Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego

Transkrypt

1 dr Piotr Dubowski radca prawny we Wrocławiu Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego 1. Bankructwo przedsiębiorstwa państwowego i w jego konsekwencji upadłość, w poprzednio obowiązującym systemie gospodarczym należało do wydarzeń zupełnie wyjątkowych. System ten zakładał dyrektywne sterowanie gospodarką narodową - w tym i organizowanie, powoływanie lub budowanie przedsiębiorstw państwowych do realizacji z góry określonych zadań gospodarczych - jako podstawowej jednostki organizacyjnej gospodarki narodowej, służącej zaspokajaniu potrzeb społecznych, tworzonej w celu osiągania efektywnych ekonomicznie wyników przez produkcję dóbr, świadczenia usług lub inną działalność" 1. Tak lub podobnie określone zadanie gospodarcze przedsiębiorstwa państwowego, ściślej sprecyzowane w ustalonym planie, musiały być wykonane bez względu na koszty z tym związane. Ewentualny niedobór środków finansowych przedsiębiorstwa był usuwany za pomocą różnych zabiegów organizacyjnych (łączenia albo podziału przedsiębiorstw) lub uzupełnienia środków finansowych ze środków budżetowych. Jeżeli nawet zachodziła potrzeba zlikwidowania przedsiębiorstwa państwowego, to jego likwidacja nie miała na celu zaspokojenia jego wierzycieli ze sprzedaży środków znajdujących się w jego dyspozycji. 1 Tak art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych w wersji z 1981 r. (Dz.U. Nr 24, poz. 122), aktualnie: jednolity tekst (Dz.U. Nr 18, poz. 80, z 1991 r. Nr 75, poz. 229, Nr 101, poz. 444 i Nr 107, poz. 464, zwaną dalej ustawą p.p.). 50

2 Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego W myśl obowiązującej zasady jednolitej własności ogólnonarodowej (państwowej), przysługującej niepodzielnie państwu 2, finansowanie działalności przedsiębiorstwa państwowego wynikało z faktu, że państwo uważane było za właściciela wszystkich środków znajdujących się w dyspozycji jednostek państwowych. Zadania jednolitej własności ogólnonarodowej, przysługującej niepodzielnie państwu, obowiązywała również i po wejściu w życie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, kreując przedsiębiorstwo państwowe jako jednostkę gospodarczą samodzielną, samorządną i samofinansującą się z działalności przez siebie prowadzonej, jako potwierdzenie tej samodzielności. 2. Art. 26 ustawy o p.p. (wersja z 1981 r.), obecnie art. 24, wprowadził nieznane dotychczas w odniesieniu do przedsiębiorstwa państwowego uregulowanie - przedsiębiorstwo państwowe może być postawione w stan upadłości". Warunki, zasady i tryb postępowania upadłościowego określają przepisy odrębnej ustawy. Odrębną ustawą do postępowania związanego z upadłością w tym czasie mogła być formalnie ustawa z 1934 r. - Prawo upadłościowe 3, przed jej nowelizacją zupełnie nie dostosowana do postępowania upadłościowego przedsiębiorstwa państwowego. Konkretyzacją tego postępowania w zasadzie nastąpiła w ustawie z dnia 29 czerwca 1983 r. o uzdrowieniu gospodarki przedsiębiorstwa państwowego oraz jego upadłości 4, której przepisy miały zastosowanie do postępowania naprawczego przedsiębiorstw państwowych - jednak z ograniczeniem do tych przedsiębiorstw, których działalność regulowała wspomniana wyżej ustawa z dnia 25 września 1981 r. Ustawa z dnia 29 czerwca 1983 r. i tryb postępowania naprawczego tą ustawą ustalony, nie 2 Tak art. 128 kodeksu cywilnego, uchylony ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321). 3 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. (Dz.U. Nr 28, poz. 221 z późniejszymi zmianami). Por. M. Allerhand, Prawo upadłościowe - Komentarz, Bielsko-Biała Jednolity tekst (Dz.U. Nr 8, poz. 46, z 1986 r.) nie obowiązuje. Uchylona ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o zmianie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U. Nr 17, poz. 99). 51

