Mapa Starostwa Spiskiego. Franciszka Floriana Czakiego (1762)

Transkrypt

1 Mapa Starostwa Spiskiego Franciszka Floriana Czakiego (1762)

2 Zeszyty Tatrzańskie nr 3 Mapa Starostwa Spiskiego Franciszka Floriana Czakiego (1762) Reprint mapy wykonany przez Tatrzański Park Narodowy z oryginału z kolekcji Imago Poloniae Niemiecko-Polskiej Fundacji Ochrony Zabytków Kultury ufundowanej przez pana dr. Tomasza Niewodniczańskiego, Bitburg (Niemcy), w zbiorach Zamku Królewskiego w Warszawie Redakcja Zbigniew Ładygin Zdjęcia Zbigniew Ładygin (22), Jadwiga Wilczek (25, 29 oba, 53), Wojciech Wilczek (26 oba, 30, 33, 35, 36 oba, 39 d, 40, 44, 47 oba, 48), archiwum Wojciecha Wilczka (39 g, 44 d, 45, 50 oba) Korekta Marta Durczyńska, ekorekta24.pl Maria Szewczyk, ekorekta24.pl DTP lookstudio ul. Walerego Sławka 3a, Kraków tel biuro@lookstudio.pl, Druk 101 studio DTP Tomasz Tęgi i Spółka sp. z o.o. Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej publikacji nie może być powielana ani rozpowszechniana w jakikolwiek sposób bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich. Copyright by Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego Kuźnice 1, Zakopane tel. (+48) , (+48) , tatry@tpn.pl, Zakopane 2013 ISBN (książka) ISBN (książka z mapą) ISBN (dla serii)

3 Spis treści Od redakcji Zbigniew Ładygin 7 Franciszek Florian Czaki, mapa starostwa spiskiego (ok. 1762) Kazimierz Kozica 9 Tatry na mapie starostwa spiskiego F. F. Czakiego Wiesław Siarzewski 13 Starostwo spiskie Wojciech Wilczek 23 5

4 6 Kartusz dekoracyjna oprawa tytułu mapy starostwa spiskiego

5 Od redakcji Zbigniew Ładygin Trzeci z Zeszytów Tatrzańskich poświęcamy rzeczy unikatowej. Z pozoru mapa starostwa spiskiego wydana na początku lat sześćdziesiątych XVIII wieku, a więc tuż przed pierwszym rozbiorem Najjaśniejszej Rzeczypospolitej i poprzedzającą go austriacką aneksją jej południowych rubieży, niewiele ma wspólnego z rolą Tatrzańskiego Parku Narodowego. Jednak to właśnie TPN, obok Muzeum Tatrzańskiego, ma statutową powinność dbania o zachowanie pamięci o najdawniejszych dziejach naszych gór. Wszakże mapa Czakiego zawiera jedno z najstarszych wyobrażeń kartograficznych Tatr, daje świadectwo ówczesnej o nich wiedzy, jest źródłem dociekań toponomastycznych. Ale nie tylko. Daje też świadectwo obecności na Spiszu polskiej racji stanu, jakże ściśle i znacząco związanej z burzliwą historią Polski. Wprawdzie to czasy minione, ale nadal budzące u polskiego czytelnika emocje tym bardziej że wędrując po ziemiach objętych mapą, na każdym kroku napotykamy bliskie nam ślady. Więcej o tym przeczytają Państwo w artykule Wojciecha Wilczka. O samej mapie na dalszych stronach Zeszytów wyczerpująco napisali Kazimierz Kozica oraz Wiesław Siarzewski. Należy w tym miejscu dodać, że jej reprint, dzięki uprzejmości prof. Andrzeja Rottermunda, został wykonany z egzemplarza znajdującego się w Zamku Królewskim w Warszawie Pomniku Historii i Kultury Narodowej, gdzie z woli Tomasza Niewodniczańskiego, wielkiego kolekcjonera, został zdeponowany przez powołaną przez niego do życia Niemiecko-Polską Fundację Ochrony Zabytków Kultury. Bolesław Olszewicz, opisując w 1932 r. w Polskim Przeglądzie Kartograficznym dawne mapy Rzeczypospolitej, arkusz Czakiego zalicza do najcenniejszych i najciekawszych zabytków kartografii polskiej XVII w.. Pisze też, iż wydanie jej w reprodukcji byłoby nader pożądane. Niniejszym to właśnie czynimy. 7

6 8 Reprint wykonany przez Tatrzański Park Narodowy z oryginału z kolekcji Imago Poloniae Niemiecko-Polskiej Fundacji Ochrony Zabytków Kultury ufundowanej przez pana dr. Tomasza Niewodniczańskiego, Bitburg (Niemcy), w zbiorach Zamku Królewskiego w Warszawie

