Stanisław Pazurkiewicz... 31

Transkrypt

1

2 Wstęp... 4 Rys historyczny działalność Armii Krajowej... 7 Władysław Ilisiński... 8 Janina Ilisińska - Pazurkiewicz Stanisław Pazurkiewicz M

3 Podsumowanie Zakończenie Streszczenie Podziękowania Spis ilustracji Bibliografia... 67

4 Jestem uczennicą VI Liceum Ogólnokształcącego w Krakowie, uczęszczam do klasy dwujęzycznej angielskiej z rozszerzoną historią, językiem polskim i angielskim. O konkursie dowiedziałam się na lekcji historii mgr Wojciecha Raka. Od razu chciałam wziąć udział w konkursie, ponieważ spodobała mi się jego forma, w której zamiast uczyć się suchych faktów, sami je poznajemy poprzez kontakt z innymi ludźmi. Po chwili przemyśleń zrezygnowałam, obawiając się, że jako uczennica 1 klasy liceum powinnam zająć się przystosowaniem do nowej szkoły i systematyczną nauką. Jednak 1 listopada 2009 roku, w dniu Święta Zmarłych spotkałam się z najbliższą rodziną, w tym z moim wujkiem Ryszardem Trzcionką. Z czystej ciekawości humanistki zaczęłam rozmawiać z nim na temat II wojny światowej. Słuchanie jego wspomnień okazało się tak interesujące, że jeszcze tego samego dnia odwiedziłam stronę internetową konkursu Historia Bliska i zapoznałam się z regulaminem. Powiadomiłam o tym moją przyjaciółkę, Barbarę Mazur i wspólnie zdecydowałyśmy wziąć udział w konkursie, zachęcone jego dziennikarsko-badawczą formą. Założyłyśmy, że chcemy poznać II wojnę światową z wielu perspektyw, więc starałyśmy się pozyskać jak największą ilość świadków. Zastanawiając się na tematem, doszłyśmy do wniosku, że wykracza on poza lata Zadałyśmy sobie pytania: jak wojna odcisnęła się w pamięci i psychice ludzi? Jak zapamiętali tamte wydarzenia? Jak wojna wyglądała z perspektywy cywila, więźnia, obozowicza, żołnierza? Jak II wojna światowa wyglądała w oczach żołnierza AK, żołnierza Wojska Polskiego, kresowiaka, który stracił swoją ojczyznę, dziecka, które straciło ojca na własnych oczach? Czy można wybaczyć, czy można zapomnieć? W poszukiwaniu odpowiedzi na te i inne pytania rozpoczęłyśmy rekonesans wśród naszej rodziny. Nie mogąc się spotkać z moim wujkiem Ryszardem Trzcionką, rzuciłyśmy światło na krewnych Barbary. Dzięki jej dziadkowi, dotarłyśmy do pana Władysława Ilisińskiego. Z nim i jego żoną panią Janiną Ilisińską - Pazurkiewicz odbyłyśmy długi wywiad 17 listopada 2009 roku. Część rozmowy została poświęcona czynom brata pani Ilisińskiej - Pazurkiewicz pana Stanisława Pazurkiewicza. Poprosiłyśmy o kontakt z nim i dzięki życzliwości pani Janiny, 6 grudnia Barbara przeprowadziła wywiad z panem Stanisławem.

