OBRAZ DĘBU I LIPY W LITERATURZE POLSKIEJ I LITEWSKIEJ XIX P. XX WIEKU. STUDIUM PORÓWNAWCZE

Transkrypt

1 WILEŃSKI UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY WYDZIAŁ FILOLOGICZNY KATEDRA FILOLOGII POLSKIEJ I DYDAKTYKI Stanisława Gajewska OBRAZ DĘBU I LIPY W LITERATURZE POLSKIEJ I LITEWSKIEJ XIX P. XX WIEKU. STUDIUM PORÓWNAWCZE Praca magisterska przygotowana w Katedrze Filologii Polskiej i Dydaktyki pod kierunkiem doc. dr Krystyny Syrnickiej Wilno

2 SPIS TREŚCI WSTĘP...3 ROZDZIAŁ I Drzewa w kulturze ludowej 1. Dąb Lipa...20 ROZDZIAŁ II Drzewa w literaturze ludowej 1. Dąb Lipa...53 ROZDZIAŁ III Obrazy i motywy drzew w poezji polskiej i litewskiej XIX w. pocz. XX w. 1. Dąb Lipa ZAKOŃCZENIE BIBLIOGRAFIA SANTRAUKA SUMMARY

3 WSTĘP Drzewa odgrywają bardzo ważną rolę w życiu każdego człowieka. Już od zarania dziejów wykorzystywano je w celach spożywczych (owoce, liście, kwiaty, nasiona), ale także do produkcji leków, farb, olejów itd. Najważniejszym jednak zastosowaniem drzewa jest wykorzystanie jego drewna w budownictwie, w przemyśle meblowym, do produkcji różnych przedmiotów użytku domowego, do produkcji papieru oraz jako opał. Drzewa oprócz funkcji materialnej, użytkowej, estetycznej pełnią również funkcję ekologiczną, czyli biorą udział w produkcji tlenu oraz ochronią przed wiatrem, słońcem, deszczem. Należy jednak pamiętać, że drzewa od najdawniejszych czasów pełniły nie mniej ważną rolę w sferze kultury duchowej człowieka, były zarówno miejscem epifanicznym, jak też powiernikami różnych bied, kataklizm oraz momentów szczęśliwych. Wśród wielu gatunków drzew rosnących na pewnych obszarach Europy, niektóre cieszyły się szczególną popularnością, jak np. dąb i lipa. Drzewa te mocno zakorzeniły się w wierzeniach ludowych wielu narodów, często były uważane za drzewa święte, najpierw poświęcone różnym bogom bądź nimfom, później zaś niektórym świętym chrześcijańskim. Tym też tłumaczyć można dużą frekwencję występowania tych drzew w ustnej twórczości ludowej oraz literaturze narodów słowiańskich i bałtyckich, gdzie dąb zwyczajowo posiadał nacechowanie męskie, natomiast lipa żeńskie, co spowodowało, że drzewa te funkcjonowały tradycyjnie w wyobraźni ludowej jako antropomorficzna para. Praca magisterska Obraz dębu i lipy w literaturze polskiej i litewskiej XIX p. XX wieku. Studium porównawcze jest próbą zarysu motywów i funkcji dębu i lipy w kulturze oraz literaturze polskiej i litewskiej w ujęciu komparatywistycznym. Zasadniczym celem pracy jest znalezienie odpowiedzi na pytanie o sposobach funkcjonowania tych drzew w obu wyżej wymienionych kulturach ludowych, a także ustalenie różnic i podobieństw w sposobach obrazowania danych motywów w poezji polskiej oraz litewskiej XIX pocz. XX wieku. Penetrując zbiorki twórczości poetyckiej XIX pocz. XX wieku pod wyżej wspomnianym kątem badawczym, nie sposób było pominąć różnorodnych kontekstów kulturowych i tradycji ludowej, która niewątpliwie miała wpływ na literaturę, a przede wszystkim poezję romantyczną oraz postromantyczną. Podstawę źródłową pracy stanowią polskie oraz litewskie utwory poetyckie, są to przede wszystkim wiersze oraz poematy, które powstawały w XIX pocz. XX wieku. W poezji tego okresu wyekscerpowałam wątki i motywy dotyczące dębu i lipy oraz poddałam je analizie. 3

4 Tematyka dendrologiczna dość często stawała się przedmiotem opisu wielu prac naukowych z różnych dziedzin. Etnograficznym opisem funkcji drzew zajmowali się następujący badacze: K. Moszyński Kultura ludowa Słowian (Kraków 1934), A. Fischer Drzewa w wierzeniach i obrzędach ludu polskiego (Lwów 1938), J. i R. Tomiccy Drzewo życia. Ludowa wizja świata i człowieka (Warszawa 1975), P. Dundulienė Medžiai senovės lietuvių tikėjimuose (Vilnius 1979), M. Marczewska Drzewa w języku i w kulturze (Kielce 2002) itd. Tematyka kulturotwórczej roli drzew podejmowana była także w dziełach historycznych: T. Narbutt Dzieje starożytne narodu litewskiego (Wilno 1835), J. I. Kraszewski Litwa. Starożytne dzieje, ustawy, język, wiara, obyczaje, pieśni, przysłowia, podania (Warszawa 1847), A. Brückner Starożytna Litwa. Ludy i bogi (Olsztyn 1979) oraz wielu innych. Monograficznym zaś opisem funkcji i motywów drzew w kulturze i literaturze zajmowali się następujący autorzy: D. Lichaczow Poezja ogrodów. O semantyce stylów ogrodow-parkowych (Warszawa Wrocław Kraków 1991), J. Sokolski, Lipa, Chiron i labirynt. Esej o fraszkach (Wrocław 1998), E. Grzęda Funkcja i estetyka motywów drzewa i lasu w twórczości Juliusza Słowackiego (Wrocław 2000). W Katerze Filologii Polskiej i Dydaktyki Wileńskiego Uniwersytetu Pedagogicznego powstała także praca etnolingwistyczna J. Tumas Językowo-kulturowy obraz dębu, brzozy i wierzby (na materiale polskim i litewskim) (Wilno 2005). Brak jednak prac poświęconych bardziej szczegółowej analizie funkcji i estetyki poszczególnych drzew, a zwłaszcza tak popularnych jak dąb i lipa, brak też jakichkolwiek prac porównawczych, dotyczących omawianego kręgu literackiej tematologii. W niniejszej pracy zostały wykorzystane również słowniki oraz encyklopedie, które służyły jako pomocnicze narzędzia nadawcze: Z. Gloger Encyklopedia staropolska (Warszawa 1900), W. Kopaliński Słownik symboli (Warszawa 1990), A. M. Kempiński Słownik mitologii ludów indoeuropejskich (Poznań 1993), P. Kowalski Leksykon znaki świata: omen, przesąd, znaczenie (Warszawa Wrocław 1998), T. Miłkowski, J. Termer Uniwersalny słownik literatury (Warszawa brw) i inne. Podstawowa metoda badawcza, która posłużyła w pisaniu tej pracy, to metoda analityczna, zastosowałam także metodę opisową i porównawczą. Niniejsza praca magisterska składa się z 3 rozdziałów, z których każdy dzieli się z kolei na dwie części. Cześć pierwsza rozdziału I. została poświęcona wierzeniom dotyczącym dębu w kulturze słowiańskiej oraz bałtyckiej na tle niektórych innych kultur starożytnych, jak np. germańska, grecka, rzymska. Natomiast część druga została poświęcona lipie, gdzie również została ona zaprezentowana głównie w kulturze ludowej Słowian i Bałtów. 4

5 Rozdział II został poświęcony analizie i interpretacji motywów i funkcji dębu i lipy w ustnej twórczości ludowej. Drzewa te wystąpiły w takich gatunkach folklorystycznych, jak pieśni, dumy, legendy, bajki, opowiadania, przysłowia, zagadki itd. Z kolei w rozdziale III. analizie zostały podane polskie i litewskie utwory poetyckie powstałe w XIX pocz. XX wieku, w których pojawiały się motywy dębu lub/oraz lipy. 5

