Gospodarowanie odpadami niebezpiecznymi w laboratoriach chemicznych

Transkrypt

1 Gospodarowanie odpadami niebezpiecznymi w laboratoriach chemicznych

2 Gospodarowanie odpadami niebezpiecznymi w laboratoriach chemicznych 1.Wprowadzenie Informacje ogólne Odpady Niebezpieczne odpady chemiczne Odpowiedzialno Klasyfikacja i zbieranie odpadów Identyfikacja Segregacja Odpady których nie naley miesza ze sob Obróbka wstpna Neutralizacja Pojemniki na odpady i ich etykietowanie Odpady o nieznanym składzie chemicznym Inne odpady Nadtlenki Opakowania aerozoli Baterie Puste pojemniki po chemikaliach Butle gazowe Wyposaenie laboratorium / Przedmioty szklane Silikaele / rodki suszce Termometry /odpady zawierajce rt Transport odpadów na zewntrz Wnioski Planowanie eksperymentów ZAŁCZNIKI BIBLIOGRAFIA

3 1. Wprowadzenie Laboratoria chemiczne w szkołach i na uniwersytetach powinny by miejscem nauczania chemii bezpiecznej, zdrowej i produktywnej. Działajc na rzecz niezagroonego skaeniem rodowiska naturalnego i bezpieczestwa w laboratoriach musimy dy do stanu, w którym zarówno studenci jak i pracownicy laboratoriów bd w pełni przestrzega krajowych i europejskich przepisów dotyczcych bezpieczestwa pracy i gospodarki niebezpiecznymi odpadami, w tym odpadami chemicznymi. Kluczowym elementem tych wysiłków jest prawidłowe zbieranie, przechowywanie i usuwanie odpadów laboratoryjnych. Przy wytwarzaniu i póniejszym gospodarowaniu odpadami niezbdne jest przestrzeganie ustalonych zalece i reguł dotyczcych właciwego i bezpiecznego postpowania. Niemal wszystkie chemikalia uywane i wytwarzane w laboratoriach jak np. próbki, produkty reakcji, filtraty, róne pozostałoci po reakcjach, rozpuszczalniki, reagenty i inne chemikalia, a take cz sprztu tj. elementy szklane, puste opakowania, zniszczone termometry, komputery i inne elementy wyposaenia w pewnym momencie stan si odpadami - najczciej odpadami niebezpiecznymi. Tak jak i w innych dziedzinach, unikanie wytwarzania odpadów jest wanym czynnikiem wpływajcym na stan rodowiska, bezpieczestwo i koszty. Dlatego wszystkie odpady musz by właciwie zagospodarowane. Ponadto musimy stale ocenia realizowane procesy w trakcie rutynowych prac laboratoryjnych szukajc dróg minimalizacji obcienia rodowiska poprzez redukcj iloci wytwarzanych odpadów oraz ich recykling wszdzie tam gdzie jest to moliwe. Celem tej ksiki jest pomoc we właciwym postpowaniu i usuwaniu niebezpiecznych odpadów chemicznych. 3

4 2. Informacje ogólne 2.1. Odpady GŁÓWNE STRUMIENIE ODPADÓW Istniej cztery główne kategorie odpadów wytwarzanych przez laboratoria szkolne i/lub uniwersyteckie odpady radioaktywne, odpady chemiczne odpady zakane odpady komunalne 2.2. Niebezpieczne odpady chemiczne Zarówno zgodnie z Dyrektyw Unii Europejskiej w sprawie odpadów niebezpiecznych 91/689/EEC jaki polsk Ustaw o Odpadach (2001), odpady niebezpieczne to odpady znajdujce si w wykazie przygotowanym na podstawie załczników I i II. Odpady te musz mie co najmniej jedn z właciwoci wymienionych w załczniku III. W wykazie tym uwzgldnia si: 1. Kategorie i rodzaje odpadów niebezpiecznych wymienione według ich charakterystyki lub działalnoci wskutek której powstały (IA; 1-18; IB; 19-40) ZAŁCZNIK I 2. Składniki odpadów (C1-C51) ZAŁCZNIK II 3. Właciwoci odpadów (H1 - H14) ZAŁCZNIK III Lista odpadów jest zamieszczona w Decyzji Komisji 2000/532/EC z dnia 3 Maja 2000 ( Europejska Lista Odpadów jest zharmonizowana i zawiera zarówno róne rodzaje odpadów w tym odpady niebezpieczne. 4

5 Kady odpad zaznaczony na licie gwiazdk (*) jest uwaany za odpad niebezpieczny. Prawie wszystkie odpadowe chemikalia s odpadami niebezpiecznymi, które musz by usuwane zgodnie z procedurami okrelonymi w odpowiednich przepisach. Zasada ogólna: Nie mieszaj rónych kategorii odpadów niebezpiecznych ani nie mieszaj odpadów niebezpiecznych z innymi odpadami Do niebezpiecznych odpadów chemicznych mona zaliczy: substancje chemiczne, które nie mog ju by uyte zgodnie z ich przeznaczeniem, odpady chemiczne wytwarzane w badaniach oraz eksperymentach i procedurach edukacyjnych, błdnie oznakowane lub nieoznakowane substancje chemiczne, substancje chemiczne niewiadomego pochodzenia materiały w uszkodzonych lub zepsutych pojemnikach, pozostałoci w pojemnikach po chemikaliach, mieci z laboratoriów i elementy wyposaenia osobistego personelu, skaone chemikaliami, przedmioty skaone materiałami niebezpiecznymi (cierki, szmaty, rczniki papierowe, rkawice ochronne, itp.), bezzwrotne butle gazowe, baterie, zuyte rozpuszczalniki, farby, lakiery, zdarte stare powłoki lakierowe, rozpuszczalniki, impregnaty do drewna, 5