3 REJENT Nr 9 - wrzesień 1993 r. mógł być stosowany do przedsiębiorstw państwowych, których byt prawny regulowały ustawy szczególne, jak też innych jednostek państwowych nie będących przedsiębiorstwami. Ustawa wprowadziła obligatoryjny tryb postępowania naprawczego o charakterze wewnętrznym", zarządzonym i prowadzonym przez samo przedsiębiorstwo zagrożone niewypłacalnością. Postępowanie naprawcze o charakterze zewnętrznym" miało miejsce wtedy, gdy było zarządzone i prowadzone przez uprawnioną jednostkę zewnętrzną lub prowadziła je jednostka specjalistyczna, na podstawie odpowiedniej umowy zawartej z przedsiębiorstwem zagrożonym lub dotkniętym niewypłacalnością. W odniesieniu do upadłości przedsiębiorstwa państwowego wspomniana ustawa zawierała uregulowania tylko fragmentaryczne - a w sprawach tam nie uregulowanych miały zastosowanie przepisy prawa upadłościowego Postępowanie upadłościowe, uregulowane przepisami prawa upadłościowego, ma na celu możliwie najbardziej sprawiedliwe zaspokojenie wierzycieli upadłego, z ograniczeniem tylko do jego majątku 6. Jednakże w odniesieniu do przedsiębiorstw państwowych, upadek przedsiębiorstwa państwowego definitywnie eliminuje z gospodarki narodowej ważny podmiot gospodarczy, tworząc przez to poważne problemy natury społecznej, przekraczające swoim wymiarem zaspokojenie ograniczonego kręgu wierzycieli upadłego. Przez to postawienie przedsiębiorstwa państwowego w stan upadłości, jako środek ostateczny uzasadnia podejmowanie wszystkich środków, zmierzających do poprawienia jego gospodarki do stanu umożliwiającego dalsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Zwłaszcza, że art. 26 ustawy p.p. - obecnie art tylko przewiduje możliwość postawienia przedsię- 5 Tak A. Szumański, Ustawa o poprawie gospodarki przedsiębiorstwa państwowego oraz jego upadłości, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego" nr 10 z 1983 r., s Por. Z. Swieboda, Postępowanie upadłościowe dotyczące przedsiębiorstw państwowych, Nowe Prawo" nr 2 z 1984 r., s. 14; A. Klein, Problemy prawne regulacji upadłości przedsiębiorstwa państwowego, Państwo i Prawo" nr 4 z 1983 r., s. 27; G. Bieniek, Wybrane problemy dotyczące upadłości przedsiębiorstw państwowych, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego" nr 10 z 1984 r., s

4 Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego biorstwa w stan upadłości, co nie oznacza, że w każdym wypadku niewypłacalności przedsiębiorstwa należy stosować środki najostrzejsze, jeżeli inne środki, łagodniejsze, jeszcze mogą być skuteczne. W oparciu o przepisy ustawy o przedsiębiorstwach państwowych oraz przepisy wykonawcze na jej podstawie wydane lub przepisy ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, organ założycielski reprezentujący uprawnienia właścicielskie wobec mienia znajdującego się w dyspozycji przedsiębiorstw państwowych, może z własnej inicjatywy lub na wniosek organów przedsiębiorstwa zarządzić dalsze jego funkcjonowanie, mając na względzie problemy społeczne związane z upadłością przedsiębiorstwa, mimo istnienia przesłanek do ogłoszenia jego upadłości. Działając w tym zakresie, organ założycielski, w okresie obowiązywania ustawy o poprawie gospodarki przedsiębiorstwa państwowego, mógł nakazać wszczęcie postępowania i przedstawienie programu naprawienia gospodarki przedsiębiorstwa będącego w złej kondycji lub zarządzić przedstawienie tamtego programu przez inną jednostkę specjalistyczną. Jeżeli nawet wyniki tego opracowania wskazywały na konieczność likwidacji przedsiębiorstwa, organ założycielski mógł nie uwzględnić takiego wniosku i ustanowić nad przedsiębiorstwem państwowym zarząd komisaryczny - Jeżeli wymaga tego ważny interes społeczny" 7. Z tego też powodu organ założycielski mógł odstąpić od likwidacji przedsiębiorstwa, zapewniając mu odpowiednie środki na pokrycie strat. Podstawą do ogłoszenia upadłości przedsiębiorstwa państwowego, według przepisów wspomnianej ustawy, był stan niewypłacalności, wyrażający się w tym, iż według bilansu jego majątek nie wystarczał na pokrycie zobowiązań, przy czym zobowiązania wobec Skarbu Państwa traktowane były jako część funduszu statutowego przedsiębiorstwa, finansujące jego środki trwałe. Zobowiązania te miały być zaspokajane w ostatniej kolejności. Dopiero przy zaistnieniu takich przesłanek dyrektor przedsię- 7 Por. art. 16 ustawy z dnia 29 czerwca 1983 r. - uwaga w punkcie 4. 53

