KALISKI WĘZEŁ WODNY I ZARZĄDZANIE WODAMI

Transkrypt

1 KALISKI WĘZEŁ WODNY I ZARZĄDZANIE WODAMI Kalisz, marzec 2005 rok. 3

2 KALISKI WĘZEŁ WODNY I ZARZĄDZANIE WODAMI Materiały informacyjno-edukacyjne przygotowane przez Marka Galubę i Marka Pancewicza, Wydział Środowiska, Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej Urzędu Miejskiego w Kaliszu Spis treści 1. System zarządzania zasobami wodnymi w Polsce 2. Stan zasobów wodnych 2.1. Opady atmosferyczne i stosunki termiczne 2.2. Wody powierzchniowe Hydrografia Kaliskiego Węzła Wodnego Jakość wód rzeki Prosny i jej dopływów Ocena stanu systemu wodnego rejonu Kalisza Zabezpieczenie przed powodzią Analiza hydrauliczna kaliskiego węzła wodnego 2.3. Wody podziemne Warunki geomorfologiczne i hydrograficzne Budowa geologiczna Warunki hydrogeologiczne Jakość wód z piętra czwartorzędowego Jakość wód z piętra jurajskiego. 4

3 Wstęp Syntetyczny opis systemu zarządzania wodami oraz charakterystykę zasobów wodnych w rejonie Kalisza sporządzono w ramach przygotowywanego przez Miasto Kalisz średniookresowego planu gospodarki wodą. Plan ten powstaje we współpracy ze specjalistami z partnerskiego miasta Heerhugowaard w Holandii. W rozdziale 1. prezentowanego opracowania syntetycznie opisano administracyjny system gospodarki wodnej obowiązujący w Polsce. W rozdziale 2. scharakteryzowano zasoby wodne w rejonie Kalisza. Rozpoczęto od przytoczenia krótkiego opisu czynników klimatycznych wpływających na stan środowiska wodnego, a następnie szczegółowo omówiono wody powierzchniowe, zagadnienia ochrony przed powodzią i zasoby wód podziemnych. Mamy nadzieję, że publikacja materiałów będzie pomocna uczniom i studentom oraz innym osobom zainteresowanym stanem środowiska wodnego i gospodarką wodną. Rozdział 1. System zarządzania zasobami wodnymi w Polsce Nowe Prawo wodne W polskim systemie prawnym całość zagadnień związanych z korzystaniem z zasobów wodnych oraz racjonalnym ich kształtowaniem i ochroną regulował od dziesiątków lat jeden akt prawny ustawa Prawo wodne. Prawo to obok Prawa ochrony przyrody ma w Polsce najdłuższą tradycję. W obu zakresach fundamentalne dzieła ustawodawcze uchwalone zostały na początku lat dwudziestych ubiegłego stulecia, a więc bezpośrednio po odrodzeniu się państwa. Określiły one kanon prawnej ochrony podstawowych elementów środowiska. Zwłaszcza ustawa wodna z 1922 roku czerpiąca z koncepcji pruskich i austriackich, ustaliła na trwałe wzorzec systematyzujący prawo wodne. Kolejne ustawy z 1962 i 1974 roku nie odeszły, mimo zmian ustrojowych, od przyjętych w 1922 roku założeń, dotyczących np. korzystania z wód na powszechne, zwykłe i szczególne, uzależniając to ostatnie od uzyskania pozwolenia wodnoprawnego. W dniu 18 lipca 2001 roku Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił nową ustawę Prawo wodne. Wieloletnie dążenie środowisk związanych z gospodarowaniem polskimi zasobami wodnymi, aby zreformować tę dziedzinę gospodarki narodowej otrzymały obecnie szansę na pozytywne rozwiązanie. Nowe Prawo wodne nie zapewnia spełnienia wszystkich pokładanych w nim nadziei. Gospodarowanie zasobami wodnymi i zarządzanie nimi wymaga regulacji bardzo szerokiego spektrum zagadnień od spraw własności zasobów wodnych, poprzez warunki i zasady korzystania z nich aż do przepisów ustanawiających kary za naruszanie przepisów ustawy. Konstruując przyjęty w ustawie system zarządzania zasobami wodnymi wzięto pod uwagę przede wszystkim obecny, niezadowalający stan zasobów wodnych i stopień ich zagospodarowania, wymagający konieczności głębokiego, władczego ingerowania państwa w określanie praw do użytkowania i egzekwowania ich ochrony. Naczelną zasadą nowego prawa wodnego, sformułowaną już w pierwszym artykule ustawy jest gospodarowanie wodami zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, uwzględnianą w regulowaniu warunków korzystania z wód, ochrony tych wód i zarządzania nimi. Zawarte w ustawie rozwiązania prawne, organizacyjne i ekonomiczne, adresowane do właścicieli wód, ich użytkowników oraz organów administracji publicznej służyć mają osiągnięciu dobrego stanu ekologicznego wód tj. zachowania bogatego i zrównoważonego ekosystemu. Szczególne miejsce w ustawie zajmują zagadnienia gospodarowania wodami, które obejmują kształtowanie i ochronę zasobów wodnych wraz z zarządzaniem zasobami wodnymi. Zarządzanie zasobami wodnymi służy zaspokajaniu potrzeb ludności, gospodarki, ochronie wód i środowiska związanego z wodami. W ustawie określono instrumenty zarządzania zasobami wodnymi. Część z nich, takie jak pozwolenia wodnoprawne są instrumentami znanymi i stosowanymi od lat. Inne, jak kataster wodny i kontrola gospodarowania wodami wymagają przywrócenia im koniecznej rangi. Jednocześnie ustalono nowe instrumenty zarządzania plany gospodarki wodnej oraz opłaty i należności w gospodarce wodnej. System zarządzania zasobami wodnymi uwzględnia zasadnicze zasady 5

4 Dyrektywy 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Wspólnoty Europejskiej ustalającej ramy działań Wspólnoty w zakresie polityki wodnej (tzw. Ramowa Dyrektywa Wodna). Zgodnie z tą Dyrektywą dokonany został podział terytorialny Polski na obszary dorzeczy, tj. obszar dorzecza Wisły i obszar dorzecza Odry. Pojęcie obszaru dorzecza zdefiniowane zostało, jako obszar lądu i morza, składający się z jednego lub więcej dorzeczy, razem ze związanymi z nimi wodami podziemnymi oraz morskimi wodami wewnętrznymi i wodami przybrzeżnymi. Szczegółowego określenia przebiegu granic pomiędzy obszarem dorzecza Wisły i Odry dokonała Rada Ministrów w akcie wykonawczym do ustawy. W tym rozporządzeniu Rada Ministrów dokonała podziału obszarów dorzeczy na regiony wodne, wyodrębnione na podstawie kryterium hydrograficznego na potrzeby zarządzania zasobami wodnymi. Konieczność wyodrębnienia regionów wodnych nie wynika już z konkretnych przepisów prawa Unii Europejskiej, lecz jest odpowiedzią na polskie potrzeby i doświadczenia w zakresie zarządzania na obszarach wydzielonych z uwzględnieniem podziału hydrograficznego kraju. Regionalne zarządy gospodarki wodnej powołano w Gdańsku, Szczecinie, Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu, Katowicach i Krakowie. Zdefiniowano pojęcie tzw. warunków korzystania z wód dorzecza, które po raz pierwszy mają zintegrować wszystkie zasoby wodne zarówno powierzchniowe, jak i podziemne w zakresie ilości i jakości. Nowe prawo wodne nie wprowadziło zmian w zakresie własności wód w porównaniu z regulacjami obowiązującymi w okresie funkcjonowania poprzedniej ustawy. Zadecydowały o tym stan, ilość i jakość zasobów wodnych, jak i możliwość i potrzeby w zakresie finansowania utrzymania wód i urządzeń wodnych. W Polsce na jednego mieszkańca przypada ok m 3 wody w roku ze średnim odpływem wód, co stawia nas na jednym z ostatnich miejsc w Europie (śr. ok m 3 /a). Również średni odpływ jednostkowy odniesiony do powierzchni kraju i wynoszący 5,5 l/s.km 2 jest prawie dwukrotnie niższy od średniej europejskiej wnoszącej 9,6 l/s.km 2. Ta sytuacja jest skutkiem położenia geograficznego Polski i wynikających z niego warunków klimatycznych, jak i zaludnienia kraju. Nasze rzeki charakteryzują się dużymi różnicami w przepływach maksymalnych i minimalnych. Dysponujemy też stosunkowo niskim stopniem retencji wody w zbiornikach nie przekraczającym 6% średniego odpływu. Aktualnie w Polsce ratuje fakt stosunkowo niskiego, całkowitego poboru wód, który wynosi około 310 m 3 na mieszkańca rocznie. W przypadku zwiększenia poboru wody w Polsce do poziomu Unii Europejskiej, który wynosi około 600 m3 na mieszkańca rocznie i możliwych w przyszłości zmian klimatycznych w postaci zmniejszonych opadów i zwiększonego parowania, sytuacja zaopatrzenia w wodę w kraju może być trudna. Powyższe przyczyniło się do pozostawienia wód płynących, wód podziemnych i większości wód stojących we władaniu Skarbu Państwa. Zakres własności innej niż Skarb Państwa obejmuje jedynie powierzchniowe wody stojące, nieposiadające dopływu lub odpływu powierzchniowych, oraz wody płynące w rowach, znajdujące się w granicach nieruchomości gruntowej. Podział w zakresie wykonywana uprawnień właścicielskich Skarbu Państwa jest następujący: Minister właściwy do spraw gospodarki morskiej w stosunku do wód morza terytorialnego oraz morskich wód wewnętrznych wraz z wodami Zatoki Gdańskiej, Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej w stosunku do wód istotnych dla kształtowania zasobów wodnych oraz ochrony przeciwpowodziowej, w szczególności wód podziemnych oraz śródlądowych wód powierzchniowych w potokach górskich, ciekach naturalnych o przepływie średnim z wielolecia przy ujściu równym lub wyższym od 2,0 m/s, jeziorach i sztucznych zbiornikach, przez które przepływają te cieki, granicznych i śródlądowych drogach wodnych Dyrektor parku narodowego w stosunku do wód znajdujących się w granicach parku, Marszałek województwa w stosunku do wód istotnych dla regulacji stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa, służących polepszeniu zdolności produkcyjnej gleby i ułatwieniu jej uprawy, oraz w stosunku do pozostałych wód. Znakomita większość zasobów wodnych z punktu widzenia praw właścicielskich znajduje się w gestii Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, a ściślej dyrektorów regionalnych 6