6 zuyte oleje rónych typów, złomowane wyposaenie zawierajce niebezpieczne materiały, roztwory do obróbki materiałów fotograficznych, pestycydy, herbicydy, nawozy sztuczne, formaldehyd i formalina, przedmioty zawierajce rt i metale cikie, ciekłe i elowe odpady akryloamidowe, przedmioty ostre (strzykawki, igły, ostrza do golenia, pipety Pasteura itp.) niezuyte i nadmiarowe rodki czyszczce. wybielacze, amoniak, rodki do czyszczenia dywanów, rodki odkaajce, rodki do czyszczenia kanalizacji, pieców, podłóg, toalet, odplamiacze itd. komputery i wyposaenie elektroniczne. Przepisy dotyczce gospodarowania i utylizacji odpadów (w tym zrzutu do kanalizacji, emisji do atmosfery i składowania na składowiskach) wymagaj by odpady niebezpieczne nie były wprowadzane do systemu kanalizacyjnego, pozostawione do odparowania pod dygestoriami lub wprowadzane do odpadów komunalnych 3. Odpowiedzialno Rektorzy, prorektorzy, dziekani, dyrektorzy, kierownicy katedr i zakładów oraz inni kierownicy jednostek administracyjnych i akademickich s odpowiedzialni za: zdrowie i bezpieczestwo swoich pracowników i studentów, wypełnianie wszystkich ustaw i zarzdze, zapewnianie odpowiednich funduszy, dbanie o popraw bezpieczestwa pracy, kontrol kierowników, pracowników i studentów pod ktem wypełnienia przez nich obowizków zawartych w przepisach PRZEKROCZENIA MOG SKUTKOWA KARAMI FINANSOWYMI A NAWET ZAMKNICIEM LABORATORIUM 6

7 Personel laboratoryjny jest odpowiedzialny za: identyfikacj odpadów, oznakowanie odpadów, przechowywanie odpadów, transport odpadów do punktów odbioru, Kierownik laboratorium lub inna osoba odpowiedzialna za laboratorium jest zobowizany koordynowa działania zwizane z poprawnym gospodarowaniem i terminowym usuwaniem odpadów chemicznych z terenu laboratorium. Kierownik laboratorium lub opiekun jest odpowiedzialny za: prowadzenie i dokumentacj szkole pracowników na stanowisku pracy, wyznaczenie i oznakowanie miejsc zbierania odpadów niebezpiecznych, staranne okrelenie indywidualnych zagroe oraz zaplanowanie i przeprowadzenie usunicia odpadów, prawidłow identyfikacj, segregacj, zbieranie i oznakowanie wszystkich produktów odpadowych przed ich ostatecznym usuniciem z laboratorium, upewnienie si e wszelkie instrukcje dotyczce zakazu wylewania odpadów do kanalizacji s przestrzegane i e adne niedozwolone produkty odpadowe nie s w ten sposób utylizowane, upewnienie si e róne typy odpadów nie s mieszane ze sob, szkolenie personelu pod ktem usuwania niewielkich iloci substancji rozlanych w laboratorium, upewnienie si e ilo wytwarzanych odpadów jest minimalizowana jak tylko jest to moliwe. 7

8 4. Klasyfikacja i zbieranie odpadów Zasada ogólna: Chemicznych odpadów nie mona wprowadza: do systemów kanalizacji, do odpadów komunalnych, na mietniska, do kanalizacji odprowadzajcej wod deszczow Identyfikacja Jeeli odpady wykazuj jedn lub wicej cech powodujcych e s one niebezpieczne (wyszczególnione w Załcznikach I, II, III) uznaje si je za odpady niebezpieczne. Odpady chemiczne powoduj te same zagroenia jak chemikalia, z których powstały. Rozcieczenie, którym mogły ulec w procesach przetwórczych moe spowodowa zmniejszenie lub eliminacj zagroe, ale przed uznaniem ich za odpady inne ni niebezpieczne wymagane jest ich zbadanie. Jeeli nie jeste pewny co do niebezpieczestw które stwarzaj odpady, najlepiej potraktuj je jako "toksyczne" i traktuj je z najwysz ostronoci Segregacja Zgodnie z kryteriami ogólnymi: oddziel odpady STAŁE od CIEKŁYCH oddziel odpady REAKTYWNE od PALNYCH oddziel KWASY od ZASAD oddziel odpady KORODUJCE od PALNYCH oddziel UTLENIACZE od WSZELKICH INNYCH ODPADÓW wikszo odpadów ORGANICZNYCH REAKTYWNYCH musi by oddzielona od NIEORGANICZNYCH REAKTYWNYCH 8

9 Nie mieszaj odpadów, w szczególnoci nie mieszaj odpadów niebezpiecznych z innymi rodzajami odpadów. Dokładnie oznakuj kontenery, zgodnie z ich zawartoci. Istniej pewne ogólne grupy odpadów wspólne dla wikszoci pastw: 1. Ciekłe organiczne, zawierajce fluorowce 2. Ciekłe, organiczne, nie zawierajce fluorowców, 3. Ciekłe, nieorganiczne, zawierajce fluorowce, 4. Ciekłe, nieorganiczne, nie zawierajce fluorowców 5. Stałe, palne 6. Stałe, niepalne 7. Metale cikie 8. Bardzo toksyczne Przed wprowadzeniem odpadów do kontenera upewnij si e jest to właciwy kontener. Jeeli nie jeste pewny(a) zapytaj instruktora lub opiekuna. 9

10 4.3. Odpady których nie naley miesza ze sob Niewłaciwe mieszanie pewnych typów odpadów moe by bardzo niebezpieczne. Niewłaciwe mieszanie odpadów moe by ródłem nieoczekiwanych gwałtownych egzotermicznych reakcji powodujcych poar, eksplozje lub wydzielanie toksycznych gazów W Załczniku II, Tablica I i II podano przykłady potencjalnie niekompatybilnych odpadów, składników odpadów i materiałów wraz ze skutkami wynikajcymi z ich mieszania. Lista ta nie zawiera wszystkich moliwych niekompatybilnych odpadów Obróbka wstpna Pewne typy substancji powinny by poddane wstpnej obróbce chemicznej przed umieszczeniem ich w kontenerach. Dotyczy to nadtlenków, cyjanków, metalicznego sodu i potasu i innych bardzo reaktywnych substancji. Takie bardzo reaktywne substancje musz, przed umieszczeniem w pojemnikach odpadowych, by odpowiednio zneutralizowane. Twoim obowizkiem jest szczegółowe zapoznanie si i przestrzeganie Standardowych Procedur Operacyjnych w przypadku pracy z takimi substancjami Neutralizacja Pewne laboratoria wytwarzaj proste, wzgldnie czyste strumienie odpadów, takie jak np. rozcieczone kwasy lub zasady, które mog by przekształcone w odpady nie-niebezpieczne przez prost neutralizacj. Take pewne wodne roztwory zawierajce jony metali mog by oczyszczone poprzez ich łatwe strcenie w postaci nierozpuszczalnych soli. 10