5 Po dwóch wywiadach przez pewien czas nie mogłyśmy znaleźć rozmówcy. Mój wujek nie mógł go odbyć z powodów zdrowotnych. Wykorzystałyśmy ten czas na spisanie obu wywiadów oraz dokształcanie się, aby być merytorycznie przygotowane do rozmów. Przypomniałyśmy sobie i poszerzyłyśmy wiadomości na temat II wojny światowej, zapoznałyśmy się z historią Armii Krajowej, zasadami funkcjonowania wywózek Polaków do przymusowych robót w Niemczech, historią obozu w Oświęcimiu oraz z poezją lat W końcu poprosiłam o pomoc znajomych z klasy, aby rozglądnęli się wśród swoich rodzin, znajomych i sąsiadów to samo uczyniła Barbara. 16 stycznia 2010 udało się mi spotkać z dziadkami mojej koleżanki z klasy: Janem i Danutą Dudek. Dzięki ich życzliwości mogłam następnego dnia spotkać się z ich znajomym panem Kryspinem Plebankiewiczem. Następnie, przez przyjaciółkę mojej mamy dotarłam do pana Marcina Bieńkowicza historyka, który doprowadził mnie do dwóch fascynujących osób. Dzięki niemu miałam zaszczyt poznać pana Czesława Łotarewicza ostatniego z procesu szesnastu oraz pana Tadeusza Bieńkowicza dziadka pana Marcina, uhonorowanego orderem Virtuti Militari byłego żołnierza AK. Odbyłam z nimi wywiady w styczniu Barbara przeprowadziła jeszcze jeden wywiad z panem Stanisławem Kaczorowskim, żołnierzem września. Po trzech miesiącach miałyśmy masę materiału i wiedzy. Było mało czasu, musiałyśmy zdecydować, który wątek wybrać, aby miał tzw. wspólny mianownik. Bardzo chciałyśmy wykorzystać w naszej pracy postaci tak wybitne jak pan Tadeusz Bieńkowicz i pan Czesław Łotarewicz ale dotarłyśmy do nich zbyt późno. Odbyłam po jednym wywiadzie z panami co nie było wystarczające. Podejrzewam, że nawet trzy takie wywiady nie wystarczyłyby, aby opowiedzieć wszystkie te rzeczy, których świadkiem był pan Bieńkowicz, a także pan Łotarewicz. Wspólnie zdecydowałyśmy, że najbardziej oswojone byłyśmy z historią państwa Ilisińskich oraz pana Pazurkiewicza. Pozostałe materiały z wywiadów zamieszczamy na płytce CD. Kolejnym powodem, dla którego zdecydowałyśmy się opisać historię rodziny Ilisińskich i Pazurkiewiczów są powiązania rodzinne tych dwóch rodów. Stanowiły ten wspólny mianownik, konieczny dla tego typu pracy. Co więcej, czułyśmy się wyjątkowo komfortowo rozmawiając z nimi, a także na pierwszej rozmowie byłyśmy wspólnie, więc mogłyśmy skonfrontować nasze

6 myśli i refleksje. Wywiady z nimi czytało się jednym tchem, były ciekawe i pełne pięknych, wzruszających momentów. Zaczęłyśmy spisywać pracę, porozrzucaną w licznych dokumentach i notatkach w połowie stycznia W trakcie pisania pojawiły się liczne wątpliwości. Starałyśmy się szukać odpowiedzi w książkach, olbrzymią pomocą była tutaj pani Maria Leśniak, bibliotekarka VI Liceum Ogólnokształcącego, która poleciła nam m.in. Kronikę okupowanego Krakowa autorstwa Tadeusza Wrońskiego i była wielką pomocą w końcowym procesie powstawania pracy. Luty 2010 był okresem nadawania pracy ostatecznego kształtu, wyjaśniania pewnych nieścisłości, autoryzacji oraz wprowadzania ostatecznych zmian. Weryfikowałyśmy wydarzenia i osoby historyczne przywołane przez świadków lub szukaliśmy więcej informacji na ich temat. Z powodu niewystarczającego czasu nie udało nam się niestety ustalić tożsamości kapo nr 111 ps. John. Napisałyśmy w tym celu do Archiwum Oświęcimia i dostałyśmy sprzeczną z naszą wiedzą informację, którą jednakowoż zamieszczamy w przypisie. W lutym wybrałyśmy się również na wycieczkę po Krakowie, szukając miejsc, o których mówili nasi świadkowie (np. ulica Pomorska była siedziba gestapo, ulica Zwierzyniecka miejsce, w którym pan Pazurkiewicz był świadkiem śmierci młodego chłopca zastrzelonego przez Niemca). 15 lutego 2010 zostałyśmy ugoszczone u pana Władysława i Janiny w celu wyjaśnienia kilku nieścisłości, które pojawiły się podczas pisania, a 22 lutego odwiedziliśmy ich oraz pana Stanisława Pazurkiewicza w celu ostatecznej autoryzacji.