5 zarządów gospodarki wodnej. Ustawa powierzyła dyrektorom regionalnych zarządów gospodarki wodnej kompetencje do ustanawiania obwodów rybackich dla wszystkich wód stanowiących własność Skarbu Państwa. Dzięki temu przy ustanawianiu obwodów uwzględniane są granice dorzeczy i zlewni. Utrzymanie wód stanowi obowiązek ich właścicieli. Obowiązki właścicieli wód odnoszą się w jednakowym stopniu do wszystkich właścicieli. Do wszystkich właścicieli odnosi się również prawo uzyskania partycypacji w kosztach utrzymania wód lub urządzeń wodnych. Obowiązek partycypacji w kosztach utrzymania wód i urządzeń wodnych dotyczy zakładów, które w jakikolwiek sposób przyczyniają się do ich wzrostu. Nowe Prawo wodne, wdrażając w polskim systemie prawnym postanowienia Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE, przyjętej 22 grudnia 2000 roku, musiało nie tylko określić zadania merytoryczne związane z zarządzaniem zasobami wodnymi na obszarach dorzeczy, ale także wskazać w tych zagadnieniach organy administracji publicznej. Przepisy regulują szczegółowo strukturę organów administracji publicznej w odniesieniu do administracji wyspecjalizowanej w zagadnieniach gospodarowania wodami. W poszczególnych przepisach ustawy określających sprawy wymagające dokonania władczego, administracyjnego rozstrzygnięcia, wskazany jest zawsze organ kompetencyjny do załatwienia sprawy. Prawo wodne wykorzystując istniejące struktury organów administracji rządowej niezespolonej, jakimi są dyrektorzy regionalnych zarządów gospodarki wodnej, tworzy dwustopniową administrację rządową w dziedzinie zarządzania zasobami wodnymi: urząd prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej oraz urzędy dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej, wraz ze stosownym aparatem administracyjnym. Najważniejsze zadania Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, będącego centralnym organem administracji rządowej, generalnie dotyczy tych zagadnień, które należy prowadzić dla obszaru całego kraju, bądź dla obszaru dorzeczy. Dotyczy to zadań w zakresie planowania w gospodarowaniu wodami, a także związanych z rolą organu centralnego np. nadzór nad działalnością dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej, reprezentowania Skarbu Państwa. Odpowiedzialność za realizację polityki państwa w sprawach gospodarowania wodami w regionach wodnych spoczywa na dyrektorach regionalnych zarządów gospodarki wodnej, będących organami administracji rządowej niezespolonej. Zadania dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej można podzielić na trzy grupy: związane z planowaniem w gospodarowaniu wodami, związane z gospodarowaniem mieniem Skarbu Państwa wykonywane w imieniu Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej oraz zadania związane z wykonywaniem kompetencji organu administracji rządowej niezespolonej bardzo istotnych nowych kompetencji, takich jak wykonywanie kontroli w gospodarowaniu wodami, uzgadnianie projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz projektów decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania przestrzennego w odniesieniu do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. Powyższe ma służyć przede wszystkim zapewnienie właściwej i koniecznej koordynacji działalności mających wpływ na stan zasobów wodnych oraz ochronę ludności i mienia przed powodzią i suszą. Dyrektorom regionalnych zarządów gospodarki wodnej nadano również uprawnienia do wydawania rozporządzeń mających charakter aktów prawa miejscowego np. w zakresie ochrony zasobów wodnych czy planowania w gospodarowaniu wodami. Rozporządzenia te podlegają wszystkim unormowaniom dotyczącym stosowania prawa miejscowego i są źródłem prawa dla objętych nimi obszarów (np. tereny stref ochronnych ujęcia wody, czy całego obszaru regionu wodnego). Prawo wodne wprowadziło do systemu zarządzania zasobami wodnymi dwa rodzaje organu opiniodawczo-doradczych. Pierwszym z nich jest Krajowa Rada Gospodarki Wodnej organ opiniodawczo-doradczy Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej w odniesieniu do zagadnień mających zasięg ogólnokrajowy. Dotyczą one spraw gospodarowania wodami, ochrony przed powodzią i suszą, opiniowania planów gospodarki wodnej, programów inwestycyjnych, projektów aktów prawnych regulujących sprawy gospodarki wodnej. Rady są organami opiniodawczo-doradczymi dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej. Do zakresu 7

6 działania rady regionu wodnego należy wyrażanie opinii w sprawach gospodarowania wodami w regionie wodnym, a w szczególności: projektów warunków korzystania z wód regionu wodnego, projektów planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy, projektów inwestycji związanych z gospodarowaniem wodami w regionie wodnym, gminnych, powiatowych i wojewódzkich planów gospodarki odpadami. Instrumenty zarządzania zasobami wodnymi to: plany gospodarki wodnej, pozwolenia wodnoprawne, opłaty i należności w gospodarce wodnej, kontrole gospodarowania wodami. Planowanie w gospodarce wodnej ma służyć programowaniu i koordynowaniu działań w celu poprawy stanu zasobów wodnych, możliwości korzystania z wód, ochrony przeciwpowodziowej i suszy oraz zmniejszenia zanieczyszczenia tych zasobów. W systemie planowania szczególnie wyróżniono plany gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy, jako ten rodzaj dokumentu, w którym dokonać się powinno najpełniejsze wdrożenie postanowień Ramowej Dyrektywy Wodnej. Plany określają cele i zadania w gospodarowaniu wodami, sposoby określania tych celów, harmonogramy realizacji zadań, konieczne nakłady i źródła finansowania. Plany gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy opracowywane są przez Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej i zatwierdzono przez Radę Ministrów. Dotyczy to również planów ochrony przeciwpowodziowej oraz przeciwdziałania skutkom suszy na obszarze państwa. Projekty wymienionych planów Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej jest zobowiązany opracować najpóźniej do końca 2006 roku, na podstawie opracowanych w tym samym terminie przez dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej analiz stanów zasobów wodnych w regionach wodnych, analiz ekonomicznych gospodarowania wodami, wykazów wód powierzchniowych i podziemnych wykorzystywanych do zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia, do celów rekreacji, do bytowania organizmów wodnych, wód wrażliwych na zanieczyszczanie związkami azotu. Opracowane przez Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej plany stanowią podstawę do opracowania warunków korzystania z wód regionów wodnych oraz zlewni, które służyć będą realizacji zasady gospodarowania wodami w dorzeczach. Warunki opracowane będą po zatwierdzeniu przez radę Ministrów planu gospodarowania wodami dla obszaru dorzecza. Warunki te będą nie tylko jednym z rodzajów dokumentów planistycznych, ale także będą miały rangę aktu prawa miejscowego. Ustalane będą przez dyrektora regionalnego zarządu gospodarki wodnej po uzgodnieniu z prezesem krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej. Dla tych obszarów, dla których jest określenie szczególnych zasad ochrony zasobów wodnych będą sporządzane warunki korzystania z wód zlewni. Nie jest to obowiązek obligatoryjny. Decyzja o ich sporządzeniu będzie podejmowana w miarę potrzeby. Nowe prawo wodne utrzymało pozwolenia wodnoprawne, jako dokumenty o randze decyzji administracyjnej, wydawanej na czas określony, nadającej podmiotowi prawo do szczególnego korzystania z wód i wykonywania urządzeń wodnych. Ponadto do wykonywania innych czynności i wykonywania innych budowli i robót, które mają znaczenie w gospodarowaniu wodami lub korzystaniu z wód. Pozwolenie wodnoprawne wymagane jest na: szczególne korzystanie z wód w zakresie: poboru i odprowadzania wód podziemnych i powierzchniowych, wprowadzania ścieków do wód powierzchniowych i do ziemi, przerzuty wody, piętrzenie wód powierzchniowych i podziemnych oraz ich retencjonowanie, korzystanie z wód dla celów energetycznych, prowadzenia przez wody sieci wodociągowej, energetycznej, gazowej, telekomunikacyjnej i mostów, regulację wód oraz zmianę ukształtowania terenu na gruntach przyległych do wód, wykonywanie urządzeń wodnych, rolnicze wykorzystnie ścieków, odwodnienie obiektów budowlanych i wykopów budowlanych oraz zakładów górniczych, wprowadzanie 8