6 ROZDZIAŁ I Drzewa w kulturze ludowej W życiu i wierzeniach różnych narodów drzewa odgrywały bardzo ważną rolę. Drzewa były utożsamiane często z boską obecnością, były przedmiotem czci, jak też symbolizowały czasami kontakt między królestwem niebieskim, światem ziemskim oraz królestwem zmarłych 1. Kult drzewa rozpowszechniony był wśród wielu narodów takich, jak Celtowie, Germanowie, Skandynawowie, Słowianie, Bałtowie i inne. Wśród różnych narodów nie wszystkie jednak drzewa cieszyły się jednakową popularnością. Szczególne znaczenie przypisywano zwłaszcza takim drzewom, jak dąb, lipa, klon, wierzba, jarzębina i inne. Jednakże największym szacunkiem były otaczane lipy i dęby. Część pierwsza niniejszej pracy będzie zawierała opis wierzeń ludowych dotyczących dębu drzewa męskiego, natomiast część druga lipy drzewa żeńskiego. 1. Dąb Dąb jest to najwyższe i największe drzewo, jakie człowiek postrzegał w swoim otoczeniu oraz zawsze miał w zasięgu swojej ręki; wyróżniał się ogromnym, masywnym pniem, rozłożystymi gałęziami, silnymi korzeniami, bujnymi oraz zielonymi liśćmi i niewielkimi owocami żołędziami 2. Drzewo to było podziwiane również ze względu na twarde drewno, które symbolizowało siłę fizyczną i niezłomność. Dąb 3 odgrywał bardzo ważną rolę w życiu prawie każdego człowieka 4. Już od zamierzchłych czasów dąb był bowiem postrzegany jako drzewo święte. Źródła tej świętości i przyczynę kultu, jakim były otoczone owe drzewa, upatruje się nie tylko w ogromnych rozmiarach czy siłach żywotnych dębu, ale przede wszystkim w jego mocy przyciągania gromów i dawania ognia. Jeszcze nasi dawni przodkowie zauważyli, że pioruny 1 L. Impelluso, Natura i jej symbole: rośliny i zwierzęta, przetłum. H. Cieśla, Warszawa 2006, s M. Marczewska, Drzewa w języku i w kulturze, Kielce 2002, s Dąb (Quercus) drzewo z rodziny bukowatych. Należy do niego ok. 200 gatunków występujących prawie wyłącznie w strefie umiarkowanej i podzwrotnikowej półkuli północnej ; Nowa encyklopedia powszechna PWN, pod red. B. Petrozolin-Skowrońskiej, t. 2, Warszawa 1997, s. 31. Nazwa dąb pochodzi od ie. dheu-b*, dhum-b* głęboki, miejsce głęboko położone, a więc ciemne, cieniste. Dąb pierwotnie prawdopodobnie oznaczał drzewo o ciemnym drewnie; F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. I, Kraków , s Nazwę dębu można również zestawić z lit. dumblas błoto, dauba dolina, nizina, łot. dumbrs bagnisty, błotnisty teren, co w pewny sposób potwierdzałoby rozwój znaczenia: błoto las, który rośnie w dolinie drzewo pospolicie występujące w takim lesie dąb ; M. Marczewska, op. cit., s W zabytkach starocerkiewnosłowiańskim i staroruskim wyraz dąb miał znaczenie szersze i oznaczał nie tylko quercus, ale i drzewo (w ogóle). Podobny stan zachował się częściowo w języku serbochorwackim dub dąb, dial. drzewo ; W. Budziszewska, Słowiańskie słownictwo dotyczące przyrody żywej, Wrocław Warszawa Kraków 1965, s L. Impelluso, op. cit., s

7 najczęściej biją w dęby i utożsamili z tym drzewem boga grzmotów 5. Zaś K. Moszyński w Kulturze ludowej Słowian związek tego drzewa z gromowładną istotą tłumaczy tym, że w dęby pioruny biją częściej niż w inne drzewa, jak też tym, iż kojarzono wiszące czy opadające żołędzie z wielkimi kroplami dżdżu 6. W tradycji indoeuropejskiej dąb był poświęcony władcy ognia, bogu grzmotów, który był także czasami uważany za boga wojny. Dęby stały się świętymi drzewami najwyższego boga, bo dość często były rażone przez piorun. Ten kontakt drzewa z boskim ogniem nadawał mu sakralne znaczenie. Tak więc dąb stał się drzewem epifanicznym, czyli był miejscem, gdzie objawiały się różne bóstwa 7. U Greków dąb został poświęcony Zeusowi; słowiańskiego boga Prowe czy Perkuna, a także bałtyckiego boga piorunów Perkuna, czczono w lasach dębowych, u Germanów zaś to drzewo zostało podporządkowane Donarowi, a u Rzymian Jowiszowi itd 8. W Grecji dąb był drzewem Zeusa, boga najwyższego, władcy nieba. Drzewo to spełniało rolę boskiego wieszcza. Dodona, najstarsza wyrocznia w Epirze, szczyciła się gajem świętych dębów wróżbitów, z którego szumu kapłani, a później i kapłanki odczytywali wyroki boskie 9. W starożytnym Rzymie dąb natomiast był poświęcony Jowiszowi, najwyższemu bogu gromowładnemu, panu nieba i ziemi. Jowisz wraz ze swoją małżonką Junoną nosili wieńce z liści dębowych. Pragnący upodobnić się do niego królowie rzymscy też upiększali swoje głowy takimi wieńcami. Z biegiem czasu podczas triumfalnych uroczystości koronami z dębowych liści wieńczono również wodzów, którzy odnieśli zwycięstwo na polach bitwy 10 albo dawano ich także żołnierzom, którzy w czasie walki uratowali życie współobywatelowi 11. W Rzymie wierzono także, że cały ród ludzki pochodzi od dębu. Drzewo to uchodziło u nich też za pierwszą roślinę rosnącą na ziemi, a żołędzie zaś uznawano za najstarszy pokarm spożywany przez ludzi 12. W dziele K. Moszyńskiego możemy przeczytać, iż dąb na całym obszarze Słowiańszczyzny został zaliczony do drzew dobrych czy czystych bądź świętych, czyli godnych Boga i jego świętych 13. W świętych gajach słowiańskich dąb był drzewem najdostojniejszym, najczcigodniejszym, utożsamiał tak samo, jak i w innych kulturach, boga błyskawic, ognia i nieba. W dąbrowie albo w lesie wybierano największy, najpotężniejszy dąb i otaczano go ogromną czcią. Dookoła tego drzewa dokonywano adoracji, podczas których były odprawiane 5 M. Ziółkowska, Gawędy o drzewach, Warszawa 1988, s K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, cz. II: Kultura duchowa, z. 1, Kraków 1934, s P. Kowalski, Leksykon znaki świata: omen, przesąd, znaczenie, Warszawa Wrocław 1998, s M. Lurker, Przesłanie symboli w mitach, kulturach i religiach, przeł. R. Wojnakowski, Kraków 1994, s M. Ziółkowska, op. cit., s Tamże. 11 W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s A. M. Kempiński, Słownik mitologii ludów indoeropejskich, Poznań 1993, s K. Moszyński, op. cit., s