7 Kazimierz Kozica Franciszek Florian Czaki, mapa starostwa spiskiego (ok. 1762) U góry po lewej stronie, w kartuszu ozdobionym u dołu herbem własnym Brühlów, cho rągwiami i działami wojennymi: TABVLA PARTICVLARIS PRAEFECTURAE SCE PUSSEN SIS Seu Illius partis Scepuſii, quæ Polonorum juris eſt illiſque vernacula lingua Spiſz ſeu Staro- ſtwo Spiſkie, Germanis vero Zips dicitur. Quam Accurate diſcriptam noviſque obſervationibus illuſ- tra: tam ac delineatam, publicaqve luce donatam ILLVSTRISSIMO et EXCELLENTISSIMO DOMINO, DOMINO HENRICO Comiti in Ocieſzyno BRüHL. Rei Tormentariæ Supremo in Polonia Præfecto, Miniſtro Primario Status in Saxonia, ect: eidemque Aquilæ Albæ, Sti: Andreæ et Aquilæ Nigræ Equiti, etc. Scepuſii Præfecto etc: Franciſcus Florianus CZAKI S.R.M. Poloniæ Electoris Saxoniæ Rei Machinariæ in operibus bellicis Architectus. D.D.D. U góry, po prawej stronie kartusza, drugi tytuł: MAPPA GEOGRAPHICA repræſentans partem Hungariæ nempe ſic dictum Comitatum de ZIPS qua Starostia SPISK Cum ſuis regionibus doppidis proponitur. Rytownik: Friedrich Hampe, Elbląg [Frid: Hampe ſc.] (poniżej legendy). Miedzioryt kolorowany w epoce, cm (wymiary z ramką cm), skala ok. 1: Nad podziałką liniową, po prawej stronie róża wiatrów. U dołu po lewej stronie podziałka liniowa: Mill. Germ. Quor. 15 in Gradu. (2 8,9 cm). U dołu po prawej stronie legenda objaśniająca 23 sygnatury: Characterum Explica tio. U dołu po lewej stronie scena wypadku przy pracy w górach. Sygn. TN 2614 (POL-R ) 9 Mapa starostwa spiskiego dedykowana tamtejszemu staroście hr. Henrykowi von Brühlowi ( ), najbliższemu doradcy i faworytowi króla Augusta III Wetti na. Opracowana przez Franciszka Floriana Czakiego, wyrytowana ok r. przez Friedricha Hampego w Elblągu. Jest to jedyna mapa wydana drukiem pod nazwiskiem autora. Mapa obejmuje całe starostwo spiskie, jednak niecały komitat spiski (COMITATVS SCEPVSIENSIS) brak jego południowej części. Kolorami oznaczone są kró lewszczyzny (starostwo spiskie) oraz dobra prywatne i duchowne (w komitacie spiskim).

8 10 Treść mapy jest bardzo bogata. Na uwagę zasługuje interesujące przedstawienie Tatr Wysokich (MONTES TATRI). Nazwy szczytów i jezior opisano po niemiecku, inne nazwy są polskie i niemieckie, często podwójne. Brak na mapie nazw węgierskich. Mapa bardzo rzadka. Nie była znana podczas sporu polsko-węgierskiego o Morskie Oko. Należy do najcenniejszych i najciekawszych zabytków kartografii polskiej XVIII wieku. Mapę odkrył i opisał jako pierwszy Jan Jakubowski (Dwie nowoodnalezione mapy polskie z XVIII w., Przegląd Geograficzny VI/1926, s. 126 i nast.). Bolesław Olszewicz w swojej pracy Kartografia polska XVIII wieku (1932, wznowienie 2003) na stronie 22 po daje, że istnieją dwa tylko egzemplarze mapy: w zbiorze prof. J. Jakubowskiego w Warszawie oraz Tow. Tatrzańskiego w Krakowie (obecnie Centralna Biblioteka Górska PTTK w Krakowie). Dziś nie ma jej żadna wielka biblioteka uniwersytecka czy publiczna w kraju (np. Biblioteka Jagiellońska, Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego, Biblioteka Śląska, Biblioteka Uniwersytetu Poznańskiego, Biblioteka Gdańska PAN) oprócz Biblioteki Narodowej (sygn. 1562, egzemplarz nabyty w 1947 roku ze zbiorów prof. Aleksandra Czołowskiego ze Lwowa). Egzemplarz tej rzadkiej mapy znajduje się ponadto w kolekcji dr. Tomasza Niewodniczańskiego, przechowywanej obecnie na Zamku Królewskim w Warszawie, oraz w innej prywatnej kolekcji. Poza tym egzemplarz mapy pojawił się na rynku aukcyjnym w 2008 roku, ale obecne miejsce jego przechowywania nie jest autorowi znane, podobnie jak losy przedwojennego egzemplarza prof. Jana Jakubowskiego. Literatura Buczek K., Czaki Franciszek Florian [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. IV, Kraków 1938, s Buczek K., Dzieje kartografii polskiej od XV do XVIII wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław Warszawa Kraków Jakubowski J., Dwie nowoodnalezione mapy polskie z XVIII w., Przegląd Geograficzny, Warszawa 1926, nr VI, s. 126 i nast. Jakubowski J., Nowo odnaleziona polska mapa Spisza [w:] Pamiętnik II Zjazdu Słowiańskich Etnografów i Geografów w Polsce w 1927 r., t. 2, Kraków 1930, s Kozica K., DANTISCUM EMPORIUM TOTIUS EUROPAE CELEBERRIMUM. Gdańsk i Bałtyk na mapach, widokach oraz dokumentach ze zbiorów Tomasza Niewodniczańskiego (Bitburg, Niemcy), Muzeum Historyczne Miasta Gdańska, Gdańsk 2004, poz. G70/1, il. s Krassowski B. i inni, Polska na starych mapach. Katalog wystawy, Biblioteka Narodowa, Warszawa 1977, poz. 77, il. Krassowski B. i inni, Wśród starych map i atlasów Biblioteki Narodowej w Warszawie, Biblioteka Narodowa, Warszawa 1982, poz. 58, il. 58. Midzio J., Prace kartograficzne Franciszka Floriana Czakiego, kartografa polskiego XVIII wieku, Polski Przegląd Kartograficzny, Warszawa 1972, t. 4, nr 4, s Olszewicz B., Kartografia polska XVIII w. Przegląd bibliograficzno-historyczny, Polski Przegląd Kartograficzny, Lwów 1932, t. V, nr 38/39, s , poz. 130.