7 do urządzeń kanalizacyjnych ścieków zawierających substancje szczególnie szkodliwe. Pozwolenie wodnoprawne na szczególne korzystanie z wód jest jednocześnie pozwoleniem na wykonanie urządzeń wodnych służących do tego celu. Pozwolenie wodnoprawne nie może naruszać ustaleń warunków korzystania z wód regionu wodnego lub warunków korzystania z wód zlewni, ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego oraz decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, wymogu ochrony zdrowia ludzi, środowiska i dóbr kultury. Instrumenty ekonomiczne służące gospodarowaniu wodami stanowią: należności za korzystanie ze śródlądowych dróg wodnych oraz urządzeń wodnych stanowiących własność Skarbu Państwa, usytuowanych na śródlądowych wodach powierzchniowych, opłaty za użytkowanie obwodów rybackich, opłaty za użytkowanie gruntów pod wodami stanowiącymi własność Skarbu Państwa, związane z energetyką wodną wydobywaniem kamienia, piasku i żwiru lub wycinaniem roślin z wody, wykonywaniem infrastruktury transportowej, przemysłowej, komunalnej i rolnej oraz działalnością rekreacyjną. Należności i opłaty wymienione wyżej stanowią dochody środka specjalnego Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej i są przeznaczone na; utrzymanie katastru wodnego, opracowanie planów gospodarowania wodami i odbudowę ekosystemów wodnych zdegradowanych. Kataster wodny jest systemem informacyjnym o gospodarowaniu wodami, jako jeden z instrumentów służy zarządzaniu wodami, w którym gromadzone są i aktualizowane informacje o stanie i użytkowaniu zasobów wodnych. Kataster zastąpił księgi wodne w zakresie danych dotyczących pozwoleń wodnoprawnych. Jest on również źródłem danych dotyczących sieci hydrograficznej oraz posterunków hydrologicznych i meteorologicznych. Prowadzony jest dla obszaru państwa z uwzględnieniem podziału na obszary dorzeczy i regiony wodne. Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej prowadzi kataster wodny dla obszaru państwa a kataster wodny dla regionów wodnych dyrektorzy regionalnych zarządów gospodarki wodnej. Kontrola gospodarowania wodami Pod rządami starego prawa wodnego kontrola gospodarki wodnej wykonywana była w ograniczonym zakresie, głównie przez Inspekcję Ochrony Środowiska pod kątem zgodności prowadzenia gospodarki wodno-ściekowej w zakładach z ustawą i warunkami określonymi w pozwoleniach wodnoprawnych. Nowe prawo wodne poważnie rozszerzyło zakres kontroli i zwiększyło ilość jednostek upoważnionych do ich przeprowadzania. Do przeprowadzania kontroli upoważnieni są: Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej i dyrektorzy regionalnych zarządów gospodarki wodnej w zakresie stanu realizacji planów i programów dotyczących gospodarki wodnej, ustalonych na podstawie ustawy, do realizacji których zobowiązane są wszystkie zakłady korzystające z wód, zasad korzystania z wód oraz przestrzegania warunków określonych w decyzjach wydanych na podstawie ustawy, utrzymania wód oraz urządzeń wodnych, w tym wałów przeciwpowodziowych, zbiorników wodnych i urządzeń piętrzących, przestrzegania obowiązków i ograniczeń przez właścicieli nieruchomości położonych nad wodami, stanu zabezpieczenia przed powodzią, ustawiania i utrzymywania stałych urządzeń pomiarowych na brzegach i wodach, usuwania szkód związanych z ruchem zakładu górniczego; inspektor sanitarny w zakresie stanu jakości wody przeznaczonej do zaopatrzenia ludności oraz wody w kąpieliskach; inspektor ochrony środowiska w zakresie ochrony wód przed zanieczyszczeniem i jakości wód powierzchniowych. 9

8 Rozszerzając zakres kontroli ustawodawca wyszedł z założenia, że potrzeba ochrony zasobów wodnych wymaga obecnie znacznego wysiłku z wielu stron. W interesie obecnych i przyszłych pokoleń jest systematyczne kontrolowanie przestrzegania prawa i stosowania środków przymusu. Wykonujący prawa właścicielskie w stosunku do wód publicznych, znajdujących się w rejonie Kalisza. Zgodnie z treścią art. 11 ust. 1 Prawa wodnego prawa właścicielskie w stosunku do wód publicznych stanowiących własność Skarbu Państwa wykonują: w stosunku do wszystkich wód podziemnych i rzeki Prosny Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Poznaniu (w imieniu Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, obecnie funkcję tą wypełnia Minister Środowiska), w stosunku do wszystkich dopływów rzeki Prosny Marszałek Województwa Wielkopolskiego w Poznaniu (w jego imieniu Dyrektor Wielkopolskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu). Kalisz leży w obszarze zarządzanym przez Dyrektora Rejonowego Oddziału WZMiUW w Ostrowie Wielkopolskim. Rowy melioracyjne i odwadniające, niebędące w rozumieniu ustawy urządzeniami wodnymi, a nie wodami, stanowią własność właściciela gruntu, na którym się znajdują. Wody w rowach stanowią własność właściciela gruntu. 10

9 Rozdział 2. Stan zasobów wodnych 2.1. Opady atmosferyczne i stosunki termiczne Okres należał do suchszych na obszarze Wysoczyzny Kaliskiej. Średnia roczna wyso- -kość opadów, która wahała się od 319mm w 1989r. do 636mm w 1985r. i wynosiła 485mm, jest o 10-12% niższa w porównaniu z okresmi (na ogół dłuższymi i starszymi), dla których dane są dostępne w literaturze. Na tle kraju jest to również region suchy, ponieważ dodatkowo warunki lokalne nie przyczyniają się do wzrostu zawartości pary wodnej w powietrzu. Warto więc zauważyć, że w dekadzie roczna suma opadu w Kaliszu, wynosząca 479 mm była tylko o 1-2 mm wyższa od zanotowanej w Poznaniu i Terespolu, zaś w dekadzie mm była wyraźnie najniższą w kraju. Najwyższe średnie miesięczne sumy przypadają na lipiec ponad 75mm, zaś najniższymi sumami odznaczają się miesiące zimowe: styczeń 21 i luty 23 mm. Bardzo charakterystyczną jest czasowa i przestrzenna zmienność tego elementu. Sumy opadów były mocno zróżnicowane zarówno w poszczególnych latach, jak i dla tego samego miesiąca od kilku milimetrów w okresie zimowym do ponad 100 w okresie letnim. 11

10 Najwyższe zmierzone sumy opadu miesięczne (ponad 100mm) i dobowe (ponad 40 mm). Zakres wahań oraz współczynnik nieregularności opadu dla poszczególnych miesięcy i roku ilustruje poniższa tabela, gdzie łatwo zauważyć, że najmniejszą zmiennością, bo tylko dwukrotną odznacza się suma roczna, zaś największą ponad 20-krotną sumy lutego i sierpnia. Zakres wahań (A) i współczynnik nieregularności opadu (C) w miesiącach i roku. Oprócz różnorodnych sum, wartości ekstremalnych i zmienności, dodatkową charakterystyką stosunków pluwiometrycznych jest liczba dni z opadem. W omawianym okresie nie było miesiąca, w którym nie wystąpiłby jakikolwiek opad. Podczas analizy dobowe opady śladowe, z sumą < 0,05 mm nie były brane pod uwagę. Należy jednak pamiętać o ich istnieniu, zwłaszcza, że takie niskie sumy dają na ogół opady mżawki, niekiedy śniegu, co jest zjawiskiem występującym stosunkowo często. Średnia roczna liczba dni z opadem w kolejnych latach jest dość wyrównana i wynosi 156, wahając się od 133 w 1989r. do 182 w 2001r. Duże różnice widać dopiero, gdy porównuje się wartość wskaźnika dla danego miesiąca. 12