8 taneczne korowody ze śpiewami i pobrzękiwaniem we wszystko, co robiło hałas, składano też u stóp dęba ofiary z owoców, miodu, jaj oraz produktów mlecznych, a także palono święte ognie, w których płonęły gałęzie innych dębów. Prokopius z Cezarei, historyk bizantyński zmarły w 562 roku, opisując życie religijne współczesnych mu Słowian, konstatował, że jeden tylko bóg błyskawicy był władcą całego świata i naród niejednokrotnie składał mu w ofierze woły oraz inne zwierzęta. Należałoby tu dodać, że bydło oraz inne zwierzęta były zawczasu zabite oraz przygotowane do spożycia 14. Helmold, kronikarz z XII wieku, proboszcz z Bozowa, razem z biskupem stargardzkim odbył kilka podróży misyjnych dla nawracania zachodnich Słowian i napisał dzieło pt. Chronico Slavorum, w którym wspominał o świętych dębach Obodrytów 15. Przetacza on, że był tam nadto ogromny i rozgałęziony dąb, pod nim zaś rozkoszne źródło; ten dąb lud otaczał wielką czcią, uważając go za święty, bo zamieszkało w nim jakieś bóstwo 16. Dalej Helmold podaje, że między starymi drzewami zobaczyli święte dęby, które były poświęcone bogu tej ziemi Prowe. Otaczał je płot, który był starannie sporządzony z drzewa oraz znajdowały się tam dwie bramy. Wspominał poza tym, że poza bożkami i bałwanami, których pełno było po różnych miejscowościach, to miejsce jednak było uważane za najświętsze w całym kraju, dla którego był wyznaczony osobny kapłan, święto oraz rozmaite ofiary. Na to miejsce obowiązkowo co poniedziałek schodziła się ludność z księciem i kapłanem na rozprawy sądowe. Wstęp do świętego miejsca był zabroniny wszystkim oprócz kapłana i przychodzących z ofiarami lub śmiercią zagrożonych. Ogromną cześć okazywali Słowianie swoim świętościom, bo nawet podwórze świątyni nie mogło być zhańbione chociażby krwią wroga 17. Litewscy etnologowie również wspominają o tym, że nikt nie miał prawa i innym nie pozwalał dotykać świętego drzewa. Wspominają także, że sam Mendog nawet nie ośmielał się w świętym gaju złamać ani jednej gałązki 18. Jan Długosz pisał, że wchodzenie do świętych miejsc albo ich niszczenie przez ścinanie drzewa lub łamanie gałęzi groziło karą śmierci. Taki zakaz najbardziej dotyczył cudzoziemców lub wyznawców innej religii 19. Starożytni Prusowie przy świętych dębach zabraniali też zabijać ludzi, nawet wrogów. Krzyżacy chcąc zaprzeczyć temu obyczajowi, specjalnie przy nich mordowali niewolników litewskich. A więc później i Litwini przy dębach zaczęli zabijać jeńców krzyżackich M. Ziółkowska, op. cit., s Tamże, s Cyt. za: S. Urbańczyk, Dawni Słowianie. Wiara i kult, Wrocław Warszawa Kraków 1991, s Tamże, s P. Dundulienė, Gyvybės medis lietuvių mene ir tautosakoje, Vilnius 2008, s J. Długosz, Przeszłość Litwy, [w:] Antologia wileńska, t. I: Litwa Korona, pod red. R. Karasia, Warszawa 2000, s P. Dundulienė, Medžiai senovės lietuvių tikėjimuose, Vilnius 1979, s

9 Tak więc świętość dębu nakazywała jego ochronę, a uszkodzenie go narażało człowieka na zemstę bogów. Drzewa takiego nie wolno było ścinać albo jakoś uszkodzić. Gdy zaś z biegiem czasu usychało powalone wiekiem, pozostawiano je, by samo spróchniało i w taki sposób zakończyło swój żywot. Dębów także nie wolno było rąbać, ponieważ uważano, że krew z nich popłynie 21, jak też palić. Pień świętego dębu, mógł spłonąć jedynie od ognia posłanego przez boga 22. Łużyczanie bali się ścinać dęby, nawet te które były przyznaczone do celów obrzędowych. Lud bojąc się kary za krzywdę wyrządzoną drzewu, karczował je grupowo, czyli każdy z gospodarzy musiał uderzyć w dąb toporem, a gdy drzewo było już zrąbane okrywano je wówczas i zabierano do wsi 23. Natomiast według germańskich praw obyczajowych nawet zdarcie kory z dębu narażało człowieka na karę śmierci poprzez ścięcia głowy 24. Podobny zakaz istniał także na Białorusi. Pewnego dnia kiedy ścięto samotnie rosnący prastary dąb, rozpętała się wówczas straszna burza, która uczyniła wiele zła ludziom. Dębu takiego nie wolno było nawet zaciąć siekierą. Zaś każdego, kto to dokonał, spotykało ogromne nieszczęście 25. Nie wszędzie dąb był jednak taki nietykalny. W Abchazji otaczanie dębu czcią wiązało się z mniemaniem, że w czasie burzy bóg piorunu bije najczęściej w dąb. Wówczas gdy to drzewo rosło w pobliżu domu po prostu karczowano go. Zakaz sadzenia dębu w pobliżu domostawa oraz innych zabudowań znany był także Osetyńcom i Litwinom 26. Wierzyli oni, że bliskość dębu przynosi ogromne nieszczęście. W powiacie międzyrzeckim również drzewa tego bardzo lękano się i uważano, że dąb był niełapsy, czyli nieszczęśliwy, więc nie sadzono go nigdy obok domów 27. Podobny zakaz sadzenia dębu w sadzie, przy domu lub przy innym zabudowaniu możemy spotkać u wielu innych narodów. W kulturze ludowej Bałtów dąb był otoczony nie mniejszą czcią niż u Słowian. Dąb czczono jako drzewo boga piorunowego, Perkuna. Należy dodać, że na Litwie i Łotwie znano też dęby Perkona 28. J. I. Kraszewski w dziele pt. Litwa. Starożytne dzieje, ustawy, język, wiara... podaje, że na terenie Litwy szczególną czcią był otoczony dąb (Užuołas) poświęcony Perkunowi, przed którym paliły się znicze oraz w którego wyżłobieniach znajdowały się trzy posągi w Romowe 29. P. Dundulienė wspomina, że były to posągi Perkuna, Patrimpa i Pikuły. M. 21 P. Kowalski, op. cit., s R. Vulcanescu, Kolumna niebios, Warszawa 1979, s M. Marczewska, op. cit., s P. Kowalski, op. cit., s M. Marczewska, op. cit., s Tamże, s A. Fischer, Drzewa w wierzeniach i obrzędach ludu polskiego, Lwów 1938, s Do XIX w. na Litwie i Łotwie tylko starsi ludzie mieli prawo wymawiać imię Perkuna i Perkona, Perkunelis i Perkonitis albo w zastępczej formie Dievaitis i Dievins (bóg); A. Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 1982, s J. I. Kraszewski, Litwa. Starożytne dzieje, ustawy, język, wiara, obyczaje, pieśni, przysłowia, podania, t. I, Warszawa 1847, s