7 Pierwsza tajna organizacja wojskowa tworząca Polskie Państwo Podziemne została utworzona we wrześniu 1939 roku pod nazwą Służba Zwycięstwu Polski. Dowództwo objął generał Michał Karaszewicz- Tokarzewski. W grudniu 1939r. SZP stało się podstawą do utworzenia Związku Walki Zbrojnej, którego Komendantem Głównym został mianowany generał Kazimierz Sosnkowski. Do 1942r. ZWZ prowadzi walkę z okupantem poprzez propagandę, wywiad i sabotaż. Funkcję ZWZ przejmuje powołana 14 lutego 1942r. Armia Krajowa, dowodzona przez Stefana Roweckiego. Od kwietnia 1942 organizacja rozpoczęła dywersję bojową, zaś w 1944r. wszedł w życie plan Burza zakładający wzmożoną walkę z okupantem Niemieckim oraz ujawnianie się przed wkraczającymi do kraju wojskami sowieckimi. 1 VIII 1944r. wybuchło Powstanie Warszawskie. Niemcy nie zostali pokonani, zaś po podpisaniu kapitulacji 2 X 1944 około 20 tys. żołnierzy włącznie z dowódcą Tadeuszem Komorowskim dostało się do niewoli. Do stycznia 1945r. Armia Krajowa pod dowództwem gen. Leopolda Okulickiego toczyła sporadyczne walki na terenie kraju. 19 I 1945r. po wkroczeniu Armii Czerwonej na tereny zachodniej Rzeczypospolitej, Leopold Okulicki, na podstawie decyzji Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej rozwiązał Armię Krajową. 1 lipca 1945r. rozwiązała się Rada Jedności Narodowej, co zakończyło działalność polskiego państwa podziemnego.

8 (ur. 30 czerwca 1929 w Oświęcimiu); syn Julii i Władysława, brat Franciszka i Elżbiety. Uczęszczał do Szkoły Podstawowej w Oświęcimiu (tryb przyśpieszony, skrócony), gimnazjum w Oświęcimiu. Od 1951 r. studiował w Wyższej Szkole Wychowania Fizycznego w Krakowie, później w Studium i Technikum Budowlanym. Od 1955 mąż Janiny Ilisińskiej-Pazurkiewicz. Do 1989 pracował jako dyspozytor budowlany. Dla Pana Władysława Ilisińskiego II wojna światowa rozpoczęła się 14 czerwca , kiedy do Oświęcimia przybył pierwszy transport więźniów z Tarnowa. Było ich około Jednak o tym, że zacznie się masakra rodzina Ilisińskich wiedziała wcześniej. W maju 1940 na byłym terytorium koszarów 11 Pułku Strzelców Podhalańskich rozpoczęto prace mające na celu wytyczenie nowego obozu. Pan Ilisiński wspomina, że nie mieli wiele pracy z budową. Coś przerabiali, to szybko było. Oni właściwie z koszar to zrobili, także mieli obiekty gotowe. Zrobili tylko ogrodzenie.

9 Wszystkim tym działaniom przyglądał się z niepokojem, wówczas jedenastoletni chłopiec o wątłej posturze, który mieszkał, wraz z czteroosobową rodziną 500 metrów od terenu obozu w miejscowości Stare Stawy koło Oświęcimia. Prowadzili tam hodowlę karpi. Ze względu na niewielką odległość dzielącą miejsce zamieszkania od obozu, Władysław Ilisiński i jego rodzina nawiązali kontakt z dowództwem obozu oraz samymi więźniami. Jedną z pierwszych osób, którą poznali był kapo nr 111, oficer niemiecki, który będąc na statku Holstein sprzeniewierzył się rozkazom i w ten sposób dostał się do Oświęcimia. Miał pseudonim John. Był to człowiek poważany wśród Niemców. Miał autorytet wspomina pan Ilisiński. 3