11 Latem przy zachmurzeniu konwekcyjnym opady przelotne nie występują tak często jak jednostajne i przelotne opady zimowe są to bardziej obfite. W chłodnej porze roku bywały miesiące, kiedy nie mierzono wogóle sum dobowych przekraczających 5,0 mm. Liczba dni z opadem większym od 10 mm waha się od 5 do 16 w roku. Na przestrzeni ostatnich 20 lat jedynie w lutym nigdy nie było takich wysokich sum. Sumy dobowe powyżej 20,0 mm są spotykane sporadycznie. Prawdopodobieństwo wystąpienia dobowego opadu w standardowych przedziałach wysokości podano w poniższej tabeli. Prawdopodobieństwo [%] wystąpienia dobowych sum opadu o określonej wysokości dla poszczególnych miesięcy i roku. W badanym okresie na ziemi kaliskiej zdecydowanie przeważały deszcze; udział opadów śniegu niewiele przekracza 23%. Jak wyżej wspomniano, nie były brane pod uwagę dni z tzw. opadem śladowym 0,0 mm, co jest często spotykaną wysokością w przypadku śniegu. Nie ma też możliwości dokonania porównania sum opadów pochodzących ze śniegu i deszczu, gdyż dla obydwu rodzajów prowadzi się wspólny pomiar. Opady śniegu występują od listopada do marca (najwięcej w grudniu i lutym), rzadko w październiku, kwietniu czy maju. Średnio w roku notuje się 36 dni ze śniegiem: od 14 w 1989r. do 61 w 1985r. W okolicach Kalisza pokrywa śnieżna utrzymuje się od 14 w 2000r. do 73 (1986r. i 1987r.) dni w roku. Pojawia się w listopadzie i zanika w marcu, rzadziej w kwietniu, a przeciętna liczba dni z pokrywą wynosi od 11 dni w lutym, 10 w styczniu, 9 w grudniu do 5 w marcu. Poniżej zostały przedstawione średnie daty zaniku i pojawienia się, oraz długość okresu bez pokrywy. Daty pojawienia się i zaniku pokrywy śnieżnej oraz długość okresu bez pokrywy. Największą wysokość pokrywy śnieżnej 30 cm zmierzono w styczniu 1987 r. Niewiele mniej, bo 28 cm zmierzono w lutym tego roku. Na omawianym obszarze dominują niewielkie wysokości: 4-5 cm, rzadko dochodzą do cm, natomiast tzw. ślad pokrywy jest obserwowany bardzo często. Średnie temperatury roczne dla Kalisza wahały się od 6,9 C w 1987r. do 10,0 C w 2000r., co dla okresu dało wartość 8,7 C. Najchłodniejszym miesiącem jest styczeń, którego średnia temperatura wynosi -0,6 C i waha się od -10,7 w 1987r. do 2,6 w 1988 i 1994r. W przebiegu rocznym temperatura osiąga maksimum w lipcu średnio 18,8 C (od 16,3 C w 1996r. do 22,4 C w 1994r.); niewiele niższa jest w sierpniu. Podobnie układają się średnie wartości 13

12 maksymalnej i minimalnej temperatury powietrza. Absolutne dobowe wartości ekstremalne notowano 10 sierpnia 1992r. 38 C i -28,5 C 14 stycznia 1987r., co daje absolutną amplitudę przekraczającą 66 C. W badanym 15-leciu przymrozki (rozumiane jako dni z temperaturą minimalną <0 C) kończyły się zwykle w kwietniu, rzadziej w marcu (z wyjątkiem roku maja), a rozpoczynały średnio 27 października. Długość okresu bezprzymrozkowego wynosiła 193 dni. Najdłuższy trwał 225 dni, a najkrótszy 169 dni. Średnie wskaźniki zostały przedstawione w tabeli. Okres wegetacyjny, czyli okres ze średnią temperaturą > 5 C, w rejonie kaliskim trwa średnio 228 dni, wahając się od 204 dni w 1997r. do 273 dni w 1990r. Daty ostatniego i pierwszego przymrozku w poszczególnych latach oraz długość okresu bezprzymrozkowego. Średnią liczbę dni charakterystycznych pod względem termicznym przedstawiono dla poszcze- -gólnych miesięcy w poniższej tabeli, gdzie P liczbę dni przymrozkowych (z temperaturą minimalną < 0,0 o C), C liczbę dni ciepłych (z temperaturą średnią > 20,0 o C), U liczbę dni upalnych (z temperaturą maksymalną > 30,0 o C). Średnia liczba dni przymrozkowych, ciepłych i upalnych. 14

13 2.2. Wody powierzchniowe Hydrografia Kaliskiego Węzła Wodnego Przeglądając stare plany miasta, rekonstrukcje sieci osadniczych, zapoznając się z ukształtowaniem terenu, układem koryt rzecznych i starorzeczy, przeprowadzonymi pracami związanymi z regulacją rzek i budową stopni wodnych, jak też analizując profile podłużne rzek, w tym szczególnie Prosny, otrzymujemy bardzo ciekawy obraz tzw. Kaliskiego Węzła Wodnego. Tworzy go Prosna ze swym głównym nurtem przepływającym przez centrum miasta, Kanał Rypinkowski, Kanał Bernardyński spełniający rolę kanału ulgi dla miasta, a także dopływy Prosny Pokrzywnica i Swędrnia uchodzące do niej od strony prawej oraz lewostronne małe dopływy - Piwonka i Krępica. Z uwagi na dużą ilość koryt rzecznych i mostów przez nie przerzuconych Kalisz w literaturze dziewiętnasto- i dwudziestowiecznej często nazywany był Wenecją Północy. Należy zwrócić uwagę, że historyczna część Kalisza leży w przewężeniu rzeki Prosny, pomiędzy wysoczyznami: Winiar, Tyńca, Chmielnika i Majkowa na prawym brzegu, zaś Piwonic, Zagorzynka, Rypinka i Korczaka na lewym brzegu. Największa rzeka Kalisza, Prosna, jest najbardziej zasobnym w wodę lewostronnym dopływem Warty. Wypływa spod miejscowości Wolęcin na Wyżynie Woźnicko-Wieluńskiej na wysokości około 272 m npm. Przepływa południkowo z południa na północ. Całkowita jej długość wynosi 216,8 km, z czego 139,9 km przypada na województwo wielkopolskie. Odcinek przyźródłowy Prosny przynależy do województwa opolskiego, a pewne odcinki środkowego biegu do województwa łódzkiego. Powierzchnia zlewni wynosi 4 924,7 km 2, z czego około 75% przypada na województwo wielkopolskie. W pobliżu miejscowości Modlica położonej na wysokości 70,0 m npm. Prosna uchodzi do Warty. Średni spadek całej rzeki osiąga wartość 0,7 0 /00. W źródłowej części zlewni, gdzie Prosna ma charakter rzeki podgórskiej, spadki są największe i osiągają 10 0 /00. W części środkowej dochodzą do 8 0 /00, a w dolnej części zlewni, poniżej Kalisza zaledwie 0,5 0 /00. Charakterystyczną cechą zlewni Prosny jest całkowity brak jezior i innych naturalnych zbiorników wodnych. Istniejące zbiorniki wód stojących są pochodzenia sztucznego, powstałe w wyniku piętrzenia rzek. Wszystkie rzeki rozpatrywanego obszaru charakteryzują się śnieżno- -deszczowym reżimem zasilania, z jednym maksimum i minimum w ciągu roku. Po osiągnięciu maksimum, związanego z roztopami, przypadającego najczęściej na luty i marzec, stany i przepływy w nich wyraźnie się zmieniają. Przepływy charakteryzują się szybkim przejściem od kulminacji do stanów niżówkowych, które na ogół rozpoczynają się w czerwcu i utrzymują się do końca roku hydrologicznego. W okresie zimowym w wyniku występowania ujemnych temperatur powietrza występują również niżówki, niekiedy głębokie i długotrwałe. Ponad połowę roku zajmują na Prośnie stany niskie, a 89 % stany niskie i średnie. Amplitudy wahań stanów wody oscylują wokół wartości 3,0 m. Obszar zlewni Prosny znajduje się w strefie najniższych odpływów w Polsce Średnia wartość spływu jednostkowego dla Prosny w Kaliszu wynosi 4,1 dm 3 /s*km 2 (średnia europejska wynosi 9,6 dm 3 /s*km 2 ). Wartości ekstremalne odpływów wynoszą: 50,4 i 0,48 dm 3 /s*km 2. Niskie wartości odpływów wynikają z niedoboru opadów oraz małej zdolności retencyjnej zlewni. W warunkach przeciętnych stany i przepływy wyższe od średniorocznych występują od grudnia do kwietnia włącznie. Przepływy charakterystyczne na Prośnie w punkcie pomiarowo-kontrolnym Kalisz Piwonice przedstawiają się następująco: - przepływ NNQ + 1,37 m 3 /s (najniższa wartość obserwowana) - przepływ SNQ = 3,18 m 3 /s (średnia wartość z najniższych) - przepływ SSQ = 11,5 m 3 /s (średnia wartość w roku) - przepływ SWQ = 65,1 m 3 /s (średnia wartość z najwyższych) - przepływ WWQ = 127 m 3 /s (najwyższa wartość obserwowana) Pokrzywnica jest prawostronnym dopływem Prosny uchodzącym do niej na osiedlu Winiary tuż powyżej mostu kolejowego. Całkowita długość rzeki wynosi 36,1 km. Jej źródła znajdują 15