10 Pretory także pisał, że ten dąb odbierał szczególną cześć, był uważany za drzewo najświętsze. Do niego nie miał prawa podchodzić żaden zwykły kapłan (vaidila), ale tylko najstarszy (krivis) 30. Mnóstwo gajów, lasów i starych dębów, które zostały uświęcone, długo jeszcze trwały na litewskiej ziemi, nawet po jej ochrzczeniu. Niektóre jednak musiano ścinać, by położyć kres bałwochwalstwu. Po przyjęciu chrześcijaństwa przez Litwę wiele pojawiało się trudności i oporu przy karczowaniu dębów. Lękano się nawet toporem dotknąć pnia świętego drzewa. Odwieczne dęby oraz gaje, które były świadkami różnych wydarzeń, wzbudzały wśród ludu szacunek 31. W Dziejach starożytnych narodu litewskiego T. Narbutta możemy natomiast przeczytać, że najstarsze plemię Litwinów, starożytni Prusowie, świątynie swoje mieli pod drzewem dębowym. Mityczne nazwanie świątyni Romnowe, spływa się ze świętością dębu. Wyraz ten znaczył w dawnej mowie litewskiej miejsce skromności, pobożności, pokoju. Dąb w Romnowe pruskim był przybytkiem największej świętości. Mamy niejakiś opis tego drzewa, które Bolesław Krzywousty, podczas napadu na Prusy, nie mogąc naprędce dokazać, aby ścięte było, podpalić kazał, jak świadczą niektórzy kronikarze. Lecz Treter zaprzecza temu, mówiąc, że dąb stał jeszcze za czasów Krzyżackich. Z przyczyny zaś, że lud nie przestawał z modłami udawać się do tego drzewa, na prośbę Biskupa Jana I, Winryk Kniprode, Wielki Mistrz Krzyżaków, rozkazał ściąć ten dąb. Co jest rzeczą najdziwniejszą, że najstarsi kronikarze, z których Symon Granan swoją kronikę układał, wyraźnie twierdzą, iż dąb w Romnowe był latem i zimą zielony, i liść z niego nigdy całkowicie nie opadał. A cały wykład tej osobliwości przypisują mocy czartowskiej, mniemając, że czarci cześć odbierali w tej świątyni, pod postacią bogów krajowych. Adam Bremeński wspomina o takim samym dębie świętym, który był w Szwecji 32. Autor Dziejów starożytnych... wspominał również, że w Szwentameste, później Świętasiekierka znajdował się niezmiernej wielkości dąb. Drzewo to jeszcze stało po upadku świątyni Kurka, a zwykły lud, mimo zakazów i nauk biskupa Warmińskiego Anzelama, nadal oddawał cześć bogom pod tym drzewem. Biskup, chcąc położyć kres temu bałwochwalstwu, rozkazał to drzewo ściąć. Gdy wypełniano rozkaz przytrafiło się tak, że topor od pnia odskoczył i śmiertelnie zranił człowieka, przez ten wypadek chrześcijanie stracili odwagę do tej pracy. Lud wiejski zaś zabrał ten topor i przechowywał go w kaplicy, jako zabytek świętości pogańskiej. Po tym wydarzeniu sam Biskup, wziął siekierę w ręce i przewodniczył ścinaniu drzew 33. O świętych dębach i o ich wycinaniu pisze również A. Brückner w pracy pt. Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Podaje on, że Hieronim wraz z ludźmi, gdy dotarł do środka gaju, gdzie stał święty dąb, rozkazał ściąć go. Jednak przez pewną chwilę nikt nie ośmielił się w niego uderzyć, ale później został zaś wyrąbany nawet cały las. Wspominał on także, że w tej krainie było dużo lasów, które były otoczone nie mniejszą czcią. Gdy Hieronim postanowił i je zniszczyć, wówczas zwykły lud pełen lęku przybył do Witolda, gdzie z płaczem i krzykiem skarżyły się kobiety, że wyrąbano święty gaj i odebrano im dom boży, w którym zawsze błagali o pomoc. Teraz zaś nie wiedzą, gdzie mają szukać boga, któremu siedzibę zabrano. Ubolewały również 30 P. Dundulienė, Medžiai senovės..., s J. I. Kraszewski, op. cit., s T. Narbutt, Dzieje starożytne narodu litewskiego, t. 1, Wilno 1835, s Tamże, s

11 nad tym, że istnieje jeszcze kilka mniejszych gajów, w których też wielbią bogów, ale i te chce Hieronim zniszczyć, aby wprowadzić jakąś nową wiarę i nowych świętych. Cały tłum prosił i błagał, aby władca nie pozwolił niszczyć miejsc obrzędów i kultu przodków 34. Król bardzo wzruszył się dolą ludu i rozkazał, żeby Hieronim natychmiast opuścił kraj. Pewne informacje o pogaństwie litewskim, istniejące jeszcze nawet w XVII wieku, wspominają o ponownym wznieceniu świętego ognia poprzez tarcie kawałeczka dębu o szare kamienie polne 35. O wierzeniach panujących na terenie Litwy dowiadujemy się także z listu, który został napisany w roku 1587 przez biskupa żmudzkiego Melchiora Giedroycia do jenerała jezuitów : W wielkiej bardzo części mego biskupstwa nie ma nikogo, kto by się raz w życiu spowiadał (...). Zadowalają się jednym: my nie Lutrzy, w piątki mięsa nie jadamy; powszechnie ofiarują gromom, (...) szanują dęby jako święte i wiele podobnych dziwów, jakie raczej z niewiadomości niż ze złości wyszły, za grzechy nie liczą 36. W Starożytnej Litwie... również możemy przeczytać, że także na Łotwie ogromną czcią był otoczony dąb. Na tym terenie drzewo to miało związek z męskością. Czciciele tego drzewa kładli pod niego nieraz parę jaj. A kto zapadał na zdrowiu, natychmiast posyłał popa ku drzewom, który się z nimi sprzeczał, dlaczego pozwalają chorować człowiekowi, który im dary ofiarował 37. W tym wypadku, gdy zdrowie natychmiast nie wracało, przynosiło się wówczas drzewom podwójną porcję różnych darów. W taki sposób chorzy zdobywali łaskę u bogów oraz powracali do zdrowia 38. T. Narbutt w swoim dziele niejednokrotnie wspominał o konkretnych dębach, które były otoczone czcią. Na Żmudzi, w pobliżu Kroż, w majątku Dionizego Paszkiewicza rósł ogromy, stary dąb, który niegdyś był otaczany czcią. D. Paszkiewicz kazał z kloca tego dębu, który wewnątrz był już wypróchniały, zrobić pomieszczenie. Drzewo to nosiło nazwę Baublis. Był to jeden z dębów uważany za wróżbitę, z którego wychodził głos wieszczy, nieraz podobny do ryku byka 39. M. Ziółkowska natomiast podaje, że nazwa Baublis nadawana była tam świętym dębom pogańskim, w których wypróchniałych pniach odzywały się głosy wieszcze 40. Wielu kronikarzy donosiło o podobnych rzeczach, m.in. Kasper Schutz powiadał, że w dębach i bzach przemieszkiwali niżsi bożkowie, czyli diabli, którzy odzywali się do zwykłego ludu, 34 A. Brückner, Starożytna Litwa. Ludy i bogi, Olsztyn 1979 s A. Gieysztor, op. cit., s A. Brückner, op. cit., s Ofiary drzewom składano w następujący sposób: pop z innymi starcami, szepcząc pewne słowa, składali dary, po czym kilku przybiegało i wznosiło w górę beczkę z piwem. Potem pop lipowym kropidłem kropił stojących dookoło. Po tej czynności lud zaczynał pić to piwo oraz w wielu miejscach rozpalać ogniska i rzucać do stosu część przyniesionego wierząc, że bez darów i piwa bogowie nigdy ich nie wysłuchają. Dobrze podpiwszy, zaczynali dookoło drzew tańczyć i śpiewać; Tamże, s Tamże, s T. Narbutt, op. cit., s M. Ziółkowska, op. cit., s