10 Państwo Ilisińscy od początku poczuli się zobowiązani do tego, aby pomóc ludziom po drugiej stronie. Pani Julia Ilisińska była członkinią Komitetu Niesienia Pomocy Więźniom Politycznym Obozu Oświęcimskiego (początkowo oddział ZWZ, później AK), utworzonego w drugiej połowy Przez pierwszy rok rodzinie Ilisińskich udawało się przechytrzyć czujne oko strażników. Przemycali maść siarkową (używaną na świerzb), paczki żywnościowe, składające się głównie ze smalcu i cebuli, które chorym i wygłodzonym więźniom były najbardziej potrzebne, a także grypsy listy do więźniów. Pan Ilisiński wspomina: Myśmy dużo tego specyfiku przemycali. Kiedy wieźliśmy żywność ( ) wszystko w plecakach wnosiliśmy na teren obozu. Ponieważ były tam kolczaste druty, przechodziliśmy pod spodem. Pani Ilisińska dodaje: Mąż był bardzo mały i chudy niedożywiony, pewnie przez tę okupację (śmiech), to jakoś przez te druty się wsunął, pod te krzaki i podkładali te paczki. ( ) W większości przypadków Niemcy nie zauważali chłopca, który co kilka dni wślizgiwał się na teren obozu i pomagał więźniom. Pani Ilisińska zachęca męża: Niektórzy Niemcy przymykali oczy, no i opowiedz jak raz miałeś ten wypadek, kiedy akurat jak podkładałeś [paczki z żywnością], podjechał SSman na koniu. Pan Władysław podejmuje temat: Był to zastępca komendanta Schwartz. 4 Zauważył mnie, ale jakoś udał, że mnie nie widzi. I tym razem też się szczęśliwie udało. W każdym razie nogi pode mną były jak galareta (śmiech). Rodzeństwo pana Ilisińskiego zbyt młode, aby robić coś więcej, pomagało księdzu Kuzakowi 5, przygotowywać paczki, które pakowano później do obozu w Mauthausen-Gusen w Austrii. Pomimo braku fizycznych skutków wojny, dzień w dzień, państwo Ilisińscy odczuwali skutki psychiczne - byli świadkami okrucieństwa. Już na samym początku wszystkich miejscowych Żydów wypędzono na rynek. Był tam między innymi Gesne taki piekarz. Miał 180 kg żywej wagi. Zabrali go do obozu i proszę sobie wyobrazić, wsadzili mu garnek na brzuch, a w nim były szczury. I trzy żywe szczury gryzły go w brzuch. U nas w domu było słychać jak krzyczał. To było na dziesiątym bloku, bloku tortur. Dopytywany o innych żydowskich mieszkańców wioski odpowiada: Miejscowi Żydzi na pewno nie przeżyli.

11 Wspomniany już wcześniej John był, jak to określiła pani Janina jedynym ludzkim człowiekiem. Wielokrotnie pomagał więźniom, aby ulżyć im w cierpieniu. Pan Ilisiński wspomina, że swego czasu pewien więzień zachorował na oko. Było to na tyle poważne, że John postanowił poszukać pomocy u pani Julii Ilisińskiej, matki pana Władysława. Kobieta natychmiast odezwała się do jedynego w okolicach lekarza pana Alfreda Komrausa, który był okulistą. Za odpowiednią kwotę pieniędzy zgodził się zoperować więźnia. John, który cieszył się poważaniem wśród niemieckich oficerów, wziął chorego pod pretekstem pracy poza terenem obozu. (pan Ilisiński wspomina, że mogło to być np. zbieranie wikliny, ale nie jest to pewne. Istnieje też możliwość, że oficerowie również zostali przekupieni.) Oczywiście, w rzeczywistości John zaprowadził chorego do domu państwa Ilisińskich, gdzie czekał już okulista. Operacja przebiegła pomyślnie. Z czasem Julia Ilisińska była powszechnie znana z tego, że zawsze pomoże potrzebującym. Ludzie, którzy szukali kontaktu z więźniami, wiedzieli, że ona będzie potrafiła im pomóc. Rodzina Ilisińskich przekazywała paczki, organizowała spotkania przy pomocy Johna. We wrześniu 1941 roku za tą dobroć przyszło im zapłacić Pewna kobieta, która mieszkała w Piotrkowie Trybunalskim miała w Oświęcimiu męża. Często stała pod kratami obozu, błądząc wśród tłumu innych czekających na jakąkolwiek informacje o stanie najbliższym, na krótką chwilę, kiedy więźniowie będą przechodzić z jednej części piekła do drugiej a nuż wśród zlewających się ze sobą postaci w pasiakach zauważą znajomą twarz Któregoś razu, gdy wypatrywała ukochanego, ktoś powiedział jej, że niedaleko mieszka taka Julia Ilisińska, że ona organizuje spotkania, ma znajomości. Kobieta wkrótce skontaktowała się z matką pana Władysława. Za spotkanie z mężem musiała oczywiście słono Niemcom zapłacić niemiecka dyskrecja była ceniona bardzo wysoko. Oni praktycznie z tego żyli gorzko zauważa żona pana Władysława. Kobieta szybko zdobyła pieniądze, ponieważ jej kuzyn był proboszczem i zorganizował składkę. Elegancko ubrana, zmierzała na spotkanie z Julią Ilisińską. W drodze do domu w Starych Stawach zatrzymał ją samochód gestapo. Podpadła wyglądem. stwierdza pan Ilisiński. Jest to logiczne. Na