11 Tylko nieliczne typy odpadów posiadaj skład, który powoduje e mog by odprowadzone do kanalizacji po ich odpowiedniej neutralizacji. Przed tego rodzaju operacj sprawd Instrukcj Postpowania z Odpadami Chemicznymi i zastosuj si dokładnie do jej wymaga Pojemniki na odpady i ich etykietowanie Wszystkie odpady powinny by zbierane w specjalnie do tego przeznaczonych pojemnikach, umieszczonych w wyznaczonych miejscach zbierania odpadów. Miejsca te musz by wyranie oznakowane i przeznaczone wyłcznie do tego celu. Systemy zbierania odpadów na rónych Uniwersytetach i w rónych krajach mog róni si co do szczegółów i mog by regulowane dodatkowo rónymi przepisami lokalnymi. Procedury ogólne: 1. Zbieraj substancje w ich oryginalnych pierwotnych lub innych odpowiednich pojemnikach. 2. Odpowiednio oznacz pojemniki co do zawartoci i niebezpieczestw. 3. Odpowiednio przechowuj pojemniki do momentu gdy gotowe s do przekazania do eliminacji lub utylizacji. 4. Gdy ilo zebranych odpadów przekracza dopuszczalne limity zorganizuj przekazanie odpadów do magazynu odpadów. Pojemniki na odpady Wszystkie pojemniki na odpady musz by: a/ wykonane z materiału odpornego na ich zawarto. b/ w dobrym stanie, nie posiada adnych uszkodze, rys czy pkni. 11

12 c/ zamknite z wyjtkiem momentu dodawania odpadów. d/ oddzielone od innych niezgodnych z nimi odpadów. e/ jeeli to konieczne umieszczone w dodatkowych kontenerach f/ zaopatrzone w odpowiedni etykiet specyficzn dla odpadów niebezpiecznych Etykietowanie pojemników na odpady 1. Kady pojemnik musi by zaopatrzony w etykiet charakterystyczn dla odpadów chemicznych, która jasno i dokładnie wskazuje chemiczne lub zwyczajowe nazwy kadego ze składników mieszaniny. 2. Naley wskaza stenia substancji gdy jest to moliwe. 3. Przykład: Kwas solny moe by 10%, 28% lub 36%. 4. Nie uywaj wzorów chemicznych, symboli, równa i skrótów. 5. Wska niebezpieczestwa fizyczne i/lub zdrowotne powodowane przez substancje, o ile s znane. 6. Wska osob odpowiedzialn za wytworzenie odpadów. 7. W przypadku substancji mogcych z czasem ulega reakcjom chemicznym jak np. etery podaj dat rozpoczcia zbierania odpadów w pojemniku lub dat otwarcia pojemnika. 8. Usu stare etykiety lub napisy nie majce zwizku z aktualn zawartoci pojemnika. 9. Nie dopu do powstania nieoznakowanych pojemników z nieznan zawartoci poprzez brak lub nieczytelne wypełnienie etykiety. 12

13 Przykłady etykiet stosowanych na Politechnice lskiej dla odpadów niebezpiecznych: 13

14 4.7. Odpady o nieznanym składzie chemicznym Chemikalia które nie mog by zidentyfikowane s uwaane za odpady niebezpieczne o nieznanym składzie. Takie odpady nie mog by legalnie transportowane ani przekazywane do eliminacji lub utylizacji. W celu bezpiecznego i odpowiedniego zagospodarowania takich odpadów wanym jest uzyskanie wszelkich moliwych informacji na ich temat. Moe zaistnie konieczno wykonania analiz w celu uzyskania charakterystyki takich odpadów. Takie analizy s kosztowne i koszta mog obciy budet laboratorium w którym odpady zostały wytworzone. Kiedy masz do czynienia z nieznanymi odpadami zastosuj si do nastpujcych wytycznych: 1. Skontaktuj si ze słub BHP informujc o znalezieniu takiego odpadu. 2. Spróbuj okreli w jaki sposób odpady te powstały np. kontaktujc si z pracownikiem laboratorium lub profesorem który opucił Uniwersytet. Im wicej informacji dotyczcych takiego odpadu, tym łatwiej mona bdzie okreli w jaki sposób mona takie odpady usun. 3. Jeeli to moliwe przeprowad odpowiednie analizy dla scharakteryzowania takiego odpadu. 4. NIGDY NIE!!!!!: a/ wylewaj odpadów chemicznych o nieznanym składzie do kanalizacji, b/ mieszaj odpadów chemicznych o nieznanym składzie z adnymi innymi, c/ pozostawiaj odpadów o nieznanym składzie na twoim stanowisku pracy Łatwo unikn wytworzenia odpadów chemicznych o nieznanym składzie poprzez: 1. Staranne etykietowanie wszystkich pojemników w laboratorium. 2. Natychmiastowe usuwanie zuytych materiałów i zbdnych odczynników z laboratorium. 14

15 3. Przed opuszczeniem laboratorium upewnij si e wszystkie odczynniki posiadaj właciwe etykiety a odpady s usunite (przekazane do magazyny odpadów). 4. Nie pozostawiaj odczynników gdy przenosisz si z jednego laboratorium do innego, o ile nie przekazałe ich swojemu nastpcy na opuszczanym stanowisku pracy. Odpady stałe W skład odpadów stałych wchodz wszystkie materiały które miały kontakt z odczynnikami chemicznymi lub s jedynie potencjalnie skaone chemikaliami. Przykłady: rkawice bibuła łódki lub papierki do waenia, rczniki papierowe i materiały po czyszczeniu, trwale skaone elementy szklane i elementy z tworzyw sztucznych. Uyj nastpujcych procedur przy postpowania ze stałymi odpadami chemicznymi: Uyj właciwego kontenera na odpady Wszystkie kontenery musz posiada przykrywki Wypełnij i przytwierd odpowiedni etykiet odpadow na zewntrz kontenera 4.8. Inne odpady Nadtlenki Organiczne nadtlenki s klas zwizków wyjtkowo niestabilnych i jedn z najbardziej niebezpiecznych klas zwizków spotykanych w laboratoriach. Wiele popularnych substancji uywanych w laboratoriach moe tworzy nadtlenki w reakcjach utleniania powietrzem, tak e nawet jednokrotne otwarcie opakowania moe zapocztkowa reakcje powstawania nadtlenków. 15