5 REJENT Nr 9 - wrzesień 1993 r. biorstwa, jego likwidator lub osoba sprawująca zarząd komisaryczny byli zobowiązani zgłosić wniosek o ogłoszenie upadłości, zawiadamiając o tym organ założycielski, bank finansujący działalność przedsiębiorstwa oraz radę pracowniczą. Wniosek o ogłoszenie upadłości mógł być również zgłoszony przez organ założycielski, bank finansujący działalność przedsiębiorstwa, jak też wierzyciela lub wierzycieli, jeżeli należności pieniężne wierzyciela, stwierdzone tytułem egzekucyjnym, nie zostały zaspokojone w ciągu sześciu miesięcy od dnia zgłoszenia ich we właściwym trybie, do pokrycia z rachunku bankowego przedsiębiorstwa. Przedstawione powyżej ograniczenia do zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego wobec przedsiębiorstwa państwowego obowiązywały do czasu uchylenia wspomnianej ustawy 8 i na tej podstawie, skutecznie i na czas dłuższy, normalne funkcjonowanie instytucji prawnej upadłości zostało ograniczone. Negatywnych następstw tych ograniczeń można upatrywać w tym, że w gospodarce narodowej pojawiło się szereg przedsiębiorstw państwowych znajdujących się w trudnej sytuacji finansowej, nie mających możliwości jej poprawienia bez skutecznej pomocy zewnętrznej (zwolnienia podatkowego, kredyty na korzystnych zasadach), skutecznie blokując wchodzenie na rynek nowych firm konkurencyjnych, mogących wpłynąć na ożywienia gospodarcze elementami nowoczesnej organizacji, techniki i technologii. Względy społeczne, jak też realna możliwość wystąpienia konfliktów z tego źródła wynikających - tak dawniej, jak i obecnie - przemawiają przeciwko zdecydowanemu eliminowaniu przedsiębiorstw państwowych, znajdujących się w złej kondycji finansowej, przy wykorzystywaniu instytucji prawnej upadłości. Zwłaszcza, że w znacznej większości te przedsiębiorstwa znalazły się w sytuacji kryzysowej z przyczyn dla nich obiektywnych bądź to ze względu na gwałtowne zmiany polityczne i gospodarcze, które pozbawiły ich dotychczasowych rynków zbytu i zaopa- 8 Por. art. 18 z dnia 29 czerwca 1983 r. - uwaga punkt 4. 54