14 się w miejscowości Dzięcioły gm. Brzeziny. Obszar zlewni Pokrzywnicy wynosi 476,1 km 2. Teren zlewni jest równinny o średniej wysokości m npm i całkowicie pozbawiony naturalnych zbiorników wodnych. W latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia w miejscowości Szałe bezpośrednio przylegającej do granic Kalisza pobudowano zbiornik zaporowy Pokrzywnica o powierzchni 154 ha, pojemności V = 4,35 mln m 3 ( w tym rezerwy powodziowej Vp = 1,9 mln m 3 ), długości Lzal = 2,7 km i średniej głębokości h = 2,8 m. Bliska odległość od centrum miasta spowodowała, że zbiornik stał się zapleczem wypoczynku indywidualnego dla jego mieszkańców. Akwen otaczają pola i łąki. Z północnego zachodu przylega do niego niewielki kompleks leśny Las Winiarski. Po południowej stronie zbiornika położona jest wieś Szałe z luźną zabudową letniskową i mieszkalną oraz znacznym obszarem ogrodów działkowych. Przepływy charakterystyczne Pokrzywnicy w przekroju Kalisza kształtują się następująco: - przepływ NNQ = 0,042 m 3 /s (najniższa wartość obserwowana) - przepływ SNQ = 0,26 m 3 /s (średnia wartość z najniższych) - przepływ SSQ = 2,03 m 3 /s (średnia wartość w roku) - przepływ SWQ = 15,0 m 3 /s (średnia wartość z najwyższych) - przepływ WWQ = 28,0 m 3 /s (najwyższa wartość obserwowana). Swędrnia jest prawostronnym dopływem Prosny uchodzącym do Kanału Bernardyńskiego w Parku Miejskim. Całkowita długość rzeki wynosi 47,6 km, a powierzchnia zlewni 544,0 km2. Jej źródła znajdują się na podmokłych łąkach w miejscowości Lipicz w województwie Łódzkim. Przeważająca część zlewni leży na Wysoczyźnie Tureckiej. Dolna jej część na Wysoczyźnie Kaliskiej. Na część zlewni powyżej Kalisza utworzono obszar chronionego krajobrazu Dolina Rzeki Swędrni. Pomiędzy miejscowością Nędzerzew i mostem drogowym w ciągu ulicy Łódzkiej w Kaliszu rzeka płynie urokliwą, szeroką doliną o wysokich skarpach, z ostatnimi już w Wielkopolsce meandrami rzecznymi. Przepływy charakterystyczne Swędrni w przekroju Kalisza przedstawiają się następująco: - przepływ NNQ = 0,11 m 3 /s - przepływ SNQ = 0,25 m 3 /s - przepływ SSQ = 1,92 m 3 /s - przepływ SWQ = 14,7 m 3 /s - przepływ WWQ = 46,9 m 3 /s W 2004 roku przekazano do eksploatacji zbiornik wodny Murowaniec. Zbiornik zlokalizowany jest w miejscowości Murowaniec gm. Koźminek, powiat kaliski. Zapora ziemna znajduje się w km Swędrni. Całkowita powierzchnia zbiornika wynosi 98 ha w tym lustra wody 79,5 ha. Pojemność akwenu V = 1,47 mln m 3 w tym rezerwa powodziowa Vp = 1,13 mln m 3. Długość zbiornika wynosi Lzal = 2,3 km, szerokość od 50 do 600 m, a maksymalna głębokość h = 3,5 m. Piwonka jest lewostronnym dopływem Prosny o całkowitej długości 6,49 km i powierzchni zlewni 14,14 km 2. Zlewnia rzeki jest całkowicie antropogeniczna, zmieniona wskutek działalności człowieka, pozbawiona terenów zalesionych. Ciek charakteryzuje się dużymi spadkami koryta kształtującymi się od 1,9 do 14,9 0 /00. Odgrywa ważną rolę w odwodnieniu najbardziej wysuniętych na południowy zachód i południe osiedli Kalisza. Krępica jest lewostronnym dopływem Prosny o całkowitej długości 7,3 km i powierzchni zlewni 17,5 km 2. Podobnie jak zlewnia Piwonki, zlewnia tego cieku została całkowicie zmieniona wskutek działalności człowieka. Górną i środkową zlewnię stanowią grunty orne z niewielkimi połaciami łąk. Dolny odcinek to powierzchnie zabudowane budownictwem jednorodzinnym i wysokim. Rzeka stanowi odbiornik wód deszczowych spływających z terenów zabudowanych. 16

15 Badania stanu zanieczyszczenia rzek przepływających przez Kalisz wykonywane są w ramach monitoringu krajowego przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu Delegaturę w Kaliszu. Do końca 2001 roku wszystkie rzeki wykazywały charakter pozaklasowy, tzn. jakość prowadzonych przez nie wód nie odpowiadała normom żadnej z klas czystości, zarówno ze względu na zanieczyszczenia fizykochemiczne jak i biologiczne. Po przekazaniu do eksploatacji oczyszczalni ścieków dla Kalisza i Nowych Skalmierzyc, oczyszczalni dla Ostrowa Wielkopolskiego i gmin przyległych oraz w związku z prowadzoną systematycznie rozbudową kanalizacji sanitarnych w tych miejscowościach stan czystości rzek systematycznie się poprawia. Przekroczenia dopuszczalnych norm dotyczą już tylko niektórych wskaźników głównie biogennych, wnoszonych ze źródeł przestrzennych położonych powyżej Kalisza. Najbardziej zanieczyszczone wody prowadzi mała Krępica, do której spływają ścieki typu rolniczego z sołectwa Dobrzec i wsi Biskupice. Po wybudowaniu kolektora sanitarnego zbierającego ścieki z tego rejonu stan czystości wód tej rzeki ulegnie zdecydowanej poprawie. Rzeka Prosna i jej dopływy w rejonie Kalisza wielokrotnie zmieniały koryta, powodując zmiany lokalizacji miasta. W IX-X wieku na wyspie u podnóża Rypinka powstał warowny gród książęcy. Około 1230 r. po przejściu kilku powodzi, główne koryto Prosny zostaje przesunięte bardziej na wschód. Następuje zamulenie starego koryta, a gród traci swoje naturalne walory obronne. Po zdobyciu i zniszczeniu grodu przez księcia śląskiego Henryka Brodatego w 1233 r. miasto zostaje przeniesione na dwie piaszczyste wyspy, okolone stosunkowo głębokimi ramionami Prosny. Jej środkowe, dziś nieistniejące, koryto przepływające przez centrum miasta służyło do odbioru ścieków. Trwałe zmiany w ukształtowaniu obecnego układu rzek spowodowała działalność człowieka. Bardzo duży wpływ miały działania zmieniające układ poziomy koryt. Dostosowując przebieg kanałów do potrzeb intensywnie rozwijającego się miasta, w latach , wg planów Teodora Urbańskiego, wyprostowano (zgodnie z ówczesną modą) Kanał Rypinkowski, jak też wykonano nowe połączenie Prosny ze starym korytem Swędrni, w postaci przekopu pomiędzy parkiem i stadionem. Dzięki temu powstał Kanał Bernardyński. W tym samym okresie ostatecznie poodcinano pośrednie połączenia Swędrni z Prosną. W 1873 r. wyprostowano w parku kanał, doprowadzający wodę do Babinki. Rozpoczęto budowę wałów przeciwpowodziowych, doprowadzając do zaniku starorzeczy, szczególnie na lewym brzegu. Wybudowanie na początku dwudziestego wieku nasypu i mostu kolejowego spowodowało skrócenie Pokrzywnicy i odsunięcie jej ujścia do Prosny o ok. 1 km w górę rzeki. Ostatnia zmiana to lata czterdzieste ubiegłego stulecia, kiedy to zasypano płynący przez centrum miasta Kanału Babinka. Także w tym czasie, rękami jeńców alianckich, wyprostowano Prosnę w rejonie ulicy Browarnej i Kanał Rypinkowski obok ul. Kredytowej. Zmianie ulegał również układ pionowy koryt, spowodowany budową urządzeń piętrzących. Już na początku XIX w, istniała na Prośnie, obok klasztoru Franciszkanów, budowla piętrząca wodę dla potrzeb pracujących tam młynów wodnych. W 1875 r. pobudowano tam jaz o czterech zasuwach płaskich. W 1843 r. na wlocie do Kanału Bernardyńskiego wybudowano kamienny jaz stały tzw. przewał, do którego dobudowano później jaz kozłowy. Od 1975 r. 50 m poniżej przewału, który rozebrano, pobudowany został jaz klapowy. Także w 1843 r. na wlocie do Kanały Rypinkowskiego wybudowano upust 6-stawidłowy, zamieniony następnie na jaz 5 przęsłowy. Miał jedno zamknięcie ruchome i cztery w postaci belek zakładanych. Od przebudowy w 1945 r. wszystkie zamknięcia są ruchome. Spiętrzenie wody przez jazy spowodowało powolne odkładanie się rumowiska w powstałym powyżej zbiorniku wodnym. Następowało stopniowe wynoszenia dna rzeki. Zamulenie doprowadziło do wyeliminowania możliwości pływania po Prośnie łodziami o większym zanurzeniu niż kajaki. Zamarło życie na ośmiu przystaniach. Rzeka zatraciła atrakcyjność wypoczynkową dla mieszkańców Kalisza. Od 2003 roku prowadzone są prace związane z odmuleniem 3 km odcinka Prosna od Teatru Miejskiego do mostu kolejowego. Pozwoli to na zwiększenie retencji korytowej rzeki aspekt przeciwpowodziowy i wzrost jej atrakcyjności turystycznej. Podstawowym zadaniem kanałów i budowli Kaliskiego Węzła Wodnego jest zapewnienie miastu bezpieczeństwa przy przejściu fal powodziowych, w szczególności tzw. wody stuletniej (woda o prawdopodobieństwie pojawienia się raz na sto lat), o przepływie 219 m 3 /s. Długość 17