12 samym początku wojny aresztowano wszystkich ludzi na wysokich stanowiskach i odebrano majątek tym, którzy cokolwiek posiadali. Elegancko ubrana, obca kobieta zmierzająca w stronę obozu od razu wydała się Niemcom podejrzana. Zatrzymali ją i zmusili do wyznania wszystkiego. Wskazała dom, do którego zmierzała. Gestapowcy nie zwlekali i natychmiast wkroczyli do domu państwa Ilisińskich na rewizję. Była ona na tyle głośna, że natychmiast dowiedzieli się o niej sąsiedzi. I tam był taki kapuś, sąsiad, który wiedział, że w lesie niedaleko mamy zakopane radio. Mężczyzna wykorzystał to i nie omieszkał powiadomić o tym gestapo. Oprócz obciążenia rodziców pana Władysława, doniósł też na pracownika państwa Ilisińskich stróża stawu pomagającego im w hodowli, który osobiście zakopał radio w lesie. Ojca zabrali do obozu, od razu [13 września 1941, otrzymał numer 20751]. Matkę najpierw dali do aresztu śledczego w Oświęcimiu. Podczas tej samej rewizji, jak wspomina później, Niemcy zabrali mu akordeon. Był to czysty akt złośliwości, korzystania z okazji, aby skrzywdzić młodego człowieka, ponieważ nie mieli żadnych podstaw prawnych, aby odebrać mu jego własność. Pan Władysław miał się co kilka dni meldować na Gestapo. Podczas rewizji przeprowadzonej w domu - wspomina pan Ilisiński Niemcy zabrali mi akordeon. I paradoksalnie dzięki temu akordeonowi i zdolnościom muzycznym, podczas meldowania się na Gestapo (musiał grać hiszpańskie marsze) mógł w przelocie zobaczyć się z matką. Innego dnia zobaczył również, jadąc na rowerze na meldunek, prowadzonego na przesłuchanie ojca. W tym czasie, gdy kazali mi grać, oni pili, śpiewali, a w sąsiednim pokoju inni Gestapowcy przesłuchiwali ojca. Bili go tak, że słyszałem jego krzyki i jęki. A bili tak, że stracił zupełnie słuch. To było dla mnie okropne. Pan Ilisiński w jednej chwili stracił obu rodziców. Został sam z dwójką młodszego rodzeństwa dziesięcioletnim Franciszkiem i dziewięcioletnią Elżbietą. Nawiasem mówiąc, od razu na trzeci dzień nas wyrzucili z domu. Zostaliśmy sami, poszliśmy do cioci, do znajomych, tam żeśmy się plątali. ( ) Od razu tam [do domu państwa Ilisińskich] Niemkę dali, jakąś znajomą ss-mana i ona zajęła wszystkie apartamenty, sześć pokoi. Sklep tam otworzyła Państwo Ilisińscy stracili więc cały majątek dom i stawy. Pan Władysław wraz z rodzeństwem został wywieziony do Generalnej Guberni przez wujka. Wątek podejmuje pani Ilisińska: Władziu uciekł z Oświęcimia do Krakowa, przez zieloną granicę się przedostawał, ukrywał się tutaj, wtedy kiedy matkę już aresztowali, ojca zastrzelili, więc ukrywał się za tą swoją działalność niesienia