6 Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego trzenia w surowce i środki produkcji, bądź też w zderzeniu z bezwzględnymi regułami tworzonej gospodarki rynkowej, do których nie miały możliwości przygotować się. 4. Takie też wnioski potwierdzają się w nowelizacjach wprowadzonych do ustawy o przedsiębiorstwach państwowych w latach 1990 i 1991, zwłaszcza przewidujących możliwość różnych form przekształcenia przedsiębiorstwa: łączenia, podziału i likwidacji, nie związanej z prywatyzacją przedsiębiorstwa, oraz do tego czasu nieznanej instytucji - postępowania naprawczego 9. Jeżeli przedsiębiorstwo państwowe prowadzi działalność ze stratą lub zysk po opodatkowaniu nie wystarczy na zapłacenie dywidendy obligatoryjnej, organ założycielski w porozumieniu z ministrem finansów może wszcząć postępowanie naprawcze, ustanawiając nad przedsiębiorstwem zarząd komisaryczny. Od decyzji organu założycielskiego o wszczęciu postępowania naprawczego, jak i ustanowieniu nad przedsiębiorstwem zarządu komisarycznego, organom przedsiębiorstwa (dyrektorowi i radzie pracowniczej) nie służy prawo złożenia sprzeciwu, jak też prawo obrony na drodze postępowania sądowego. Przy tym organy przedsiębiorstwa kończą swoją działalność z chwilą ustanowienia zarządu komisarycznego - organy samorządu pracowniczego ulegają rozwiązaniu, a dyrektora przedsiębiorstwa odwołuje organ założycielski. Jeżeli postępowanie naprawcze doprowadzi do ustania przyczyn, dla których ustanowiony został zarząd komisaryczny, organ założycielski wyda zarządzenie o jego uchyleniu. Może też on w każdym czasie uchylić zarząd komisaryczny nad przedsiębiorstwem i zarządzić jego likwidację, jeżeli wykonywanie ustalonego programu postępowania naprawczego nie rokuje poprawy gospodarki przedsiębiorstwa. Organ założycielski może też zarządzić likwidację przedsiębiorstwa, jeżeli z takim wnioskiem wystąpi ustanowiony nad nim zarząd komisaryczny (art. 19 ust. 1 pkt 3 ustawy p.p.). 9 Por. rozdział 13 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych. 55

7 REJENT Nr 9 - wrzesień 1993 r. Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego poprzedzona postępowaniem naprawczym - jeżeli to postępowanie naprawcze nie rokuje poprawy gospodarki przedsiębiorstwa - jest w tym wypadku znacznie uproszczona. W tym czasie organy przedsiębiorstwa zostały już rozwiązane, a dyrektor odwołany. Organ założycielski w tym wypadku nie będzie zobowiązany konsultować decyzji o likwidacji przedsiębiorstwa z organami przedsiębiorstwa, które już nie funkcjonują. Decyzja organu założycielskiego będzie całkowicie samodzielna i nie wymaga uzgodnienia z ministrem finansów. Jedyną i wystarczającą przesłanką wydania zarządzenia o likwidacji przedsiębiorstwa jest fakt, że wszczęte uprzednio postępowanie naprawcze wobec przedsiębiorstwa nie rokuje poprawy jego gospodarki. 5. Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego - bezpośrednia" - nie poprzedzona postępowaniem naprawczym, chociaż także ma na celu zakończenie jego działalności, może być zarządzona również w poparciu o inne przesłanki. Aktualnie obowiązujące przepisy art ustawy p.p. uprawniają organ założycielski do podjęcia decyzji likwidacyjnej z własnej inicjatywy lub na wniosek rady pracowniczej, jeżeli minister finansów i minister przekształceń własnościowych nie zgłoszą sprzeciwu wobec tej decyzji w terminie dwóch tygodni, gdy: - zysk przedsiębiorstwa po opłaceniu podatku dochodowego nie wystarczy na opłacenie dywidendy obligatoryjnej, a przedsiębiorstwo, które jest zwolnione od płacenia dywidendy obligatoryjnej 10, prowadzi działalność gospodarczą ze stratą, - prawomocnym wyrokiem sądu lub ostateczną decyzją administracyjną zakazano przedsiębiorstwu działania we wszystkich dziedzinach objętych dotychczasowym przedmiotem działania, a przedsiębiorstwo nie podjęło działalności w innej dziedzinie, - z wnioskiem takim zwróci się zarząd komisaryczny, 10 Por. art. 16 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych (jednolity tekst Dz.U. Nr 6, poz. 27). 56