16 Prosny w KWW określa się na około 7,9 km od mostu drogowego w Piwonicach w km 70,0 do wysokości ulicy Bażanciej w km 63,0. Największą ilość wody może przeprowadzić Kanał Bernardyński około 48% przepływu. Kanał Rypinkowski może przyjąć 27% przepływającej wody a główne koryto Prosny pozostałe 25 %. Powódź letnia, która miała miejsce w lipcu 1997 roku o przepływie 102 m 3 /s spowodowała zalanie głownie gruntów rolnych w południowych i północnych osiedla miasta. Ucierpiały też tereny przemysłowe na osiedlu Piskorzewie. Podtopionych zostało kilkanaście gospodarstw położonych na terenach zalewowych. Powódź ta wykazała, że miasto nie jest zabezpieczone przed następstwami wód o przepływach zbliżonych do pojawiających się raz na 10 lat. Przepływająca przez miasto rzeka i jej kanały usytuowane są na terenach silnie zurbanizowanych i w zasadzie nie ma możliwości rozbudowy koryt do takich parametrów, aby zapewnić bezkolizyjny przepływ. Brak jest również terenów pod budowę nowego koryta ulgi. W tej sytuacji podjęto inne działania zmierzające do zabezpieczenia miasta przed powodzią. W 1999 roku rozpoczęto, obliczone na kilkanaście lat prace związane z renowacją istniejących i budową nowych obwałowań Prosny i jej dopływów. Wykonano już podwyższenie obwałowania Prosny na osiedlach Ogrody i Piskorzewie. Obwałowano przyujściowy odcinek Krępicy i Swędrni. Trwa budowa obwałowania prawostronnego Prosny na osiedlu Rajsków. W fazie przygotowań do realizacji znajduje się inwestycja polegająca na modernizacji lewostronnego obwałowania Prosny na osiedlu Zawodzie. W 2003 i 2004 roku prowadzono odmulanie głównego koryta Prosny i wejść do kanałów Bernardyńskiego i Rypinkowskiego, w celu zwiększenia ich retencji korytowej. Wyznaczane są tereny zalewowe dla okresowego magazynowania wysokich wód powodziowych. Kluczowym zadaniem dla ochrony miasta przed powodzią jest budowa dużego zbiornika wodnego powyżej miasta, powodującego przechwycenie fali powodziowej i takie limitowanie przepływu, aby nie powodował szkód na terenie miasta. Staraniem samorządowych władz województwa wielkopolskiego, Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Poznaniu oraz władz miasta Kalisza rozpoczęto wykup gruntu pod budowę zbiornika w Wielowsi Klasztornej o pojemności 48,8 mln m 3 i maksymalnej powierzchni zalewu 1704 ha. Zapora czołowa zlokalizowana będzie 23 km od granic miasta. Planowany maksymalny zrzut wody ze zbiornika nie przekroczy 85 m 3 /s. W przekroju Kalisza, po przyjęciu wód kilku dopływów, Prosna powinna prowadzić przepływ około 120 m 3 /s. O Kaliszu można mówić, że jest to miasto związane z wodą. Kanały, mosty, których jest prawie 40, drzewa kłaniające się wodzie, lustrzane odbicia budowli znajdujących się nad wodą ze wspaniałym odbiciem kolumnady Teatru Miejskiego. Szczególnie malownicze, pełne uroku krajobrazy tworzą rozgałęzienia rzeki na terenie Parku. Malowniczość wzbogacana jest przez strugę parkową i szerokie ujście Swędrni do Kanału Bernardyńskiego. Jedyny w swoim rodzaju, niepowtarzalny pejzaż chętnie utrwalany był dawniej i jest obecnie przez grafików, malarzy i fotografów. Liczba mostów i bliskie sąsiedztwo domów historycznej części miasta, nasuwa skojarzenia z Wenecją, co zostało zaznaczone w dziełach literackich Jakość wód rzeki Prosny i jej dopływów Zlewnia rzeki Prosny obejmuje południowo-wschodnią część województwa wielkopolskiego oraz niewielkie przygraniczne fragmenty województw opolskiego i łódzkiego. Należy do dorzecza II rzędu Warty. Według regionalizacji fizyczno-geograficznej polski J. Kondrackiego zlewnia Prosny, poza krótkim odcinkiem źródłowym wypływającym z pasa wyżyn, leży w makroregionie Niziny Południowowielkopolskiej. Prosna na obszarze województwa wielkopolskiego jest jednym z ważniejszych lewostronnych dopływów Warty. Ma przebieg południkowy, tj. płynie z południa na północ. Jej całkowita długość wynosi 216,8 km, odwadnia obszar o powierzchni 4924,7 km 2. Przyjmuje szereg znaczniejszych dopływów, do których należą: lewostronne - Niesób, Ołobok, Ciemna, Ner; prawostronne Łużyca, Pokrzywnica, Swędrnia. Stan czystości tych dopływów ma znaczący wpływ 18