13 pomocy, żeby jego też nie aresztowali jako dziercko. Dzieci były wywożone do obozu w Oświęcimiu i od razu do komór. Więc wyjechał tam, znaczy uciekł przez zieloną granicę do Krakowa, tu była Generalna Gubernia, więc inne władze były. Ukrywał się u swojej rodziny Pan Ilisiński dopowiada, że u ciotki i kuzynek, które pracowały jako konduktorki w tramwaju. Mieszkały na ulicy Podmiejskiej 9. Przez siedem miesięcy ukrywał się w Krakowie. Gdy matkę zwolnili z więzienia, a ojca rozstrzelano, mógł wrócić do Oświęcimia (1942). Ale w międzyczasie poznał swoją przyszłą żonę, czyli mnie! wtrąca pani Ilisińska. Pan Władysław pierwszy raz w ciągu całej rozmowy szczerze się uśmiecha i mówi: I to pech! Śmieją się oboje, a pani Janina mówi: Będzie pięćdziesiąt pięć lat w lutym, jeśli dożyjemy. Dlaczego mielibyśmy nie dożyć? Tyle przeszliśmy ripostuje pan Władysław. Julia Ilisińska została umieszczona w więzieniu śledczym gestapo Katowice w Mysłowicach, skąd została zwolniona w lipcu Ojciec został osadzony w KL Auschwitz, następnie przewieziono go do Wadowic, gdzie został zamordowany 12 października 1942 roku, trzy miesiące po tym, jak wypuszczono z więzienia panią Julię. Początkowo, przedstawiciele władz obozowych wyjaśnili rodzinie, że uciekał i dlatego został zastrzelony. Prawda okazała się inna. Wyszła na jaw, gdy państwo Ilisińscy pojechali odebrać ciało. Pracownik kostnicy wsadził pod poduszkę w trumnie koszulę, w której ojciec był zastrzelony wspomina pan Ilisiński. Okazało się, że krwawe plamy wskazywały na trzy strzały w okolice serca i kolejne trzy w bok. Gdyby uciekał, dziury po pociskach byłyby z tyłu. Pogrzeb odbył się 15 października 1942.

14 Schorowana kobieta pozostała sama z trójką dzieci, bez dachu nad głową. Na szczęście wyszła z tego na prostą i w 1944 zaczęła pracować w zakonie salezjańskim w Oświęcimiu. Bardzo pomagali salezjanie. Organizowali wyjazdy na kolonie, mamę zabierali, żeby pomagała gotować w kuchni, ale żeby była też z nami. Bardzo dużo pomagali. No, do pewnego okresu co prawda, do komuny ( ) Było dużo zacnych księży. W 1943 Władysław Ilisiński skończył czternaście lat. Zgodnie z obowiązkiem pracy po przekroczeniu tego wieku, zatrudniono go na poczcie dworcowej w Oświęcimiu. Była to ciężka i wykańczająca praca jak dla młodego chłopca. Pracowałem tam trzy miesiące, ponieważ przysyłane dla więźniów paczki, z wagonów do samochodów obozowych. To była męcząca praca, bo tych paczek było w cholerę. Męczyłem się tym bardzo. Z okresem pracy na poczcie wiąże się wspomnienie, które na długo pozostanie panu Ilisińskiemu w pamięci. W 43 roku, jak już pracowałem na tej poczcie, dostałem upoważnienie na zakup biletów na film >>Ave Maria<< (kino zastrzeżone było tylko dla Niemców). Gdy stanąłem w kolejce po bilety, zaczęły wyć syreny na alarm lotniczy 6. Trzy bomby spięte łańcuchem wpadły do kina. Kino zostało całkowicie zniszczone, ale ocalał ołtarz w kościele. To był cud, bo ołtarz trzymał się na kilkunastu cegłach. Pani Ilisińska jak zwykle, dopowiada za męża, co jest bardzo pomocne: To znaczy, że kino znajdowało się w kościele, za głównym ołtarzem i pozwala kontynuować mężowi: To było straszne, podmuch uderzenia bomby wrzucił mnie do piwnicy. I tak skończył się film >>Ave Maria<< - powiedział już z uśmiechem pan Władysław. Emocjonalnie wspomina również pogrzeb ofiar, które zginęły w obozie oświęcimskim: To był taki zbiorowy pogrzeb, z Brzezinki i Oświęcimia, który odbył się 2 lutego 1945r. I było sześć tysięcy trumien. Po kilka osób w jednej. Ja niosłem krzyż w tym pogrzebie jako ministrant od Salezjanów. Widać to na tej kronice filmowej z obozu Pani Ilisińska dodaje: Pogrzeb mógł się odbyć, bo Niemcy nie zdążyli spalić zwłok.