12 składających skargi albo żądających jakiejś rady. Głos z wewnątrz dębu podobno zawsze udzielał odpowiedzi 41. Istniało jeszcze świadectwo o dębie, większym od Baublisa. Niedaleko miasta Welau, we wsi Oppen, w pewnym ogrodzie rósł dąb niezmiernej wielkości. Kronikarz pruski Henneberger mówił, że dąb ten był pusty w środku i tak obszerny, iż można było na dużym koniu do niego wjechać i obrócić się wygodnie. Ten dąb jednak już nie istnieje. Według podań dawniej na tym miejscu znajdowała się świątynia starożytnych Prusów. T. Narbutt podkreślał, że we wszystkich miejscach, gdzie były świątynie, rosły obowiązkowo dęby święte, ponieważ świętość tego drzewa wiązała się z wyobrażeniem boga 42. Dąb, oprócz tego, że był drzewem świętym, był również uważany za drzewo kosmiczne 43 jako oś świata, dzięki której człowiek mógł nawiązać kontakt z niebem i jego istotami. Dość często drzewo to było odbierane jako szczególny oraz ważny element pośredniczący i umożliwiający współegzystencję bogów i ludzi. Ludność mieszkająca na terenie Kaukazu odnosiła się do dąbu jako drzewa mitycznego, którego wierzchołek został złotym łańcuchem przykuty do nieba, co dawało możliwość sługom bożym aniołom schodzić na ziemię i wspinać się z powrotem do domu bożego 44. W rosyjskich apokryfach średniowiecznych dąb, a czasami nawet też żelazny dąb również przedstawiano jako drzewo kosmiczne, które rosło od początku stworzenia świata oraz utrzymywało na swych gałęziach ziemię 45. W XIX-wiecznym zapisie, który pochodzi ze Wschodnich Karpat, można znaleźć też obraz dębu jako drzewa niebios: Było to ongiś na początku świata // Wtedy nie było nieba ani ziemi, // Nieba, ni ziemi, tylko sine morze, // A pośrodku na morzu na dębie // Siedziały dwa gołębie. // Dwa gołębie na dębie // Toczyły taką naradę. // Radę radziły i gruchały: // Jakże mamy stworzyć świat? 46. W mitologii litewskiej dąb był natomiast kojarzony z drzewem świata lub drzewem życia 47. Na konarach tego drzewa mieszkał wszechwiedzący orzeł, który był pośrednikiem między niebem a ziemią oraz który przynosił bohaterów ze świata podziemnego. Uważano, że tym orłem mógł być sam Perkun 48. Drzewo świata zazwyczaj rosło na wysokiej górze, w gęstym lesie, jego wierzchołek sięgał aż do nieba, zaś korzenie tkwiły w otchłani piekeł. Obraz drzewa świata 41 T. Narbutt, op. cit., s Tamże, s M. Marczewska, op. cit., s Tamże, s Tamże, s A. Gieysztor, op. cit., s Szerzej o tym patrz: P. Dundulienė, Gyvybės medis..., s Boga Perkuna dość często wzywano w modlitwach do karania kłamców, nieuczciwych mężów, złych sąsiadów oraz do walki z demonami. W czasie burzy Żmudzini modlili się tymi słowami: Perkunie, dobry boże, nie bij w Żmudzina, lecz bij w Rusa jak w rudego psa lub bij w Niemca jak w diabła ; A. Gieysztor, op. cit., s

13 pozostał jeszcze w zaklęciach, np. Jest góra Egar, gdzie rośnie dąb, a w nim gniazdo, w której są trzy służebnice: Korolina, Katrina i Marcelina. Było to zaklęcie przeciw wężów 49. W wielu kulturach spotykamy jeszcze pewne ślady traktowania dębu jako drzewa kosmicznego, drzewa świata, które spełniało rolę przekaźnika w składaniu ofiary. Skojarzenie tego drzewa z deszczem i bóstwem gromowładnym występowało już w wierzeniach starożytnych Greków, którzy sądzili, że dzięcioły stukające w dąb wywołują opady 50. Bułgarzy, Mordwini i Litwini także modlili się o deszcz pod dębami i tam składali bóstwu ofiary 51. Na terenie Polski dąb również pełnił taką samą rolę. Wznoszono pod nim modły do boga gromów, tam też skaładano ofiary, aby nakłonić go do czynności, do zaatakowania smoków, które pochłonęły wodę i spowodowały suszę 52. Widoczny tutaj jest wyraźny związek tego drzewa z bóstwem gromowładnym, które może zesłać na ziemię deszcz, aby był dobry urodzaj. W Serbii, gdy chciano sobie zapewnić życzliwość bóstwa składano także ofiary pod tym drzewem 53. Drzewo kosmiczne (drzewo świata, drzewo życia) w wierzeniach wielu ludów wyznaczało również miejsce, gdzie odbywał się sąd boski, społeczny lub indywidualny. Rosyjski badacz folkloru i literatury A. Afanasjew wspominał znany Słowianom zwyczaj odprawiania sądów pod dębem, ponieważ drzewo to było związane z wiarą, że wszystkie w tym miejscu zapadłe wyroki są sprawiedliwe, bo pochodzą od samego boga 54. Rozprawy sądowe odbywające się pod tym drzewem, rosnącym zwłaszcza na miedzy, były bardzo popularne w Europie feudalnej XVI XVII wieku 55. Dąb był zarówno drzewem kosmicznym, jak i drzewem łączącym trzy strefy Wszechświata. U M. Ziółkowskiej możemy przeczytać, że dąb był drzewem przeogromnym, który swą rozłożystą koroną wspierał sklepie niebieskie oraz iż na wierzchołku tego drzewa mieli swoją siedzibę bogowie. Potężne korzenie zaś dąb miał zapuszczone głęboko w ziemię, że aż nawet 49 P. Dundulienė, Gyvybės medis, s M. Marczewska, op. cit., s K. Moszyński, op. cit., s J. i R. Tomiccy, Drzewo życia, ludowa wizja świata i człowieka, Warszawa 1975, s Składanie ofiar pod dębem odbywało się każdego roku przed dojrzewaniem plonów. Serbska procesja obchodziła trzy razy święty dąb, który został nazwany zapisem. Potem zaś wycięty w pniu drzewa krzyż (ujawnia się tutaj wpływ chrześcijaństwa) napełniali woskiem. Pod drzewem tym także zabijali jagnię i jego krwią obowiązkowo kropili pień. W okolicy Sofii również trzy stare dęby uchodziły za centrum, gdzie odprawiano różne rytuały. W Zielone Świątki drzewa te smarowano święconym masłem i mniemano, że będą one ochraniać pola od różnych klęsk i wielkich nieszczęść. Na Łotwie zaś był znany zwyczaj karmienia drzewa, który odbywał się w następujący sposób: po ścięciu w lesie dębu na kołyskę dla niemowlęcia, kumowie ucztowali wokół pnia oraz wylewali na niego jakiś trunek, najczęściej wódkę. W pniu zostawiano także monetę, czyli ofiarę, którą ludzie ofiarowali bóstwu lasu. Z. Gloger wspominał, że pewnego razu sam został świadkiem rytuału składaniu ofiar u Łotyszy, u których dąb pełnił bardzo ważną rolę: Sam jeszcze widziałem u Łotyszów w okolicy Marienhausu, pomimo zakazu duchowieństwa, składane na ofiarę dla duchów, mieszkających w starych leśnych wypróchniałych dębach: jaja, plastry miodu, ser, chleb i podarunki tym podobne ; M. Marczewska, op. cit., s Tamże, s R. Vulcanescu, op. cit., s