8 Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego - ponad połowę wartości majątku przedsiębiorstwa stanowią łącznie udziały, inne tytuły uczestnictwa w spółkach lub obligacjach, lub oddano do użytkowania innym osobom na podstawie umów prawa cywilnego. Rozporządzenie wykonawcze Rady Ministrów z 1981 r. w sprawie wykonania ustawy o przedsiębiorstwach państwowych 11 - dotychczas obowiązujące - przewiduje ponadto przesłankę dodatkową, jaką jest ustanie lub wydatne zmniejszenie zapotrzebowania społecznego na działalność, do jakiej przedsiębiorstwo zostało powołane, a nie ma ono ekonomicznie uzasadnionych możliwości podjęcia innej działalności 12. Od decyzji organu założycielskiego o likwidacji przedsiębiorstwa państwowego w tym trybie, niezależnie od sprzeciwu, z jakim mogą wystąpić minister finansów i minister przekształceń własnościowych, organy przedsiębiorstwa mogą się odwołać, wykorzystując swoje uprawnienia ustawowe, przewidziane w art. 63 ustawy p.p. Może to znacznie przedłużyć i utrudnić proces likwidacji przedsiębiorstwa - co nie wyklucza ewentualności uchylenia decyzji organu założycielskiego w postępowaniu sądowym, wszczętym przez radę pracowniczą lub dyrektora. Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego - niezależnie od trybu, w jakim została zarządzona - ma doprowadzić do zadysponowania jego składnikami materialnymi i niematerialnymi, o których mowa w art kodeksu cywilnego, zakończenia jego działalności i wykreślenia z rejestru przedsiębiorstw, po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wierzycieli. 6. Zadysponowanie składnikami majątkowymi likwidowanego przedsiębiorstwa, po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wierzycieli, a przed jego wykreśleniem z rejestru przedsiębiorstw państwowych, jest ostatnim etapem procesu likwidacyjnego (art. 18 a ust. 1 ustawy p.p.). Jest to etap najbardziej problematyczny 11 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1981 r. w sprawie wykonania ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U. Nr 31, poz. 170, z 1987 r. Nr 37, poz. 213, z 1988 r. Nr 6, poz. 61 i Nr 12, poz. 95, z 1989 r. Nr 6, poz. 42). 12 Por. 18 pkt 2 rozporządzenia - uwaga w punkcie

9 REJENT Nr 9 - wrzesień 1993 r. w praktyce. Stosownie do art. 49 ustawy p.p. - z chwilą likwidacji przedsiębiorstwa państwowego jego mienie pozostałe po likwidacji przejmuje Skarb Państwa, a o przeznaczeniu tego mienia, które pozostało po likwidacji, decyduje organ założycielski, zgodnie z ustawą o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych 13. Art. 25 ustawy p.p. przewiduje upoważnienie dla Rady Ministrów do określenia w drodze rozporządzenia, między innymi, sposobu likwidacji przedsiębiorstw państwowych, a w szczególności obowiązki i uprawnienia likwidatora, sposób zadysponowania składnikami materialnymi i niematerialnymi przedsiębiorstwa oraz przekazywania jego mienia w toku likwidacji gminie (związkom międzygminnym) lub państwowym osobom prawnym, a także sposób zaspokojenia lub zabezpieczenia wierzycieli. Wspomniane rozporządzenie Rady Ministrów od 1990 r. nie zostało wydane. W aktualnym stanie prawnym występuje pożałowania godny brak istotnych przepisów szczególnych, określających sposób zadysponowania składnikami majątkowymi przedsiębiorstwa znajdującego się w stanie likwidacji i w oparciu o mienie przedsiębiorstwa sposobu zaspokojenia lub zabezpieczenia jego wierzycieli, zwłaszcza przedsiębiorstwa państwowego, które stało się niewypłacalne, także do wierzytelności najbardziej społecznie drastycznych, kiedy likwidowane przedsiębiorstwo jest niewypłacalne wobec pracowników i nie zapewnia gwarancji dla tych roszczeń ze strony Skarbu Państwa i zasad ich zaspokojenia - co również miało być określone w stosownym zarządzeniu Rady Ministrów (art. 25 ust. 2 ustawy p.p.). Brak szczególnych w tym zakresie przepisów zaktualizuje zasadę, wynikającą z art. 40 kodeksu cywilnego, nieodpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązania przedsiębiorstw państwowych i innych państwowych osób prawnych. Za tego rodzaju, jak też i inne zobowiązania przedsiębiorstwa państwowego, nie będzie ponosić odpowiedzialności organ założycielski przedsiębiorstwa, którego 13 Ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 298, z 1991 r. Nr 60, poz. 253). 58