9 Franciszek Florian Czaki, mapa starostwa spiskiego (ok. 1762) Czaki (Csáky), Franciszek Florian (ok ), jeden z najwybitniejszych kartografów polskich XVIII wieku, pochodził z Węgier ze szlacheckiej rodziny (Csáky de Keresztseg), która przybyła do Polski w 1711 r. Był kapitanem artylerii saskiej, a następnie ko ron - nej. Prace dotyczące kartografii Polski rozpoczął już ok. roku Na podstawie własnych zdjęć terenowych sporządził szczegółowe mapy okolic Warszawy w skali ok. 1: (w orientacji południowej, 1760), 12-arkuszową mapę Wisły w skali ok. 1: , mapę Wołynia w skali ok. 1: (1769) oraz mapy poszczególnych województw koronnych, z których jedyną znaną jest wydana w miedziorycie mapa starostwa spiskiego. Pozostałe jego mapy zachowały się w postaci rękopiśmiennej. Około 1760 r. rozpoczął współpracę z księciem Józe fem Aleksandrem Jabłonowskim ( ) nad wielką mapą Polski, której jednak nie ukończył. W 1764 r. wraz z całym swoim dorobkiem kartograficznym przybył do Warszawy, gdzie od roku 1766 był nadwornym geografem i inżynierem króla Stanisława Augusta, który nobilitował go dwa lata później. W tym okresie Czaki opracował także mapę dolnego biegu Wisły w skali ok. 1: (1765), plany okolic Bydgoszczy (1765) oraz mapę ekonomii brzeskiej (ok. 1770). Poza kartografią zajmował się również projektowaniem kanałów łączących Noteć z Wisłą i Pinę z Muchawcem. W latach często przebywał na Litwie, gdzie gromadził materiały miernicze i kartograficzne oraz kierował pracami przy regulacji Niemna i oczyszczaniu go z głazów. Pisał także o błotach pińskich. Z prac kartograficznych autora, których niewiele zachowało się do naszych czasów, korzystało wielu późniejszych kartografów, m.in. Karol de Perthées ( ), Bartłomiej (Bartolomeo) Folino ( ), Theodor Philipp von Pfau ( ) czy Giovanni Antonio Rizzi-Zannoni ( ). (K. Buczek, PSB, t. IV, s ; K. Buczek, Dzieje kartografii, s ; K. Kozica, Dan- TISCUM Emporium..., s. 414) Hampe, Friedrich (działający w połowie XVIII wieku) elbląski rytownik i wydawca. Wyrytował i wydał w Elblągu m.in. trzy mapy opracowane przez Johanna Friedricha Enderscha ( ): mapę Żuław Wiślanych (1753), Warmii (1755) i Prus (1758). (K. Kozica, DANTISCUM Emporium..., s. 419) 11

10 12 Tatry na mapie Węgier Lazarusa Secretariusa, Faksymile, wyd. L. Stegna, Budapeszt 1982