14 stanowiły one filary piekieł 56. O tym również wspominał R. Vulcanescu w swoim dziele pt. Kolomna niebios. Pisał on, że dąb wyznaczał oś świata i stawał się kolumną, która podpierała niebo lub też łączyła trzy strefy Wszechświata: pień został usytuowany w świecie ludzkim, koroną sięgał nieboskłonu, zaś korzenie znajdowały się w otchłaniach piekieł 57. W taki sposób dąb stawał się narzędziem komunikacji między bogiem i człowiekim. Wergiliusz w Georgikach pisał: Dąb, co wierzchołkiem w niebiosach się górnych kołysze, długi zaś korzeń w głębie Tartaru samego wysyła 58. Drzewo, które wiązało trzy strefy Wszechświata oraz umożliwiało pomyślne trafienie do nieba, występowało dość często w wierzeniach różnych narodów. Ogromny dąb narodów mieszkających na północy był uważany za drzewo łączące niebo i ziemię, a po tym, gdy ścięto go stał się Drogą Mleczną mostem dusz. Podobne wyobrażenia o tym drzewie były obecne również u Rumunów, Mordwinów, Rosjan, ludów Azji i Południowej Ameryki 59. Dąb był nie tylko drzewem kosmicznym, drzewem łączącym trzy strefy Wszcheświata, ale też był kojarzony z płodnością oraz mocami dającymi życie. Dąb jako drzewo płodności, miał duży wpływ na rozmnażania się zwierząt, np. pasterze zganiali pod dęby swoje stada owiec, żeby w świętym cieniu nabierały potrzebnych sił. Tam je też dojoli, uważając, że mleko to jest nadzwyczaj zdrowe. Według wierzeń pierwsze krople tego mleka musiano ofiarować właśnie tym drzewom 60. Aspekt płodnościowy dębu wiązano również z jemiołą 61, która często rosła na tym drzewie. R. Graves wspominał, że sok owoców jemioły był uważany za spermę dębu, płyn, który posiadał pewne własności regeneracyjne 62. Dąb, oprócz tego, że był uważany za drzewo płodności, był on również szeroko stosowany w medycynie ludowej. W Drzewa w wierzeniach i obrzędach ludu polskiego A. Fischera możemy przeczytać, że dąb, żołędzie, kora i liście dębowe lud stosował przy różnych chorobach 63. Dąb odgrywał bardzo wielką rolę w praktykach przeciągania chorego przez drzewo 56 M. Ziółkowska, op. cit., s R. Vulcanescu, op. cit., s Cyt. za: P. Kowalski, op. cit., s M. Marczewska, op. cit., s M. Ziółkowska, op. cit., s Dębowa jemioła była uważana za najświętszą roślinę Druidów. Starożytny historyk Pliniusz przetaczał, że dla nich jemioła rosnąca zimą na dębie była najświętszą rośliną. Zaś dąb był dla nich drzewem szczególnie boskim, bo znajdował się w czczonych przez nich świętych gajach, a jego liście były niezmiernie cenione, bowiem na nich składali wszelkie ofiary bogom. Jeżeli na którymś z dębów zaczął rosnąć krzew jemioły, był to wyraźny znak, że drzewo to zostało wybrane przez któregoś z bogów; M. Questin, Medycyna Druidów, tłum. R. Jarocka-Nowak, A. Nowak, Kraków 1994, s. 93. Jemioła posiadała właściwości lecznicze, płodnościowe oraz magiczne, czyli chroniła przed piorunami, czarami i złymi siłami. Była ona także czasami traktowana jako źródło życia dębu. Podobny stosunek do jemioły wystąpił również na tereni Polski. W Wigilię Bożego Narodzenia gospodarz zbijał obuchem topora, wcześniej zobaczoną w lesie jemiołę i strącał ją na dół. Drugi człowiek zaś starał się złapać ją w powietrzu, ponieważ nie mogła ona dotknąć ziemi. Jemiołę oraz wosk wkładali do uli, aby w taki sposób wpłynąć na obfitość miodu; M. Marczewska, op. cit., s R. Graves, Mitologia grecka, Warszawa 1968, s A. Fischer, op. cit., s

15 w nadziei, że poprzez kontakt z dębem człowiek może otrzymać siły potrzebne mu do wyzdrowienia. 64 Drzewo to masowo wykorzystywano w leczeniu dzieci klinowatych czyli niewydarzonych, trzeba było mówiąc Anioł Pański trzy razy przesadzić lub przeciągnąć je przez mały dąbek, a potem należało wbić klin w środek tego drzewka. Jeżeli po tych czynnościach dziecko zaśnie, to będzie żyło, jeśli nie umrze. W powiacie poznańskim chłopca chorego na kiłę 65 przeciągano trzykrotnie przez rozłupany pień dębu. Potem ten pień należało zabić, a gdy drzewo się zrastało, wówczas znikała choroba 66. Praktyka przeciągania przez dąb bądź przez rozczepiony dąb była rozpowszechniona nie tylko w Polsce. Czesi, chore dziecko w trzeci dzień po nowiu 67, wkładali do dębu, który był rozczepiony na pół, a potem związywali to drzewo koszulką dziecka wierząc, że po zrośnięciu się drzewa dziecko na pewno powróci do zdrowia. Zabiegi takie były znane również na Ukrainie i w Rosji. Na Morawach zaś w ten sposób leczono suchoty: przeciągano przez rozpołowiony dąb chorego, który był ubrany w koszulę i wierzono, że koszula ta musi zostać w drzewie dopóty, dopóki nie zgnije. Kto jednak wziąłby tę koszulę, zabrałby sobie też i chorobę. Na terenie Chorwacji na nowiu przed świtem dziecka zaś przeciągano przez to drzewo potrójnie, w imię Trójcy Świętej. Rodzice po tym zabiegu dawali jeszcze także swemu potomkowi odwar z jego kory. W Szwecji dziecko chore na krzywicę 68 również przesuwano przez to drzewo. Szwedzi wierzyli, że tylko w taki sposób dziecko może powrócić do zdrowia. Podobne praktyki były rozpowszechnione wśród Litwinów pruskich. Mieszkańcy Prus wierzyli, że w wypadku przepukliny 69 u chłopca bardzo pomocne jest trzykrotne przeciąganie dziecka przez rozłupany pień tego drzewa, który po tym zabiegu musiał się zrosnąć, aby przynieść pożądany rezultat 70. Litwini wierzyli również, że jeżeli komu bolą oczy lub członki, to należy udać się do świętego dębu, wleźć na niego po konarach aż do takiej gałęzi, która już zgięła się w łęk wrastając swoim końcem w pień i w taki sposób utworzyła 64 M. Marczewska, op. cit., s Kiła (łac. lues, syphilis, gr. syphlos, brudny) choroba weneryczna przenoszona głównie drogą płciową, wywoływana przez krętka bladego (łac. Treponema pallidum ssp. pallidum). Kiła może ujawnić się w postaci zapalenia miąższowego rogówki, pogarszaniu się ostrości wzroku nawet aż do ślepoty, upośledzenie fizyczne i psychiczne ; Encyklopedia zdrowia dziecka, pod red. K. Bożkowej, Warszawa 1987, s Po raz pierwszy epidemia pojawiła się w Europie w 1494 roku. Kiła występowała dawniej pod wieloma różnymi nazwami: syfilis, choroba dworska, przydomek dworski, przymiot, pudendagra, pani franca, świerzba, syf, weneria, ospa miłosna, niemoc kurewników i cudzołożników itd. W Rosji zaś określano ją jako choroba polska, we Francji choroba angielska, w Polsce choroba niemiecka ; (dostęp 28 stycznia 2011). 66 A. Fischer, op. cit., s Nów ostatnia faza Księżyca, kiedy znajduje się on między Ziemią a Słońcem i jest z Ziemi niewidoczny ; Słownik języka polskiego PWN, opr. E. Sobol, Warszawa 2005, s Krzywica (łac. rachitis) zwana również chorobą angielską, która występuje u dzieci, najczęściej pomiędzy 2 miesiącem a 3 rokiem życia dziecka.. Choroba spowodowana jest najczęściej niedoborem witaminy D. Powoduje zmiany w układzie kostnym i zaburzenia rozwojowe ; Encyklopedia zdrowia..., s Przepuklina (łac. hernia) patologiczne uwypuklenie zawartości jamy ciała (najczęściej jamy brzusznej) przez otwór w powłokach, w miejscu zwanym miejscem o obniżonej oporności (łac. locus minoris resistentiae). Istnieją różne rodzaje przepukliny: pachwinowa, pępkowa, rozworu przełykowego, przeponowa, oponowo-rdzenowa itd.; (dostęp 28 stycznia 2011). 70 M. Marczewska, op. cit., s

