. Москва, ESBM = Этымалагiчны слоўнiк беларускай мовы. T. I. Мiнск, ESSJ = Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд. T. I. Москва, ESUM = Етимологiчний словник украïнскоï мови. T. I. Киïв, GRJ = Грамматика русского языка. Москва, HR = Словарь украинскаго языка, собранный редакцiей журнала «Кiевская Старина». Редактировалъ, с добавленiемъ собственныхъ матерiаловъ, Б. Д. Гринченко. T. I IV. Кiевъ, HRYŠČENKO = ХРИЩЕНКО А. Р. Прикметник в українськiй мовi. Київ, HSBM = Гiстарычны слоўнiк беларускай мовы. T. I. Мiнск, JURGELEVIČ = ЮРГЕЛЕВIЧ П. Я. Курс сучаснай беларускай мовы з гiстарычнымi каментарыямi. Мiнск, KARSKIJ = КАРСКИЙ E. Ф. Белорусы. Язык белорусского народа. T. II III. Москва, MEILLET A. Le slave commun. Paris, NOS = НОСОВIЧЪ И. И. Словарь бѣлорусскаго наречiя. С-Петербургъ, ONYŠ = Онишкевич М. Й. Словник бойкiвських говiрок. T. I II. Київ, OSTROWSKI B. Prasłowiańska deklinacja *-ĭ-tematowa w świetle danych innych języków indoeuropejskich. // Studia Etymologica Brunensia 1. Praha, OSTROWSKI B. O kilku rzekomych i autentycznych archaizmach białoruskich. // Studia Slavica Hung. 47 (2002): SDON = Словарь русских донских говоров. T. I III. Ростов-на-Дону, SDR = Словарь древнерусского языка (XI XIV вв.). T. I. Москва, SBHPZB = Слоўнiк беларускiх гаворак паўночна-заходняй Беларусi i яe пагранiчча. T. I V. Мiнск, SŁAWSKI F. Słownik etymologiczny języka polskiego. T. III. Kraków, SP = Słownik prasłowiański. Pod redakcją F. Sławskiego. T. I. Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk, SRJ XI XVII = Словарь русского языка XI XVII вв. T. I. Москва, SREZN = СРЕЗНЕВСКIЙ И. И. Материалы для словаря древнерусскаго языка по письменнымъ памятникамъ. T. I III. С.-Петербургъ, SRNG = Словарь русских народных говоров. Т. I. Москва, SRSG-O = Словарь русских старожильческих говоров средней части бассейна р. Оби. Томск, SSRLJ = Словарь современного русского литературного языка. T. I XVII. Москва Ленинград, SULM = Сучасна українська лiтературна мова. T. 2. Морфологiя. Київ, SUM = Словник українськoї мови. T. I XI. Київ, SSUM = Словник староукраїнської мови XIV XV ст. T. I II. Київ, TS = Тураўскi слоўнiк у пяцi тамах. T. I V. Мiнск, TSBM = Tлумачальны слоўнiк беларускай мовы. T. I V(1 2). Мiнск, TYMČ = ТИМЧЕНКО Є. Iсторiчний словник українськогo языка. T. I. (A Ж.) Харкiв Київ, VARBOT = ВАРБОТ Ж. Ж. Древнерусское именное словообразование. Москва,

9 ZVERKOVSKAJA 1980 = ЗВЕРКОВСКАЯ Н. П. К истории суффикса -aв- (-'aв-) в русском языке. ОЛА Москва, ZVERKOVSKAJA 1986 = ЗВЕРКОВСКАЯ Н. П. Суффиксальное словообразование русских прилагательных XI XVII вв. Москва, ŽEL = ЖЕЛЕХОВСКИЙ Є. [T. II. i НЕДЇЛЬСКИЙ С.] Малоруско-нїмецкий словар. T. I II. Львiв, Rozwiązanie skrótów Języki, dialekty, gwary: archang. archangielski bojk. bojkowski brus. białoruski bukow. bukowiński don. doniecki grodz. grodzieński homel. homelski huc. huculski irk. irkucki kał. kałuski (Kaługa) kujb. kujbyszewski nowogr. nowogrodzki nowosyb. nowosybirski ołon. ołoniecki orenb. orenburski orł. orłowski perm. permski petersb. petersburski pol. polski pskow. pskowski psł. prasłowiański Pozostałe skróty: adi. adiectivum coll. collectivum dial. dialektyczny f. femininum G. genetivus ib. ibidem (tamże) k. koniec m. masculinum N nominativus NBot nazwa botaniczna NM nazwa miejscowa NT nazwa toponimiczna pl. pluralis r.-cs. rusko-cerkiewno-słowiański riaz. riazański ros. rosyjski słi. słowiński smol. smoleński stbrus. starobiałoruski stpol. staropolski stros. starorosyjski strus. staroruski stukr. staroukraiński syb. syberysjki świerd. świerdłowski tom. tomski tur. turowski twer. twerski ukr. ukraiński ural. uralski wiac. wiacki wil. wileński włod. włodzimierski wołog. wołogodzki płd. południowy por. porównaj pot. potoczny przen. przenośnie (przenośny) przestarz. przestarzały PZ przymiotnik złożony (zob. przypis 19) rzad. rzadki sg. singularis subst. substantivum ts. to samo, tak samo w. wiek wojsk. termin wojskowy zob. zobacz * forma rekonstruowana ** poprzednie stadium formy rekonstruowanej XVI ~ XV w. (itp.) zapis wskazuje, iż jest to szesnastowieczny odpis niezachowanego zabytku piśmiennictwa piętnastowiecznego 13