10 Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego obowiązki w tym zakresie sprowadzają się do podjęcia decyzji o przeznaczeniu mienia przedsiębiorstwa pozostałego po likwidacji. Wierzyciele likwidowanego przedsiębiorstwa mogą liczyć na zaspokojenie lub zabezpieczenie swoich wierzytelności z mienia znajdującego się w dyspozycji przedsiębiorstwa, tak mienia, w które przedsiębiorstwo zostało wyposażone, jak i nabytego w czasie prowadzenia działalności gospodarczej (art. 46 ustawy p.p.). Wyjątkowo Skarb Państwa może przyjąć od likwidowanego przedsiębiorstwa nieodpłatnie jego mienie w całości lub w części, zgodnie z zasadą wynikającą z art. 40 ust. 2 kodeksu cywilnego i będzie ponosić odpowiedzialność solidarną z przedsiębiorstwem, do wartości przyjętych składników majątkowych ustalonej według stanu w chwili przyjęcia, a według ceny z chwili zapłaty. Najbardziej korzystną sytuacją dla wierzycieli likwidowanego przedsiębiorstwa będzie jego sprzedaż. W tym przypadku problemy związane z zaspokojeniem lub zabezpieczeniem wierzycieli mogą być określone w zawartej umowie z nabywcą przedsiębiorstwa lub jego poszczególnych składników. W podobnie korzystnej sytuacji znajdą się wierzyciele przedsiębiorstwa, wobec którego organ założycielski, z własnej inicjatywy lub na wniosek organów przedsiębiorstwa, zarządził podział - a zwłaszcza połączenie (art. 18 ust. 1 ustawy p.p.). Stosownie do przepisów obowiązującego dotychczas rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1981 r w następstwie połączenia przedsiębiorstw państwowych następuje połączenie aktywów i pasywów objętych bilansami łączonych przedsiębiorstw. Powstałe w wyniku połączenia przedsiębiorstwo państwowe odpowiada za zobowiązanie przyjętych przedsiębiorstw oraz przejmuje ich wierzytelności 14. W stosunku do pracowników przedsiębiorstwo państwowe, powstałe z połączenia, staje się stroną w odniesieniu do roszczeń wynikających z tych stosunków 15. Natomiast przedsiębiorstwa, powstałe w wy- 14 Tak 34 rozporządzenie cytowane w punkcie Tak art. 23 kodeksu pracy. 59

11 REJENT Nr 9 - wrzesień 1993 r. niku podziału, ponoszą odpowiedzialność solidarną za zobowiązania przedsiębiorstwa ulegającego podziałowi. 7. Zadysponowanie składnikami majątkowymi likwidowanego przedsiębiorstwa przez jego sprzedaż na zaspokojenie lub zabezpieczenie wierzycieli, w praktyce jest bardzo problematyczne. Aktualnie występuje znaczna podaż tego typu mienia, przy ograniczonym popycie zarówno inwestorów krajowych, jak i zagranicznych, w tym też podaż mienia przedsiębiorstw gospodarki rolnej i nieruchomości wystawionych do sprzedaży po ich przejęciu przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa, powołaną w trybie określonym ustawą z dnia 19 października 1991 r. 16 Przez to zadysponowanie składnikami majątkowymi likwidowanego przedsiębiorstwa, jeżeli ma ono polegać na ich sprzedaży, jest długotrwałe i kosztowne. Jeżeli nawet istnieją realne szanse uzyskania wystarczających środków na zaspokojenie wierzycieli, są oni skazani na długotrwałe oczekiwanie, co często ma negatywny wpływ na ich sytuację finansową. Jak wiadomo, sprawny przebieg procesu likwidacyjnego zależy od wielu korzystnych dla tego procesu czynników, nie wyłączając w tym przymiotów osobistych osoby pełniącej funkcję likwidatora, jak też prawidłowego uregulowania jego praw, obowiązków i kompetencji. Takie uregulowania jednak obecnie nie występują, a obowiązujące przepisy nie odpowiadają aktualnym potrzebom. Decyzje o postawieniu przedsiębiorstwa państwowego w stan likwidacji mogą być wydawane przez różne organy założycielskie, w ogólnej liczbie około sześćdziesięciu, w tym przez 49 wojewodów, będących organami założycielskimi dla przedsiębiorstw państwowych na ich terenie. Tyleż organów założycielskich może podejmować postępowanie przygotowawcze likwidacji, ustalać jego program, ustanawiać likwidatorów i nadzorować ich czynności. Brak szczegółowych i aktualnych przepisów w tym zakresie daje w praktyce organom założycielskim daleko idące możliwości dowolnej ich interpretacji. Występuje to szczególnie przy likwidacji przedsiębiorstwa państwowego w celu jego prywatyzacji, prowa- 16 Dz.U. z 1991 r. Nr 107, poz