16 Wszystkie zwizki mogce tworzy nadtlenki powinny by przechowywane z dala od ródeł ciepła i bez dostpu wiatła. Powinny by zabezpieczone przed ródłami ognia i fizycznym zniszczeniem. Na opakowaniach wszystkich tego typu zwizków powinna zosta umieszczona przedstawiona poniej dodatkowa etykieta pokazujca dat otrzymania opakowania i dat jego pierwszego otwarcia. Zwizek mogcy tworzy nadtlenki: Otrzymano Data: Otwarto Data: Pozbd si lub przetestuj po 6 miesicach po otwarciu opakowania OSTRZEENIE! Jeeli zauwaysz e utworzyły si kryształy w cieczy mogcej tworzy nadtlenki lub doszło do odbarwienia ciała stałego, to taki produkt naley uwaa za niezwykle niebezpieczny i naley go przekaza do odpowiedniego zniszczenia bez otwierania. Gdy przechowywane monomery s cieczami, wzrasta łatwo tworzenia nadtlenków i niektóre z tych monomerów (a w szczególnoci butadien, chloropren i tetrafluoroetylen) powinny by uwaane za nalece do Listy A Opakowania aerozoli Niepotrzebne opakowania po aerozolach musz by oprónione przed utylizacj. Oprónij je do koca przed wprowadzeniem ich do mieci. Niektóre opakowania jak np. po farbach mog by oprónione przez natryskanie kawałka tektury i wprowadzenie zarówno opakowania po farbie jak i pomalowanej tektury do mieci. Wszystkie opakowania aerozoli zawierajcych pestycydy, toksyczne chemikalia lub freony musz by traktowane jak odpady niebezpieczne. 16

17 Tabela. Popularne zwizki mogce tworzy nadtlenki podczas przechowywania Lista A - Etykieta czerwona (Trzy miesice) Niebezpieczestwo tworzenia nadtlenków przy przechowywaniu Lista B - Etykieta ółta (Dwanacie miesicy) Niebezpieczestwo tworzenia nadtlenków przy zataniu) Lista C - Etykieta ółta (Dwanacie miesicy) (Niebezpieczestwo polimeryzacji inicjowanej nadtlenkami) Diwinyloacetylen Acetal Butadien Eter diizopropylowy Kumen Chlorotrifenyloetylen Potas metaliczny Cykloheksen Chlorobutadien Amidek sodu Diacetylen (Chloropren) Chlorek winylidenu Dicyklopentadien Styren Dioksan Eter dimetylowy glikolu etylenowego Eter dietylowy Metyloacetylen Metylocyklopentan Tetrafluoroetylen Octan winylu Winyloacetylen Chlorek winylu Winylopirydyna Metylo-i-butyloketon Tetrahydrofuran Tetrahydronaftalen Etery winylowe Wszystkie materiały na listach A, B i C w poniszej tabeli powinny by poddane kontroli po czasie podanym w tabeli 17

18 Baterie Wszystkie baterie musz by uwaane za odpady niebezpieczne i usuwane zgodnie z instrukcj usuwania odpadów niebezpiecznych Puste pojemniki po chemikaliach Wszystkie puste opakowania po odczynnikach musz by trzykrotnie umyte wod i wysuszone na powietrzu. Po umyciu mog by wprowadzone do odpadów komunalnych. Jeeli pojemniki te zawierały toksyczne lub trujce substancje to pojemnik musi by trzykrotnie przemyty odpowiednim rozpuszczalnikiem w którym substancje te si rozpuszczaj. Roztwory po przemywaniu musz by zebrane i traktowane jako "odpady niebezpieczne". Nastpnie opakowanie musi by trzykrotnie przemyte wod i wysuszone na powietrzu zanim pojemnik zostanie skierowany do odpadów komunalnych. Zamiast wyrzuci go do odpadów pojemnik mona uy do gromadzenia odpowiednich zgodnych z nim odpadów (które nie s agresywne w stosunku do materiału z którego został wykonany) Butle gazowe Butle gazowe powinny zosta zwrócone do producenta lub porednika, od którego zostały zakupione. Naley to połczy z najblisz dostaw wieo napełnionych butli. W przypadku gdy w laboratorium napotkasz pozostawione butle po gazach naley skontaktowa si z wytwórc i zorganizowa ich zwrot. Transport butli musi by zorganizowany zgodnie z obowizujcymi przepisami, a butle przewoone w odpowiednich pojemnikach Wyposaenie laboratorium / Przedmioty szklane Wyposaenie laboratorium / przedmioty szklane mog by usuwane z odpadami komunalnymi o ile nie s skaone toksycznymi substancjami. Jeeli s skaone to naley zapakowa je w odpowiedni kontener i zaetykietowa go jako odpady 18

19 niebezpieczne. Substancja któr s skaone takie przedmioty musi by wyszczególniona na etykiecie Silikaele / rodki suszce Zuyte ele krzemionkowe i rodki suszce, które s silnie zanieczyszczone musz by traktowane jako odpady niebezpieczne Termometry / odpady zawierajce rt Ciekł rt mona podda recyklingowi, lecz jego koszty s wysokie. Do usuwania rozlanej rtci mona uy odpowiednich zestawów. Cała zebrana rt musi zosta wprowadzona do odpowiedniego pojemnika i oznakowana jako odpad niebezpieczny. 5. Transport odpadów na zewntrz Tylko licencjonowane instytucje posiadajce odpowiednie zezwolenia mog odbiera odpady przeznaczone do dalszej utylizacji bd eliminacji. 6. Wnioski Praca w laboratoriach chemicznych jest bardzo interesujca, ale w celu zapewnienia całkowitego bezpieczestwa zarówno personelowi jak i otoczeniu naley zminimalizowa zagroenia poprzez cisłe stosowanie si do reguł bezpieczestwa (SOP i GLP) Planowanie eksperymentów Aby zminimalizowa obcienie rodowiska, jak równie koszty usuwania odpadów naley zminimalizowa ilo odpadów. 19