16 rodzaj ucha. Przez to ucho należało przeleźć trzykrotnie i obowiązkowo zawiązać jakąś ofiarę na gałęzi. To miało zapewnić wyzdrowienie 71. Pozbawienie się dokuczliwych chorób było możliwe również poprzez magiczne przekazanie drzewu znaku swej dolegliwości, poprzez zakopania go do ziemi. Człowiek, który chciał pozbyć się kołtunu, zakopywał go właśnie pod dębem. Wcześniej jednak powinnien był zawinąć go w czerwoną jedwabną szmatę, zawiązać ją na trzy węzły oraz włożyć tam monetę, kromkę chleba i szczyptę soli 72. Dąb niejednokrotnie kojarzony również był z chorobami zębów, dziąseł i gardła. Asocjacja tego drzewa z zębami przywołuje stereotypową cechę dębu: twardość. Chęć zapewnić sobie zdrowe i mocne zęby znalazło odbicie w zwyczaju ulokowania w dębie pierwszych zębów dziecka. Zwyczaj ten szeroko funkcjonował w Czechach, gdzie radzono pierwsze wypadłe dziecku zęby umieścić w pniu dębowym 73. Do dębu również modlono się w przypadku bólu zębów, ale także bólu gardła i dziąseł. W powiacie kieleckim ludzie przed wschodem słońca, nie odzywając się do nikogo po drodze, udawali się do dębu. A gdy przybyli na miejsce odmawiali tam najpierw trzy razy Ojcze nasz, później trzy razy Zdrowaś Maryja, potem zaś obchodzili trzykrotnie drzewo i mówili: Powiedzże mi, powiedz, mój kochany dębie, jakim sposobem leczyć zęby w gębie 74. Był znany jeszcze inny sposób zwaleczenia bólu zębów: cierpiący na ból zębów dłubał gwoździem (lub drzazgą) w nim dopóty, dopóki nie pojawiała się krew, potem ten gwodź umieszczał w dębie, który rósł na granicy wsi i nigdy już więcej tam nie wracał 75. W razie krosty pod językiem przenosiło się tę chorobę też pod dąb. Robiło się pod nim dołek, w który należało plunąć trzy razy oraz tyleż razy obejść go dookoła i w końcu odejść w inną stronę. Ten sposób stosowało się również przeciw bólowi zębów, należało tylko jeszcze przez pewien okres czasu jamę ustną płukać wywarem z kory dębowej 76. Na Podolu przeciw bólu zębów stosowano zazwyczaj trzaski dębowe, które zostały odłupane przez piorun 77. W ruskich i ukraińskich zamawianiach od bólu zębów przywoływany był zaś suchy dąb: 71 A. Brückner, op. cit., s H. Biegeleisen, Lecznictwo ludu polskiego, Kraków 1929, s M. Marczewska, op. cit., s K. Moszyński, op. cit., s H. Biegeleisen, op. cit., s Wywaru z kory dębowej używano do leczenia liszajów, wola, łupieżu, podawano go także na wzmocnienie organizmu. Pomagał on też przy uśmierzaniu bólu przy wydzielaniu moczu. Wywar był też skutecznym środkiem, gdy narywały ręce lub nogi, regulował on również menstruację, natomiast naparu z kory używano na biegunkę. Kory dębowej używano także do sporządzania różnego rodzaju płynów przeznaczonych do przemywania ran; M. Marczewska, op. cit., s W województwie krakowskim oraz w pow. Wieliczka zalecano brać kąpiele w odwaru kory dębowej przeciw suchotom. W powiacie Konin odwaru z kory dębowej stosowano do leczenia odmrożonych miejsc. Krzywice (rachitis) u dzieci oraz zapalenie kiszek również leczono wygotowaną korą dębową, a kąpiele w tym wywarze leczyły świerzb oraz reumatyzm. Czasem stosowało się także korę dębową, która przez pewien czas leżała w spirtusie. Był to środek przeciwko wypadaniu włosów; A. Fischer, op. cit., s Tamże, s

17 Miesiącu, miesiącu, jakiś ty miły, luby. Bolą zęby Marynkę ochrzczoną. Na głychej niwie stoi dąb suchy. Kiedy się rozwinie, to z miesiącem do spółki zejdą się na obiad, zaczną jeść i pić, o Marysi mówić niechaj wtedy przestaną ją boleć zęby 78. Dąb, żołędzie były stosowane też w rozmaitych chorobach żołądkowych i nie tylko. W powiacie Bochnia z żołędzi gotowano kawę przeciw czerwonce. W województwie wileńskim przeciw cholerze stosowano następujący środek zapobiegawczy: trzy dziewczyny pod przewodnictwem chłopca szli do lasu, tam wyrąbywali dąbek, do którego potem chłopiec je zaprzęgał i pędził z powrotem do wsi. W taki sposób obchodzili wioskę dookoła, a w miejscu, skąd zaczął się pochód, wyciosywali z przyciągniętego drzewka krzyż i wkopywali go w ziemię. W Polsce poludniowo-wschodniej przeciw krwotokom używano proszków z suszonych i utartych młodych latorośli, które każdej wiosny rosły wokoło korzeni dęba. Przeciw febrze zaś piło się odwar z dębowych gałek i kory. W chirurgii ludowej dąb także pełnił określoną rolę, gdyż łubki przeznaczone do składania złamanych kości były zazwyczaj robione z dębowej kory 79. Szczególne właściwości uzdrawiające przypisywano również znajdującym się pod dębem mrowiskom, które stosowane były przeważnie w leczeniu suchot u mężczyzn 80. Moc uzdrawiającą posiadała także rosnąca na dębie jemioła, którą ususzoną i utartą dodawano do wody, by stworzyć w ten sposób wodę godną do leczenie wielkiej choroby 81. Śmiertelnie chorym Litwinom natomiast podawano jako lekarstwo popiół z ognia, który płonął w pobliżu świętego dębu 82. Lecznicze własności tego drzewa mogły wynikać czasami z jego sakralności. Według Mądrej rozmowy królowej ze Sabby dąb był drzewem, z którego został zrobiony krzyż, do którego potem przybito Chrystusa. Drzazga dębowa, odłamana od takiego krzyża, mogła wyleczyć wiele chorób. W tradycji ludowej znane było przekonanie, że poganie czcili i strzegli taką drzagę jak źrenicę swego oka, bo wierzyli, że wystarczy nawet mały kawałeczek drzazgi, aby zwalczyć chorobę 83. Drzewo, o którym mniemano, że ma moc leczniczą oraz ma pewne powiązanie z bóstwami najwyższymi, powinno było udzielać swoich mocy również do działań magicznych i wróżebnych. Dębu, jego gałęzi i liści stosowano jako środków magicznej ochrony człowieka, zwierząt oraz zabudowań. Związek z bóstwem gromowładnym pozwalał zrozumieć, dlaczego właśnie tego drzewa używano jako narzędzi do zabezpieczenia się przed burzami. Według 78 Cyt. za: M. Marczewska, op. cit., s A. Fischer, op. cit., s H. Biegeleisen, op. cit., s M. Marczewska, op. cit., s H. Biegeleisen, op. cit., s P. Kowalski, op. cit., s

18 tradycji obchodzonych w Niemcach w Wielką Sobotę rozpalano ognisko, w którym spalano gałązki dębu, buka oraz orzecha, które później przynoszono do domu, aby zapewnić mu ochronę przed piorunami, burzami i innymi kataklizmami. Kiedy jakąś miejsowość nieoczekiwanie nawiedzała burza, należało je wówczas obowiązkowo wrzucić do paleniska. U Słowian natomiast był powszechnie znany zwyczaj w dniu św. Jana wtykać w strzechy domów i innych zabudowań gałązki dębowe 84, które miały chronić domostwo i jego mieszkańców przed różnego typu demonami 85. Już w dawnych źródłach jak np. u Crescentyna, było wspomniane, że dym z liści dębowych był uważany za efektywny środek przeciw mocy czartowskiej oraz środek, który oczyszczał zarażone powietrze. Według Haura również liście i drewno dębu były używane jako narzędzia przeciw czarom. Dlatego być może właśnie groby wisielców i topielców przebijano kołem dębowym aż do trumny. Czyniono to po to, żeby zabezpieczyć się przed ich szkodzeniem 86. Znachorzy i zamawiacze natomiast używali dębu do przerzucanie choroby na innych, do znalezienia złodzieja i innych przedziwnych praktyk. Gdy ktoś chciał kogoś bardzo mocno odchudzić, należało wówczas ususzyć dębowych liści i dokładać mu do jedzenia, gdy ten na głodny żołądek siadał do spożycia potraw. Na wykrycie złodzieja zaś był stosowany następujący sposób: należało żołędzie dębu ususzyć, zetrzeć na mąkę i podsypać podejrzanemu do potrawy, gdy ten przyjdzie w gościnę. Środek ten, gdy dostawał się do brzuchu złodzieja, wywoływał u niego burczenie, które wszyscy słyszeli, tylko nie on 87. Dębowi przypisywano zwłaszcza dobroczynne magiczne własności, ale dość często wykorzystywano go też w celu szkodzenia. Wiedźma, gdy chciała rzucić urok na kogoś rwała wówczas liście tego drzewa, które o nowiu suszyła oraz wtykała w ściany mówiąc te słowa: Jako te liście uschły, tak z całym domem niech schnie gospodarz i dzieci 88. W Niemczach natomiast istniało przekonanie, że czarownice zbierały dębowe liście, składając je w koszule, a potem zaś robiły z nich węzełki i zawieszały je na drzewie. Czyniły to w tym celu, aby wywołać wiatry i wpłynąć na pogodę. Burza też mogła rozpętać się wówczas, gdy one gotowały liście tego drzewa 89. Magiczna moc dębów była wykorzystywana także w celach wróżebnych. Kiedy się przytrafiło, że jesienią wcześniej niż zazwyczaj liście dębów brązowiały, przybierały barwę czerwoną oraz szybko zostały z drzewa strącone przez wiatr wróżyło to liczne pożary. Gdy zaś 84 Gałązki dębowe, rano o świcie w dzień św. Jana, wieśniaczki wtykały także w pola, a w oktawę Bożego Ciała przystrajano nimi kapliczki i obrazy święte; A. Fischer, op. cit., s P. Kowalski, op. cit., s A. Fischer, op. cit., s M. Ziółkowska, op. cit., s P. Kowalski, op. cit., s M. Marczewska, op. cit., s