12 Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego dzonej w trybie określonym ustawą o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. W tym bowiem wypadku likwidacja przedsiębiorstwa ma zupełnie inny cel, aniżeli zaspokojenie lub zabezpieczenie wierzycieli, co wymagałoby odpowiedniego zaznaczenia tej odrębności w przepisach. Z tych też, między innymi, przyczyn mogą wynikać różne nieprawidłowości przy rozporządzaniu mieniem przedsiębiorstw państwowych w toku ich prywatyzacji, zagrażając interesom Skarbu Państwa, od dłuższego czasu sygnalizowane lub sugerowane w środkach masowego przekazu. Fakt niewykorzystania dotychczas przez Radę Ministrów przewidzianych w ustawie o przedsiębiorstwach państwowych (art. 25 ustawy p.p.) szczegółowych przepisów w tym zakresie, w drodze rozporządzenia, z konieczności aktualizuje, jako nadal obowiązujące rozporządzenie Rady Ministrów z 1981 r. 17, wydane w zupełnie innych warunkach. Stosownie do 50 tego rozporządzenia, w toku likwidacji przedsiębiorstwa państwowego ma nastąpić upłynnienie środków obrotowych, zagospodarowanie środków trwałych i zaspokojenie wierzycieli, na zasadach określonych w przepisach o upadłości przedsiębiorstw. Z tego sformułowania wynika jednoznaczny wniosek, że w roku 1981 ustawodawca zakładał wydanie odrębnych przepisów prawnych, regulujących sytuację, kiedy przedsiębiorstwo państwowe prowadzi działalność gospodarczą ze stratą. Jak wiadomo, w tym czasie uruchomione zostały tylko niektóre elementy samodzielnego działania przedsiębiorstw państwowych. Nadal obowiązywała zasada, wynikająca z treści art. 128 kodeksu cywilnego 18, jednolitej własności ogólnonarodowej (państwowej), przysługującej niepodzielnie państwu. Wykonując państwowe uprawnienia właścicielskie, kompletny organ państwowy mógł ustalić sposób rozporządzenia mieniem znajdującym się w dyspozycji przedsiębiorstwa państwowego. Mógł też podejmować różne działania naprawcze gospodarki przedsię- 17 Por. uwaga w punkcie Por. uwaga w punkcie 2. 61

13 REJENT Nr 9 - wrzesień 1993 r. biorstw przez ich łączenie, podział, tworzenie przedsiębiorstw wspólnych, kompensując ich zadłużenie przyznawanymi w różnych formach ulgami lub dotacjami. Na tej zasadzie kompetentny organ państwowy - z reguły organ założycielski - mógł zarządzić likwidację przedsiębiorstwa, jak też zmienić tę decyzję i zarządzić wszczęcie postępowania upadłościowego. Takiemu też celowi służyły, przejściowo obowiązujące, przepisy ustawy o naprawie przedsiębiorstwa państwowego i jego upadłości z 1983 r. 19, uchylone kolejną zmianą ustawy o przedsiębiorstwach państwowych z 1990 r. 20, przy jednoczesnej nowelizacji prawa upadłościowego z 1934 r. 21 Stosownie do art. 1 ust. 3 prawa upadłościowego, upadłość przedsiębiorstwa państwowego, analogicznie jak innych podmiotów gospodarczych, może być ogłoszona, jeżeli jego majątek nie wystarczy na zaspokojenie długów - gdy właściwy organ uprawniony do reprezentowania Skarbu Państwa zgłosi sprzeciw i złoży oświadczenie o przyjęciu zobowiązań przedsiębiorstwa. Sąd może też oddalić zgłoszony wniosek o ogłoszenie upadłości, niezależnie od tego, kto z takim wnioskiem wystąpił, jeżeli okaże się, że majątek przedsiębiorstwa nie wystarczy na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego. Umorzy też postępowanie, jeżeli do takiego stwierdzenia dojdzie w toku tego postępowania. Jeżeli wniosek o ogłoszenie upadłości zgłasza wierzyciel przedsiębiorstwa państwowego, sąd może żądać zaliczki od tego wnioskodawcy na pokrycie kosztów postępowania, a po bezskutecznym upływie terminu określonego na wpłacenie zaliczki, wniosek wierzyciela odrzuci. W swoim konstrukcyjnym założeniu instytucja prawna upadłości ma na celu równomierne zaspokojenie wszystkich wierzycieli dłużnika, który nie jest w stanie każdego zaspokoić" 21, na zasadzie równomiernego zaspokojenia wierzycieli, po zlikwido- 19 Por. uwaga w punkcie 4 20 Dz.U. z 1991 r. Nr 17, poz Ustawa z dnia 24 lutego 1990 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej (Dz. U. Nr 14, poz. 87). Jednolity tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz

14 waniu majątku upadłego przedsiębiorstwa, z funduszu masy upadłościowej, jak też ze środków uzyskanych z likwidacji majątku przedsiębiorstwa, stosownie do 50 rozporządzenia Rady Ministrów z 1981 r. 22, także wierzycieli likwidowanego przedsiębiorstwa państwowego - jeżeli nawet do upadłości nie zostanie doprowadzone. Równomierny podział pomiędzy wszystkich wierzycieli, tak w postępowaniu upadłościowym, jak też tylko w postępowaniu likwidacyjnym, w zasadzie sprowadzi się do równego uczestnictwa - z wyłączeniem tych wierzycieli, którzy są uprawnieni tylko do odsetek, które nie biegną w stosunku do masy upadłościowej od daty ogłoszenia upadłości. Prawo upadłościowe przyznaje bowiem w podziale masy upadłościowej szczególne korzyści, wyrażające się w pierwszeństwie zaspokojenia roszczeń określonych tam kategorii (art. 204). Wierzyciele upadłego przedsiębiorstwa państwowego, jak też tylko likwidowanego przedsiębiorstwa państwowego, wywodzący swoje roszczenia z tytułu nieopłaconych robót, dostaw i usług, jak i tym podobnych, nie będą korzystać z pierwszeństwa w ich zaspokojeniu, bowiem takie nie należą do uprzywilejowanych i będą zaspokajane w dalszej kolejności. Jeżeli po zakończeniu długotrwałego postępowania upadłościowego i zaspokojeniu wierzytelności uprzywilejowanych, wierzyciele wierzytelności podlegających uiszczeniu w dalszej kolejności uzyskają znaczną część swoich należności - w aktualnej sytuacji będzie to wyjątkowo korzystny dla nich zbieg okoliczności. W 1992 r. do polskich sądów wpłynęło wniosków o ogłoszenie upadłości, jest to dwa razy tyle, co w roku Średnie zaspokojenie wierzycieli, po przeprowadzeniu postępowania upadłościowego, nie przekracza 5% ich roszczeń 23. W tej liczbie odpowiednio może wzrastać ilość wniosków o ogłoszenie upadłości przedsiębiorstw państwowych. 22 Tak M. Allerhand, Prawo upadłościowe - Komentarz, s Por. Rzeczpospolita" z dnia czerwca 1993 r. - Pogoda dla upadłych. 63

15 REJENT Nr 9 - wrzesień 1993 r. Stosownie do dyspozycji 50, nadal obowiązującego rozporządzenia Rady Ministrów z 1981 r. 24, zaspokojenie wierzycieli likwidowanych przedsiębiorstw państwowych następuje na zasadach określonych w aktualnie obowiązujących przepisach prawa upadłościowego, z uwzględnieniem kolejności ich zaspokojenia, ustalonej w art. 204 tego prawa, z konsekwencją stale zmniejszających się możliwości ich zaspokojenia. 24 Por. uwaga w punkcie