20 PRZEMY L I ZAPLANUJ SWOJE EKSPERYMENTY ZANIM ZACZNIESZ COKOLWIEK ROBI W LABORATORIUM! Zastosuj reguł: ZASTP ZREDUKUJ RECYKLUJ ZASTP Gdy jest to tylko moliwe zastp metod, w której stosuje si substancje toksyczne metod z uyciem innych substancji. Spróbuj zastpi toksyczne i mutagenne rozpuszczalniki innymi (wykazujcymi podobne właciwoci w twoim eksperymencie, lecz mniej szkodliwymi). Moliwoci zastpienia rónych produktów w laboratorium Istnieje wiele moliwoci zastpienia rónych produktów w laboratoriach. Rozwa moliwo zastosowania w twoich badaniach tylu z poniszych propozycji ile jest to moliwe. Odniesie z tego korzy nie tylko rodowisko naturalne ale i twoje laboratorium. Moliwoci zastpienia materiałów czyszczcych / sterylizujcych / przemywajcych Mycie szkła laboratoryjnego: enzymatyczne rodki myjce zamiast mieszaniny chromowej (Kwas siarkowy - dwuchromian sodu), Laboratoria histologiczne; utrwalacze alkoholowe zamiast rodków do preparowania opartych na formaldehydzie i kwasie cytrynowym, Detergenty oparte na czwartorzdowych aminach zamiast alkoholu izopropylowego jako czynnika sterylizujcego (szczególnie na medycynie). 20

21 Etanol zamiast metanolu w procesach odwadniania i płukania. Moliwoci zastpienia rtci w termometrach Alkohol / glikol zamiast rtci. Moliwoci zastpienia w laboratoriach akademickich i szkolnych Uycie odczynników, które nie s klasyfikowane jako niebezpieczne w laboratoriach dydaktycznych. Inne moliwoci zastpienia zastpienie rozpuszczalników organicznych w ekstrakcji i chromatografii (1) nadkrytyczny dwutlenek wgla zamiast rozpuszczalników organicznych w ekstrakcji ciecz-ciecz i HPLC (2) Toluen zamiast benzenu (mniej toksyczny) (3) Eter metylowo-t-butylowy zamiast eteru dietylowego (nie tworzy wybuchowych nadtlenków) siarczan miedzi zamiast siarczanu rtci lub selenu metalicznego jako katalizatorów w analizach metod Kjeldahla. Modyfikacja procesów W stopniu nie naruszajcym jakoci wyników pewne procesy eksperymentalne lub procedury standardowe mog zosta zmodyfikowane tak, aby zmniejszy zuycie niebezpiecznych odczynników i ilo generowanych odpadów niebezpiecznych. W laboratoriach zastosowanie technik mikroanalitycznych moe w duym stopniu zredukowa ilo wytwarzanych odpadów. Recykling rozpuszczalników i ich ponowne uycie w procesach tego samego typu lub do innych celów moe znacznie zmniejszy ilo odpadów. 21

22 Modyfikacja produktów Wszdzie gdzie to moliwe naley zastpowa materiały toksyczne materiałami nie toksycznymi lub mniej toksycznymi. Moliwoci modyfikacji procesów laboratoryjnych Istnieje wiele moliwoci zastpienia procesów generujcych niebezpieczne odpady w laboratoriach. Rozwa moliwo wprowadzenia do twoich bada tylu z poniszych propozycji, ile jest to moliwe. Modyfikacje wyposaenia analitycznego: wymiana lub modyfikacja sprztu uycie kolumn kapilarnych w chromatografii gazowej zamiast kolumn mikroporowatych lub kolumn o duych wymiarach oraz kolumn kapilarnych lub mikroporowatych w wysokosprawnej chromatografii cieczowej (HPLC) zamiast kolumn o duej rednicy, TCLP: uycie 1 dm 3 wody do mycia naczynia filtracyjnego zamiast 3dm 3 ; uycie 25 cm 3 ekstraktu zamiast 50 cm 3. Neutralizacja / Dezaktywacja / Odzysk: Dodanie etapu obróbki lub dezaktywacji do procedur, Dodanie etapu destylacji zuytych rozpuszczalników do procedur eksperymentalnych, Neutralizacja i destylacja roztworów metanol / kwas octowy / izotop radioaktywny pochodzcych z bada metod elektroforezy elowej i ponowne uycie metanolu. Modyfikacje uycia materiałów radioaktywnych Maksymalne sprasowanie stałych odpadów radioaktywnych, przechowanie do całkowitego rozpadu odpadów o krótkim czasie półtrwania lub odpadów mieszanych uycie 2,5 cm 3 mini-fiolek scyntylacyjnych zamiast fiolek o objtoci 10 cm 3 (dostpne s odpowiednie adaptery do stojaków na fiolki 10 cm 3 ). Uycie membran do liczenia komórek zamiast płynów scyntylacyjnych. 22

23 Inne moliwoci: Zmiana lub uproszczenie procedur, np. eliminacja etapu utrwalenia elu metanolem w elektroforezie elowej jeeli nie jest on konieczny (eliminuje mieszane odpady metanol, kwas octowy, materiał radioaktywny). uycie technik pracy w skali mikro. ZREDUKUJ Minimalizacja iloci odpadów Zastosuj techniki redukcji iloci odpadów w celu zmniejszenia objtoci i toksycznoci wytwarzanych odpadów. Istotn korzyci z minimalizacji iloci odpadów bdzie redukcja kosztów usunicia odpadów przez Uniwersytet. Redystrybucja chemikaliów Nienaruszone opakowania lub czciowo zuyte odczynniki mog by redystrybuowane i uyte przez inne osoby na Uniwersytecie (jeeli przepisy lokalne nie stanowi inaczej). Dobr praktyk jest maksymalne zmniejszanie skali eksperymentów. RECYKLUJ Niektóre eksperymenty i analizy (np. chromatografia kolumnowa, chromatografia cieczowa) prowadz do postania duej iloci nieznacznie zanieczyszczonych rozpuszczalników. Czasami jest uzasadnione poddanie ich recyklingowi i ponowne uycie w dalszej pracy. 23

24 7. ZAŁCZNIKI Załcznik I (ródło: dyrektywa rady z dnia 12 grudnia 1991 r. w sprawie odpadów niebezpiecznych (91/689/EWG) KATEGORIE I RODZAJE ODPADÓW NIEBEZPIECZNYCH WYMIENIONE WEDŁUG ICH CHARAKTERYSYKI LUB DZIAŁALNO CI, W SKUTEK KTÓREJ POWSTAŁY (ODPADY MOG MIE FORM CIECZY, OSADU LUB CIAŁA STAŁEGO) ZAŁCZNIK I.A. Odpady wykazujce którkolwiek z właciwoci wymienionych w załczniku III i składajce si z: 1. substancji anatomicznych, odpadów szpitalnych i innych odpadów klinicznych; 2. rodków farmaceutycznych, leków i zwizków stosowanych w weterynarii; 3. rodków do konserwacji drewna; 4. biocydów i substancji fitofarmaceutycznych; 5. pozostałoci substancji stosowanych jako rozpuszczalniki; 6. chlorowcowanych substancji organicznych niestosowanych jako rozpuszczalniki z wyjtkiem obojtnych materiałów spolimeryzowanych; 7. soli hartowniczych zawierajcych cyjanki; 8. olejów mineralnych i substancji oleistych (np. szlam z wierce, skrawania i szlifowania); 9. mieszanin olej / woda, wglowodór / woda, emulsji; 10. substancji zawierajcych PCB i/lub PCT (np. materiały izolacyjne itp.); 11. materiałów smolistych powstajcych wskutek rafinacji, destylacji oraz jakiejkolwiek obróbki pirolitycznej (np. pozostałoci podestylacyjne itp.); 12. tuszów, barwników, pigmentów, farb, lakierów, pokostów; 24