19 suche liście utrzymywały się na drzewie aż do późnej wiosny wróżyło to starcom, że zostaną pradziadkami. Do rozmaitych wróżb służyły również żołędzie. Obfite opadanie żołędzi przepowiadało sukces w hodowli zwierząt domowych, ale tymczasem mogło być również zapowiedzią łez 90. Żołędzie też stosowano do wróżb o przyszłym urodzaju. Jeżeli we wrześniu na żołędzi była pajęczyna, to wróżyło, że będzie zły rok, natomiast jeśli koło niej latało wiele much, urodzaj będzie średni, a jeżeli robaki zaczynają toczyć owoc dębu, to będzie rok obfity oraz dobry do zawarcia małżeństwa. Jądro żołędzi jeżeli było twarde, to oznaczało, że będzie dużo zboża, ale też morderstw i wilkołaków, a jeśli zaś żołądź była chuda, trzeba było się przygotować na wielkie upały i brak wody. Wilgotne jądro zaś zapowiadało mokry rok i powodzie. Pusta żołądź natomiast oznaczała śmiertelność i pożary. Nadmiar żołędzi przepowiadał mroźną zimę z mnóstwem śniegu i dobrym rybołówstwem. Jeśli żołądź pojawiła się w czas i obficie to zapowiadało, że będzie zima wczesna i ostra. W pewnych okolicach Polski obfita żołądź natomiast wróżyła urodzaj na bób albo na żyto, a jeżeli na dębach było mało żołędzi, to oznaczało, że dziki będą ryły ziemniaki 91. Dąb oprócz tego, że był w pewnym stopniu wróżbitą, miał on także praktyczne zastosowanie. Na dużych liściach dębowych lud piekł chleb i wierzył, że kto spożywa taki chleb, staje się silny jak dąb 92. Liści dębowych używano także do kiszenia kapusty i ogórków oraz przykrywano nimi ziemniaki na zimę, aby nie zmarzły. Kora dębowa była zaś stosowana do garbowania skór 93. Od dawna dąb był także materiałem budowlanym oraz służył do wyrobu sprzętów domowych i gospodarczych. W Małopolsce zachodniej podwaliny domu albo jakiegoś innego zabudowania były robione zawsze z dębu. W Górach Świętokrzyskich z małego dąbka sporządzano sworznie 94 u wozów. Na Pomorzu zaś z młodego drzewka robiono bicze. Dawniej w Polsce (około 1830 r.) była używana też kora dębowa do uzyskania koloru czarnego. Lud mieszkający w południo-wschodniej Polsce zaś używał kory dębowej do barwienia pisanek na kolor brunatny albo także używało się jej jako składnika wraz z innymi środkami barwierskimi do uzyskiwania koloru czarnego 95. Podsumowując wyżej powiedziane można stwierdzić, że w wielu kulturach takich, jak słowiańska, bałtycka, grecka, rzymska, rosyjska itd., dąb dzięki swemu imponującemu rozmiarowi, rozłożystej koronie, sile fizycznej, długowieczności oraz twardości uzyskał cechy świętości i został ulokowany w centrum świata, gdzie pełnił funkcję pośrednika między 90 M. Ziółkowska, op. cit., s A. Fischer, op. cit., s Tamże, s M. Marczewska, op. cit., s Sworzeń element konstrukcyjny, zwykle w kształcie wałka lub stożka, służący do przegubowego łączenia dwóch lub więcej elementów ; Słownik języka polskiego..., s A. Fischer, op. cit., s

20 zwykłym ludem a bóstwami niebiańskimi. Dąb posiadał również moc przyciągania piorunów, co świadczyło o tym, iż drzewo to zostało wybrane przez bogów, których atrybutem był właśnie piorun. Taki kontakt z boskim ogniem umożliwił przedostanie się tego drzewa do sfery sakralnej. Stał się on ważnym elementem systemu religijnego oraz drzewem epifanicznym, co zostało poświadczone w wierzeniach Słowian, Bałtów, Greków i innych narodów. Dąb (liście dębowe, żołędzie) również odgrywał niezwykle ważną rolę w medycynie ludowej, w praktykach magicznych, wróżebnych oraz obrzędowych. W wielu kulturach europejskich drzewu temu przypisywano szeroką symbolikę, która pozwalała zestawić dąb ze światem jako drzewo kosmiczne oraz z człowiekiem, zwłaszcza mężczyzną, bo uważano, że dąb miał wyraźnie męskie nacechowanie. Drzewo to również posiadało dużą wartość użytkową, co pozwoliło go szeroko i wszechstronnie stosować. Dąb, jego kora i liście były używane w budownictwie, w przyrządzaniu potraw, do produkcji sprzętów domowych i gospodarczych oraz do uzyskania barwników. Z pewnością możemy stwierdzić, że dąb w wierzeniach różnych narodów był drzewem najświętszym oraz uniwersalnym. 2. Lipa W wielu kulturach obok dębu za drzewo święte uważano również lipę, która była otoczona nie mniejszą czcią. To, że lipa zajmowała czołowe miejsce obok dębu K. Moszyński tłumaczy tym, iż drzewo zawdzięcza to swemu miododajnemu, wonnemu kwiatu 96. O tym także mówi J. I. Kraszewski w swoim dziele pt. Litwa. Starożytne dzieje, ustawy, język...: Użyteczność kwiatu dla pszczół, gdyby innych powodów brakło, dostateczną byłaby do ubóstwienia 97. P. Dundulienė też podaje, że lipa była niezwykle czczona dzięki swemu pięknu, kwiatom, które miały moc leczniczą i były miododajne 98. Od najdawniejszych czasów zarówno lipa 99, jak i inne drzewa były poświęcone pewnym bogom bądź nimfom. Naródy mieszkające przy Morzu Śródziemnym drzewo to poświęciły nimfie Filirze 100. Bułgarzy zaś, podobnie jak niektóre inne kraje słowiańskie lipę poświęcili 96 K. Moszyński, op. cit., s J. I. Kraszewski, op. cit., s P. Dundulienė, Gyvybės medis, s Lipy (Tilia) rodzaj długowiecznych drzew należący do podrodziny lipowatych. Rosną w umiarkowanej strefie półkuli północnej. Istnieje 30 gatunków tego drzewa; Nowa encyklopedia powszechna PWN, pod red. B. Petrozolin Skowrońskiej, t. 3, Warszawa 1997, s Nazwa lipa pochodzi prawdopodobnie od śliskiego, śluzowatego szeroko używanego łyka; F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. IV, Kraków , s E. Grzęda, Funkcja i estetyka motywów drzewa i lasu w twórczości Juliusza Słowackiego, Wrocław 2000, s