17 na jakość wód Prosny. Prosna prowadzi wody zanieczyszczone ściekami Kępna (poprzez rzekę Niesób), Wieruszowa, Grabowa nad Prosną, Ostrowa Wielkopolskiego (poprzez rzekę Ołobok), Kalisza, Gołuchowa (poprzez rzekę Ciemną), Pleszewa (poprzez rzekę Ner). Miasto Kalisz, realizując program porządkowania gospodarki ściekowej na swoim terenie, w roku 2003 zlikwidowało kolejne 2 wyloty ścieków, którymi kierowano do Prosny i jej dopływów ścieki bez oczyszczania. Na koniec 2003 roku pozostało 15 wylotów kanalizacji miejskiej (z 31 istniejących w roku 1993), którymi nieoczyszczone ścieki komunalne i przemysłowe kierowane są do wód powierzchniowych. Duże znaczenie dla czystości wód Prosny mają także zanieczyszczenia obszarowe, związane z rolniczym charakterem zlewni. Badania jakości wód Prosny w roku 2003 prowadzono, tak jak w latach ubiegłych, w 9 przekrojach. Dwa z nich Giżyce i Ruda Komorska należą do sieci EUROWATERNET. W omawianym roku badawczym wody Prosny na całej długości określono jako nieodpowiadające normom. W większości przekrojów pozaklasowe było zanieczyszczenie bakteriologiczne (miano Coli) i nie odpowiadała normom żadnej z klas wartość stężenia azotu azotynowego. W przekroju badawczym górnego odcinka rzeki w Podbolesławcu, wody Prosny nie odpowiadały normom ze względu na zanieczyszczenie fizykochemiczne. Przekroczenia dopuszczalnych stężeń odnotowano dla stężeń fosforu ogólnego i manganu. Wskaźnik zanieczyszczenia hydrobiologicznego i bakteriologicznego oraz stężenia azotu azotynowego kwalifikowały wody do III klasy. Wśród pozostałych wskaźników dominowała I klasa. W przekroju Mirków jakość Prosny po przejęciu wód Niesobu uległa pogorszeniu. Dopuszczalne normy przekraczały trzy wskaźniki: azot azotynowy, mangan i miano Coli. W zakresie III klasy znalazł się indeks saprobowości peryfitonu i stężenie fosforu ogólnego. Stężenia pozostałych wskaźników osiągały maksymalnie poziom II klasy. Punkt pomiarowo-kontrolny w Giżycach zakwalifikowano w 2003 roku do sieci EUROWA- TERNET. Zakres badań został zwiększony w stosunku do monitoringu regionalnego o kilka wskaźników: rtęć, chlorofil a, pestycydy, polichlorowane bifenyle, węglowodory aromatyczne. W 2003 roku jakość Prosny w tym przekroju, podobnie jak w Mirkowie, nie odpowiadała normie żadnej z klas, ze względu na stężenia azotu azotynowego i zawartość bakterii Coli typu kałowego. Przekroczenia dopuszczalnych norm odnotowano również w przypadku manganu, ale to zanieczyszczenie ma raczej charakter geogeniczny. Zawartość pozostałych metali, detergentów i fenoli mieściła się w I klasie. Również stężenia wskaźników wymienionych w programie EUROWATERNET nie wpływały na wypadkową klasę czystości. W kolejnym przekroju, w Wielowsi, wody Prosny były najczystsze spośród wszystkich badanych. Jedynym wskaźnikiem, którego stężenia przekraczały dopuszczalne normy był mangan. W zakresie III klasy odnotowano stężenia azotu azotynowego, fosforu ogólnego oraz wartość indeksu saprobowości peryfitonu i miano Coli. Wynika stąd, że na odcinku od Giżyc do Wielowsi nie było dopływu znaczących ilości zanieczyszczeń i rzeka wykazywała zdolności do samooczyszczania się. W przekroju Żydów jakość Prosny - po przejęciu wód Ołoboku - uległa pogorszeniu. Do wartości pozaklasowych wzrosły stężenia azotu azotynowego i fosforu ogólnego. Również pozaklasowa była wartość miana Coli. W zakresie III klasy mieścił się indeks saprobowości peryfitonu. Natomiast wśród pozostałych wskaźników fizykochemicznych dominowała I klasa. W Prośnie poniżej Kalisza i wylotu z oczyszczalni ścieków dla miasta, w przekroju Popówek zaobserwowano tendencję poprawy jakości wód rzeki. Dopuszczalne normy przekraczały tylko dwa wskaźniki: azot azotynowy i miano Coli. Wskaźniki kwalifikowane do III klasy były również nieliczne fosforany, fosfor ogólny, mangan i indeks saprobowości peryfitonu. Dominowały wskaźniki w I klasie. Przekrój Bogusław to punkt pomiarowo-kontrolny na Prośnie zlokalizowany poniżej ujścia wód Ciemnej i Giszki. W punkcie tym przekroczenia dopuszczalnych norm odnotowano w przypadku trzech wskaźników: azotu azotynowego, fosforu ogólnego i miana Coli. Wysokie w zakresie III klasy było stężenie manganu i wartość indeksu saprobowości peryfitonu. Obciążenie wód pozostałymi formami azotu i fosforu było niewielkie i osiągało maksymalnie poziom II 19

18 klasy. W Kwileniu (punkt poniżej ujścia Neru), tak jak w Bogusławiu, wody Prosny nie odpowiadały normom ze względu na zanieczyszczenie fizykochemiczne (azot azotynowy i fosfor ogólny) oraz bakteriologiczne. Wartość indeksu saprobowości peryfitonu odpowiadała wodom silnie zanieczyszczonym (III klasa). Obciążenie materią organiczną i pozostałymi związkami azotowymi i fosforowymi było niewielkie (I II klasa). W przekroju Ruda Komorska zlokalizowanym przed ujściem Prosny do Warty, stan czystości rzeki oceniono jako nie odpowiadający normom ze względu na zanieczyszczenie fizykochemiczne (fosfor ogólny) i bakteriologiczne (miano Coli). Rzeka niosła dość duże ilości zawiesiny i azotu azotynowego (III klasa). W zakresie III klasy znalazł się także indeks saprobowości sestonu. Pozostałe wskaźniki osiągały maksymalnie wartości z zakresu II klasy. Na całej długości Prosny panowały bardzo dobre warunki tlenowe, obciążenie wód materią organiczną łatwo rozkładalną było niewielkie BZT5, ChZT-Mn i ChZT-Cr osiągały maksymalnie II klasę. Zanieczyszczeniami, które dominowały i wpływały na dyskwalifikację wód były: azot azotynowy, fosfor ogólny i miano Coli typu fekalnego. Należy jednak zauważyć, że w 2003 roku zanieczyszczenia te nie osiągały poziomu pozaklasowego we wszystkich badanych punktach. Do wyjątków należał przekrój w Wielowsi, gdzie wszystkie wymienione wskaźniki odpowiadały III klasie czystości wód i przekrój w Podbolesławcu, w którym III klasie odpowiadały stężenia azotu azotynowego i wartość miana Coli. Porównując stan czystości Prosny w roku 2003 ze stanem czystości w roku 2002 należy stwierdzić, że jakość wód Prosny na odcinku od Podbolesławca do Giżyc była w obu okresach badawczych podobna. Począwszy od Wielowsi do ujścia do Warty zaobserwowano poprawę jakości wód Prosny. W przekroju Wielowieś, gdzie odnotowano najlepszą jakość wód Prosny, jedynie stężenie manganu było pozaklasowe. Zanieczyszczenie manganem, które wystąpiło w tym miejscu nie miało charakteru antropogenicznego, a wskaźniki zanieczyszczenia charakterystyczne dla wpływu gospodarki człowieka osiągały maksymalnie poziom III klasy. Najbardziej korzystne zmiany w jakości wód rzeki zaobserwowano w Żydowie i Rudzie Komorskiej. W pierwszym z wymienionych przekrojów w 2002 roku wartości 7 wskaźników nie odpowiadały normom, a w 2003 roku wartości 3 wskaźników były pozaklasowe. W Rudzie Komorskiej w 2002 roku wartości 5 wskaźników nie odpowiadały normom, a w 2003 roku tylko 2 wskaźniki dyskwalifikowały rzekę. Te korzystne zmiany w jakości wód Prosny wiąże się głównie z kompleksowym rozwiązywaniem gospodarki wodno-ściekowej i dobrą pracą oczyszczalni ścieków dla dwóch największych miast południowej Wielkopolski - Kalisza i Ostrowa Wielkopolskiego. W 2003 roku badane były ważniejsze dopływy Prosny (tzn. o większej powierzchni zlewni albo będące odbiornikami znaczących ilości ścieków) tylko w punktach zlokalizowanych w odcinkach ujściowych: Niesób w Kuźnicy Skakawskiej, Ołobok w Ołoboku, Pokrzywnica w Kaliszu Piwonicach, Swędrnia w Kaliszu przy ul. Łódzkiej, Ner w Rokutowie. Niesób lewobrzeżny dopływ Prosny zwany jest także Samicą. Rzeka ma długość 25,7 km, powierzchnia zlewni wynosi 261,2 km 2. Jest to ciek płynący z kierunku zachodniego na wschód przez gminy: Wieruszów, Baranów, Kępno i Bralin. Zlewnia Niesobu położona prawie w całości na Wysoczyźnie Wieruszowskiej, jest zlewnią typowo rolniczą. Na stan czystości Niesobu wpływają zanieczyszczenia obszarowe związane z rolniczym użytkowaniem zlewni oraz wyloty ścieków z oczyszczalni dla Bralina, Kępna i części Baranowa. W przekroju Kuźnica Skakawska dopuszczalne normy były przekroczone przez stężenia azotu azotynowego, fosforanów i fosforu ogólnego. W zakresie pozaklasowym znalazła się także ilość tlenu rozpuszczonego (bardzo niska) i bakterii Coli typu kałowego. W III klasie mieściły się 20