25 13. ywic, lateksu, plastyfikatorów, klejów / spoiw; 14. substancji chemicznych powstajcych w wyniku prac naukowo-badawczych lub działalnoci dydaktycznej, które s niezidentyfikowane i/lub nowe, i których oddziaływanie na człowieka i/lub rodowisko jest nieznane (np. pozostałoci laboratoryjne itp.); 15. rodków pirotechnicznych i innych materiałów wybuchowych; 16. chemikaliów stosowanych w przemyle fotograficznym lub do obróbki zdj; 17. wszelkich materiałów zanieczyszczonych dowoln pochodn polichlorowanego dwubenzofuranu; 18. wszelkich materiałów zanieczyszczonych dowoln pochodn polichlorowanej dwubenzo-pdioksyny. ZAŁCZNIK I.B. Odpady, które zawieraj którykolwiek ze składników wymienionych w załczniku II majce którkolwiek z właciwoci wymienionych w załczniku III, składajce si z: 19. mydeł, tłuszczów, wosków pochodzenia zwierzcego lub rolinnego; 20. niechlorowcowanych substancji organicznych nie uywanych jako rozpuszczalniki; 21. nieorganicznych substancji nie zawierajcych metali lub zwizków metali; 22. popiołów i/lub uli (hutniczych); 23. gleby, piasku, gliny w tym urobku z pogłbiania; 24. soli hartowniczych nie zawierajcych cyjanków; 25. pyłu i proszków metalicznych; 26. zuytych materiałów katalitycznych; 27. cieczy lub szlamów zawierajcych metale lub zwizki metali; 28. pozostałoci z operacji usuwania zanieczyszcze (np. pyły z filtrów workowych itp.), z wyjtkiem (29), (30) i (33); 29. szlamów ze skruberów; 25

26 30. szlamów z zakładów uzdatniania wody; 31. pozostałoci z dekarbonizacji; 32. pozostałoci z kolumn jonowymiennych; 33. osadów ciekowych, niepoddanych unieszkodliwieniu lub nienadajcych si do zastosowania w rolnictwie; 34. pozostałoci z czyszczenia zbiorników i/lub urzdze; 35. zanieczyszczonych urzdze; 36. pojemników zanieczyszczonych (np. opakowania, butle gazowe itp.), których zawarto obejmowała jeden lub wicej składników wymienionych w załczniku II; 37. materiałów pochodzcych z akumulatorów i innych ogniw elektrycznych; 38. olejów rolinnych; 39. materiałów powstajcych wskutek selektywnej zbiórki odpadów z gospodarstw domowych, które wykazuj którkolwiek sporód cech wymienionych w załczniku III; z wszelkich innych odpadów, które zawieraj jakiekolwiek składniki wymienione w załczniku II i charakteryzuj si którkolwiek z właciwoci wymienionych w załczniku III. 26

27 ZAŁCZNIK II (ródło: dyrektywa rady z dnia 12 grudnia 1991 r. w sprawie odpadów niebezpiecznych (91/689/EWG) SKŁADNIKI ODPADÓW Z ZAŁCZNIKA I.B, KLASYFIKUJCE JE JAKO ODPADY NIEBEZPIECZNE, JE LI POSIADAJ WŁA CIWO CI OPISANE W ZAŁCZNIKU III Odpady zawierajce jako składniki: C1 beryl, zwizki berylu; C2 zwizki wanadu; C3 zwizki chromu szeciowartociowego; C4 zwizki kobaltu; C5 zwizki niklu; C6 zwizki miedzi; C7 zwizki cynku; C8 arsen, zwizki arsenu; C9 selen, zwizki selenu; C10 zwizki srebra; C11 kadm, zwizki kadmu; C12 zwizki cyny; C13 antymon, zwizki antymonu; C14 tellur, zwizki telluru; C15 zwizki baru z wyjtkiem siarczanu baru; 27

28 C16 rt, zwizki rtci; C17 tal, zwizki talu; C18 ołów, zwizki ołowiu; C19 siarczki nieorganiczne; C20 nieorganiczne zwizki fluoru, z wyjtkiem fluorku wapnia; C21 cyjanki nieorganiczne; C22 nastpujce metale alkaliczne lub metale ziem alkalicznych: lit, sód, potas, wap, magnez w postaci niezwizanej; C23 roztwory kwane lub kwasy w formie stałej; C24 roztwory zasadowe lub zasady w formie stałej; C25 azbest (pył i włókna); C26 fosfor, zwizki fosforu, z wyjtkiem fosforanów mineralnych; C27 karbonylki metali; C28 nadtlenki; C29 chlorany; C30 nadchlorany; C31 azydki; C32 PCB i/lub PCT; C33 zwizki farmaceutyczne lub stosowane w weterynarii; C34 biocydy i substancje fitofarmaceutyczne (np. pestycydy itp.); C35 substancje zakane; C36 kreozoty; 28

29 C37 izocyjaniany, tiocyjaniany; C38 cyjanki organiczne (np. nitryle itp.); C39 fenole, zwizki fenolowe; C40 rozpuszczalniki chlorowcowane; C41 rozpuszczalniki organiczne, z wyjtkiem rozpuszczalników chlorowcowanych; C42 zwizki chlorowcoorganiczne z wyjtkiem obojtnych materiałów polimeryzowanych i innych substancji okrelonych w niniejszym Załczniku; C43 zwizki aromatyczne; wielocykliczne i heterocykliczne zwizki organiczne; C44 aminy alifatyczne; C45 aminy aromatyczne; C46 etery; C47 substancje o właciwociach wybuchowych, z wyjtkiem substancji wymienionych w innych miejscach niniejszego Załcznika; C48 organiczne zwizki siarki; C49 wszystkie pochodne polichlorowanego dwubenzofuranu; C50 wszystkie pochodne polichlorowanej dwubenzo-p-dioksyny; C51 wglowodory i ich zwizki z tlenem, azotem i/lub siark nie uwzgldnione w inny sposób w niniejszym Załczniku. 29

30 ZAŁCZNIK III (ródło: dyrektywa rady z dnia 12 grudnia 1991 r. w sprawie odpadów niebezpiecznych (91/689/EWG) WŁA CIWO CI ODPADÓW, KLASYFIKUJCE JE JAKO NIEBEZPIECZNE H1 Wybuchowe : substancje i preparaty, które mog wybuchn pod wpływem ognia lub, które s bardziej wraliwe na wstrzs lub tarcie ni dwunitrobenzen. H2 Utleniajce : substancje i preparaty, które w kontakcie z innymi substancjami, w szczególnoci z substancjami łatwopalnymi, wykazuj silne reakcje egzotermiczne. H3-A Wysoce łatwopalne : - substancje i preparaty w stanie ciekłym o temperaturze zapłonu poniej 21 C (w tym nadzwyczaj łatwopalne ciecze),lub - substancje i preparaty, które mog si rozgrza i nastpnie zapali w kontakcie z powietrzem w temperaturze otoczenia, bez dostarczenia energii, lub - substancje i preparaty w stanie stałym, które mog si łatwo zapali po krótkim kontakcie ze ródłem zapłonu które pal si nadal lub tl po usuniciu ródła zapłonu, lub - substancje i preparaty gazowe, łatwopalne w powietrzu pod normalnym cinieniem, lub - substancje i preparaty, które w kontakcie z wod lub wilgotnym powietrzem tworz wysoce łatwopalne gazy w niebezpiecznych ilociach. H3-B Łatwopalne : substancje i preparaty w stanie ciekłym o temperaturze zapłonu równej lub wyszej ni 21 C i niszej lub równej 55 C. H-4 Dranice : substancje i preparaty nie wykazujce działania rcego, które w wyniku krótkiego, długotrwałego lub powtarzajcego si kontaktu ze skór lub błon luzow mog wywoła stan zapalny. H-5 Szkodliwe : substancje i preparaty, które w przypadku ich wdychania, spoycia lub wniknicia przez skór, mog powodowa ograniczone zagroenie dla zdrowia. 30

31 H-6 Toksyczne substancje i preparaty (w tym bardzo toksyczne substancje i preparaty), które w przypadku ich wdychania, spoycia lub wniknicia przez skór, mog powodowa powane, ostre lub chroniczne zagroenie dla zdrowia, a nawet mier. H-7 Rakotwórcze : substancje i preparaty, które w przypadku ich wdychania, spoycia lub wniknicia przez skór, mog wywoła raka lub te zwikszy czstotliwo jego wystpowania. H-8 rce : substancje i preparaty, które w zetkniciu z ywymi tkankami mog spowodowa ich zniszczenie. H-9 Zakane : substancje zawierajce ywe drobnoustroje lub ich toksyny, o których wiadomo lub co do których istniej wiarygodne podstawy do przyjcia, e wywołuj choroby u ludzi lub innych ywych organizmów. H-10 działajce szkodliwie na rozrodczo : substancje i preparaty, które w przypadku ich wdychania, spoycia lub wchłonicia przez skór, mog wywoła niedziedziczne wrodzone deformacje lub te zwikszy czstotliwo ich wystpowania. H-11 Mutagenne : substancje i preparaty, które w przypadku ich wdychania, spoycia lub wchłonicia przez skór, mog wywoła dziedziczne defekty genetyczne lub te zwikszy czstotliwo ich wystpowania. H-12 Substancje i preparaty, które w kontakcie z wod, powietrzem lub kwasem uwalniaj toksyczne lub wysoce toksyczne gazy. H-13 Substancje i preparaty, które, po zakoczeniu procesu unieszkodliwiania, mog w dowolny sposób, wydzieli inn substancj, np. odciek, która posiada którkolwiek sporód cech wymienionych powyej. H14 Ekotoksyczne : substancje i preparaty, które stanowi lub mog stanowi bezporednie lub opónione zagroenie dla jednego lub wicej elementów rodowiska. 31

32 Załcznik IV Odpady klasyfikowane jako niebezpieczne wykazuj jedn lub wicej właciwoci wymienionych w załczniku III do dyrektywy 91/689/EWG oraz, w odniesieniu do pozycji H3 H8, H10 * i H11 wspomnianego załcznika, jedn lub wicej z nastpujcych właciwoci: - temperatura zapłonu 55 C, - zawarto jednej lub wicej substancji sklasyfikowanych jako bardzo toksyczne ** przy całkowitym steniu 0,1%, - zawarto jednej lub wicej substancji sklasyfikowanych jako toksyczne przy całkowitym steniu 3%, - zawarto jednej lub wicej substancji sklasyfikowanych jako szkodliwe przy całkowitym steniu 25%, - zawarto jednej lub wicej substancji rcych sklasyfikowanych jako R35 przy całkowitym steniu 1%, - zawarto jednej lub wicej substancji rcych sklasyfikowanych jako R34 przy całkowitym steniu 5%, - zawarto jednej lub wicej substancji dranicych sklasyfikowanych jako R41 przy całkowitym steniu 10%, - zawarto jednej lub wicej substancji dranicych sklasyfikowanych jako R36, R37 i R38 przy całkowitym steniu 20%, - zawarto jednej substancji znanych jako rakotwórcze kategorii 1 lub 2 przy steniu 0,1%, 32

33 - zawarto jednej substancji znanej jako rakotwórcza kategorii 3 przy steniu 1% - zawarto jednej substancji toksycznej do celów reprodukcyjnych kategorii 1 lub 2, sklasyfikowanej jako R60 lub R61 przy steniu 0,5%, - zawarto jednej substancji toksycznej do celów reprodukcyjnych kategorii 3, sklasyfikowanej jako R62 lub R63 przy steniu 5%, - zawarto jednej substancji mutagennej kategorii 1 lub 2, sklasyfikowanej jako R46 przy steniu 0,1%, - zawarto jednej substancji mutagennej kategorii 3, sklasyfikowanej jako R40 przy steniu 1%. 33