19 wartości indeksu saprobowości peryfitonu i BZT5, stężenia azotu amonowego i manganu. Nie stwierdzono podwyższonych stężeń metali ciężkich, fenoli i detergentów. Ładunki zanieczyszczeń uległy zmniejszeniu w porównaniu z rokiem poprzednim tj. 2002, ale wynikało to przede wszystkim z blisko pięciokrotnego zmniejszenia wartości średniego przepływu od 2,5 m 3 /s w 2002 roku do 0,538 m 3 /s. Przez dużą część roku odnotowywano bardzo niskie stany wód Niesobu, które uniemożliwiały comiesięczne wykonywanie pomiarów przepływu. Ołobok to lewostronny dopływ Prosny. Uchodzi do niej w jej środkowym biegu. Rzeka ma długość 36,5 km, a powierzchnia zlewni wynosi 447,9 km 2. Geograficznie zlewnia usytuowana jest w obrębie Wysoczyzny Kaliskiej. Ołobok jest odbiornikiem ścieków komunalnych z Raszkowa i Ostrowa Wielkopolskiego. Na stan czystości tego cieku wpływ mają także zanieczyszczenia, których pochodzenie wynika z rolniczego charakteru zlewni. Jakość rzeki w przekroju Ołobok nie odpowiadała dopuszczalnym normom, ze względu na zanieczyszczenie fizykochemiczne (azot azotynowy, fosforany, fosfor ogólny) i bakteriologiczne. O znacznym zanieczyszczeniu wód (III klasa) świadczyła wartość indeksu saprobowości peryfitonu, przewodnictwa elektrolitycznego, BZT5, stężenia potasu, azotu amonowego. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że ilość wskaźników, dla których stężenia osiągały ponadnormatywne wielkości zmniejszyła się o połowę w porównaniu z rokiem Również w 2003 roku wyraźnemu zmniejszeniu uległy średnie wartości stężeń BZT5, azotu amonowego, azotu ogólnego, fosforanów i fosforu ogólnego. Zmiany te można ocenić jako znaczące i wiązać z dobrymi efektami działania oczyszczalni ścieków dla Ostrowa Wielkopolskiego. W Ołoboku, tak jak w Niesobie, dały o sobie znać warunki klimatyczne. Średni przepływ w 2002 roku wynosił 2,18 m 3 /s, a w 2003 roku tylko 0,8 m 3 /s. Pokrzywnica to prawy dopływ Prosny o długości 36, 1 km (według podziału hydrograficznego zwany jest Trojanówką). Dopływem prawym Pokrzywnicy jest Trojanówka z Gruszczyc, która łączy się z ciekiem głównym pod Trojanowem, tj. tuż przed zbiornikiem zaporowym Pokrzywnica (zwanym zwyczajowo Szałe nazwa pochodzi od wsi, w której został zlokalizowany). Pokrzywnica odwadnia obszar o powierzchni 476,1 km 2. Obszar zlewni prawie w całości obejmuje tereny gmin: Brzeziny i Szczytniki oraz częściowo Godziesze Wielkie i Opatówek, a jedynie wąski pas na wschodzie wraz z częścią Trojanówki należy do województwa łódzkiego. Pod względem użytkowania terenu zlewnia ma charakter typowo rolniczy, przeważają w niej użytki rolne. Przedostające się ze spływami powierzchniowymi pozostałości ponawozowe czy też środki ochrony roślin przyczyniają się do obniżenia jakości wód. Spośród punktowych źródeł zanieczyszczeń duży wpływ na jakość wód w tej zlewni mają zrzuty ścieków z oczyszczalni gminnych. Do Pokrzywnicy kierowane są ścieki oczyszczane przez dwie oczyszczalnie gminne zlokalizowane w Brzezinach i Saczynie dla Godziesz Wielkich. Do jej dopływu Trojanówki ścieki odprowadzane są z oczyszczalni ścieków dla Opatówka i z oczyszczalni w Popowie dla Szczytnik. Przekrój w Kaliszu - Piwonicach jest zlokalizowany w ujściowym odcinku Pokrzywnicy, poniżej zbiornika zaporowego. Należy od 2003 roku do sieci EUROWATERNET. Rzeka została zdyskwalifikowana przez ponadnormatywne stężenia fosforu ogólnego. Obciążenie innymi biogenami było dość wysokie azot azotynowy i fosforany w III klasie. W III klasie mieściły się także stężenia manganu. Natomiast pod względem zanieczyszczenia bakteriologicznego (miano Coli) i hydrobiologicznego (chlorofil a, indeks saprobowości sestonu) wody rzeki odpowiadały II klasie. W porównaniu do roku 2002 jakość ujściowego odcinka Pokrzywnicy poprawiła się. W roku 2003 o dyskwalifikacji cieku decydował 1 wskaźnik fizykochemiczny, a w 2002 roku pozaklasowe były 2 wskaźniki. Również wskaźnik zanieczyszczenia bakteriologicznego osiągnął lepszą klasę (miano Coli w 2002 r. III klasa, a w roku 2003 II klasa). Ujście Pokrzywnicy do Prosny to jedyny z monitorowanych w 2003 roku odcinków dopływów Prosny, w którym wartości miana Coli nie osiągały wartości pozaklasowych. Pokrzywnica to również najczystszy dopływ Prosny spośród wszystkich badanych odcinków ujściowych pozo- 21

20 stałych dopływów. Ze względu na lokalizację zbiornika retencyjnego powyżej punktu pomiarowego, odcinek ujściowy Pokrzywnicy nie jest tak bardzo podatny na zmiany klimatyczne (brak opadów). Średni przepływ w 2002 roku wyniósł 2,18 m 3 /s, a w 2003 roku 1,753 m 3 /s. Zmiana była więc niewielka. Swędrnia stanowi prawobrzeżny dopływ Prosny. Uchodzi do Kanału Bernardyńskiego prawego koryta Prosny - w 67 km jej biegu, w obrębie miasta Kalisza. Całkowita długość cieku wynosi 47,6 km, a powierzchnia zlewni 544 km 2. Źródłowy ciek Swędrni to rów odwadniający zmeliorowane, podmokłe i zatorfione łąki koło Lipicz w województwie łódzkim. Przeważająca część zlewni leży na obszarze województwa wielkopolskiego, na Wysoczyźnie Tureckiej. Znaczną część powierzchni stanowią lasy i grunty orne. Na jakość wód w zlewni Swędrni wpływają zanieczyszczenia rolnicze oraz ścieki komunalne odprowadzane do wód powierzchniowych z gminnych oczyszczalni z terenu całej zlewni. Rzeka w przekroju Kalisz ul. Łódzka była dyskwalifikowana przez ponadnormatywne obciążenie azotem azotynowym, związkami fosforu (fosforany i fosfor ogólny), manganem i bakteriami Coli. Stężenia innych form azotu azotu azotanowego, amonowego i ogólnego były nieco mniejsze w zakresie III klasy. Pozostałe wskaźniki fizykochemiczne oraz wskaźniki saprobowości osiągały wartości charakterystyczne dla wód słabo zanieczyszczonych. W roku 2003 stan czystości ujściowego odcinka Swędrni, w porównaniu do roku 2002 pogorszył się. W poprzednim roku badawczym tj o wypadkowej klasie czystości nie odpowiadającej normom zadecydowały 2 wskaźniki, a w omawianym roku badań aż 5 wskaźników osiągnęło wartości poza klasą. Ner jest rzeką IV rzędu, lewobrzeżnym dopływem Prosny, który wpada do rzeki głównej na wysokości 39,6 km. Powierzchnia elementarna zlewni Neru wynosi 75,2 km 2. Większość obszaru obejmującego zlewnię to teren wykorzystywany rolniczo. Największy wpływ na stan czystości Neru ma miasto Pleszew, z którego ścieki po przejściu przez oczyszczalnię odprowadzane są do rzeki. Jakość wód Neru badana w przyujściowym odcinku rzeki w przekroju Rokutów nie odpowiadała normie żadnej z klas ze względu na zanieczyszczenie fizykochemiczne i bakteriologiczne. Dopuszczalne normy były przekroczone przez stężenia potasu, związków azotu i fosforu oraz ilość bakterii Coli. W zakresie III klasy mieściła się wartość przewodnictwa elektrolitycznego i BZT5. Nie odnotowano zwiększonych zawartości metali ciężkich. W porównaniu z poprzednim rokiem badań, stan czystości Neru pogorszył się. W 2002 roku o dyskwalifikacji rzeki zadecydowały 4 wskaźniki. W roku 2003 na pozaklasowość rzeki wpłynęło 8 wskaźników. Wzrosło obciążenie wód potasem i związkami azotu. 22