34 Załcznik V Tablica I. (ródło: Karty bezpieczestwa odczynników z rónych firm oraz strona internetowa Michigan State University, Office of Radiation, Chemical and Biological Safety) Przed zmieszaniem jakichkolwiek substancji chemicznych sprawd ponisz list (Nie jest kompletna!), karty bezpieczestwa odczynników lub zapytaj opiekuna aby zweryfikowa ich zgodno. Reagent Aceton Acetonitryl Acetylen Alkalia i metale alkaliczne Niezgodno kwasy (np. stony kwas azotowy i siarkowy) aminy, utleniacze, tworzywa sztuczne, chloroform kwas azotowy, podniesione temperatury halogeny (chlor, brom, fluor itd.), mied rt potas utleniacze, srebro woda, czterochlorek wgla chlorowane wglowodory, dwutlenek wgla, kwasy, chrom, etylen, halogeny, sproszkowane metale (np. aluminium lub magnez), wodór, rt, utleniacze, tworzywa sztuczne, chlorek sodu, siarka 34

35 Amoniak Anilina Azotan amonu Azotany Azotowy kwas Azydki Brom Chlor Reagent Niezgodno adt (itd. w manometrach), halogeny, kwas fluorowodorowy (bezwodny), tlenek(vi) chromu, azotan srebra, aldehydy, amidy, chlorokrzemiany, metale cikie utleniacze, tworzywa sztuczne, siarka kwasy, aluminium, nadtlenek dibenzoilu, utleniacze, tworzywa sztuczne kwas octowy, kwasy, alkalia, sole chloru, azotany, siarka, materiały palne, materiały organiczne, fosfor, reduktory, mocznik kwasy, azotyny, metale, siarka, kwas siarkowy(vi) kwas octowy, acetonitryl, alkohole, aminy, (stony) amoniak, anilina, zasady, benzen, kumen, kwas mrówkowy, ketony, metale, materiały organiczne, tworzywa sztuczne sód, toluen kwasy, metale cikie, utleniacze aldehyd octowy, alkohole, alkalia, aminy, materiały palne, etylen, fluor, wodór, ketony (aceton, karbonylki itd.) metale, siarka alkohole, amoniak benzen, materiały palne, zwizki palne (hydrazyna), wglowodory (acetylen, etylen itd.) adtlenek wodoru, iod, metale, azot, tlen, sodu wodorotlenek 35

36 Reagent Niezgodno Chlorany sproszkowane metale, siarka, rozdrobnione materiały organiczne lub palne Chloru ditlenek wodór, odo, materiały organiczne, fosfor, potasu odowodorowi, siarka Chromowy kwas aceton, alkohole, alkalia, amoniak, zasady Chromu trójtlenek benzen, materiały palne, wglowodory, metale, materiały organiczne, fosfor, tworzywa sztuczne Cyjanki kwasy, alkaloidy, aluminium, jod, utleniacze, silne zasady odowodorowi wgla odowodor odowod, etylen, fluor, metale, tlen, tworzywa sztuczne, silany Fluor alkohole, aldehydy, amoniak, materiały palne, fluorowcopochodne odowodorowi, halogeny, wglowodory, ketony, metale, kwasy organiczne Fluorowodorowy kwas metale, materiały organiczne, tworzywa sztuczne, krzemionka (szkło), (bezwodny) sód Fosfor (biały) tlen (czysty i w powietrzu), alkalia Jod aldehyd octowy, acetylen, amoniak, metale, sód Mied wap, wglowodory, utleniacze Nadchlorowy kwas kwas octowy, alkohole, anilina, materiały palne, rodki odwadniajce, etylobenzen, kwas odowodorowi, kwas nadchlorowy, jodki, ketony, materiały organiczne, utleniacze, pirydyna 36

37 Reagent Niezgodno Nadtlenki organiczne kwasy (organiczne lub mineralne) Octowy kwas kwas chromowy, kwas azotowy, zwizki hydroksylowe, glikol etylenowy, kwas nadchlorowy, nadtlenki, nadmanganiany, wglany, fosforany Palne ciecze azotan amonowy, kwas chromowy, nadlenek wodoru, kwas azotowy, tenek sodu, halogeny Podchloryny kwasy, wgiel aktywny Potas acetylen, kwasy, alkohole, halogeny hydrazyna, t, utleniacze, selen, siarka Potasu chloran kwasy, amoniak materiały palne, fluor, wglowodory, metale, materiały organiczne, cukry Potasu nadchloran (patrz te chlorany) alkohole, materiały palne, fluor, hydrazyna, metale, materiały organiczne, reduktory, kwas siarkowy Potasu nadmanganian benzaldehyd, glikol etylenowy, gliceryna, kwas siarkowy Rt acetylen, aluminium, aminy, amoniak, wap, kwas piorunowy, lit, utleniacze, sód Siarkowodór acetaldehyd, metale, utleniacze, sód Siarkowy kwas chlorany potasu, nadchloran potasu, nadmanganian potasu Sodu azotan bezwodnik octowy, kwasy, metale, materiały organiczne, kwas nadmrówkowy, reduktory Sodu nadtlenek kwas octowy, benzen, wodorosiarczki metali, utleniacze, kwas nadmrówkowy, fosfor, reduktory, cukry, woda 37

38 Reagent Niezgodno Sód kwasy, hydrazyna, metale, utleniacze, woda Srebro acetylen, amoniak, utleniacze, ozonki, kwas nadmrówkowy Siarczki kwasy Szczawiowy kwas utleniacze, srebro, chloran(iii) sodu Tlen acetaldehyd, drugorzdowe alkohole, alkalia, amoniak, tlenek wgla, materiały palne, etery, wglowodory, metale, fosfor, polimery Wapnia tlenek kwasy, etanol, fluor, materiały organiczne Wgiel aktywny metale alkaliczne, podchloryn wapnia, halogeny, utleniacze Wglowodory (jak butan, propan, benzen kwasy, zasady, utleniacze, tworzywa itd.) sztuczne Wodoronadtlenki reagenty redukujce Wodoru nadtlenek acetaldehyd, kwas octowy, aceton, alkohole, kwasy karboksylowe, materiały palne, metale, kwas azotowy, zwizki organiczne, fosfor, kwas siarkowy, sód, anilina 38

39 8. BIBLIOGRAFIA 1. J.P. Seiler, "Good Laboratory Practice, The Why and How", Springer-Verlag Heidelberg, C.R. Asfahl, Industrial Safety and Health Management, Prientice Hall, Pearson, 2004, 3. Z. Szafran, R.M. Pike, J.C. Foster, Microscale General Chemistry Laboratory, Wiley, Strony internetowe: Odpady Niebezpieczne - interpretacja definicji i klasyfikacja odpadów niebezpiecznych: 39