15 Następnie przez dwa lata pracował w zakładach chemicznych w Oświęcimiu, aż do wyzwolenia w Władysław Ilisiński po wojnie chętnie uczestniczył w zajęciach lekkoatletycznych. Była to jego wielka pasja i radość wiązał z tym swoją przyszłość. W 1949 roku przyjechał do Krakowa, a tam spotkałem moje szczęście panią Janinę Pazurkiewicz. Dostał się również na studia. W 1951 roku rozpoczął naukę w Wyższej Szkole Wychowania Fizycznego w Krakowie (dzisiejsza Akademia Wychowania Fizycznego). Wkrótce musiał je przerwać i porzucić swoje marzenia. Pan Ilisiński zachorował na serce, miał powiększoną komorę serca. Do dzisiaj cierpi z tego powodu. Rozmawiałyśmy ze znajomą doktor medycyny panią Magdaleną Wantuch Trzcionką, która w lapidarny i konkretny sposób wyjaśniła nam laikom medycyny, dlaczego to wojna jest skutkiem takiego stanu chorobowego: Podczas stresu zwiększa się ciśnienie. Oznacza to, że serce pompuje większą ilość krwi i musi być większe. Prowadzi to zwiększenia komory serca. Bez wątpienia wojna doprowadziła pana Ilisińskiego do takiego przewlekłego stanu. Władysław Ilisiński zmuszony był przerwać studia i wyjechać na dwa lata do Oświęcimia, gdzie pracował w budownictwie, jako kierownik produkcji. W 1955 wrócił do Krakowa, gdzie został już na stałe. Wziął ślub z Janiną Pazurkiewicz. Zaocznie skończył Studium i Technikum Budowlanego i jak wyznaje: Tak to budownictwo ciągnęło się za mną do końca życia, a uściślając: do 1989 roku, kiedy poszedł na emeryturę. Państwo Ilisińscy poznali się w 1943, kiedy to Władysław Ilisiński uciekł z Oświęcimia do Krakowa, po aresztowaniu jego rodziców. Przez zieloną granicę przejeżdżałem wielokrotnie Pierwszy raz na galerze, z wujkiem, który woził węgiel. Zatrzymał się na pół roku wraz z rodzeństwem u swojej ciotki, przy ulicy Podmiejskiej 9. Zaczął uczęszczać do szkoły, która mieściła się w prywatnym domu zajętym na szkołę. Chodzili do jednej klasy i w ten

16 sposób się poznali. Była taka stodoła też w jednym gospodarstwie, to tam się też uczyliśmy, ale także w prywatnym domu przy ulicy Żwirki i Wigury. Władziu uczył się tam ze mną przez cztery miesiące - wspomina pani Janina. Potem pan Władysław wrócił do Oświęcimia, jak wspomina: Matka napisała do mnie, że mam wracać, bo zatrudnili mnie do >>arbeitu<<, jako że skończyłem czternaście lat. Było to w 1943 roku. Przez pięć lat nie mieliśmy kontaktu. wspomina Janina Ilisińska- Pazurkiewicz - Kiedy oglądałam kroniki z Oświęcimia z pogrzebów, szukałam go wśród ministrantów. I po okupacji nie wiedziałam czy przeżył, czy nie. Miałem przyjaciela wspomina pan Władysław i mam go do dziś: Józefa Radzika. Miał jechać do Krakowa. Powiedziałem do niego: >>Wiesz, w Krakowie miałem koleżankę, w tym czasie gdy uciekałem z Oświęcimia do Krakowa. Chodziliśmy do jednej klasy. Idź do niej, znam adres, sprawdź czy przeżyła i podaj jej list ode mnie.<< I od tego się zaczęło (śmiech). Pani Ilisińska tez z uśmiechem wspomina tę sytuację: Kolega przywiózł list, a tam było napisane, że przeżył okupację! Na początku 1951 roku pan Ilisiński wrócił do Krakowa, aby studiować i osiąść tam na stałe. Zanim zdiagnozowano u niego chorobę serca, jeszcze w Oświęcimiu w 1948, dużo biegał i brał udział w różnych zawodach sportowych. Pani Ilisińska wspomina jedne z nich: Zawsze z zamiłowania uprawiał sport, grał w piłkę, brał udział w różnych wyścigach, dzięki temu sobie wygrał kupon na ubranie ślubne (śmiech). To były takie ciężkie czasy, że nagrodą główną za wygranie wyścigu były nagrody cenne, on biegł zdobyć tę nagrodę, bo matka nie była w stanie sobie poradzić z tym wszystkim Trójka dzieci, tam u salezjanów wyżywienie, jakieś marne pieniądze, bo też nie mieli ich dużo. Więc ciężkie warunki były naprawdę, jak zdobył kupon na ubranie, a potem na ślub trzeba je było na drugą stronę przeszywać (śmiech). Przecież jak braliśmy ślub to była nędza jeszcze straszna Czas narzeczeństwa to czas poznawania siebie. Pan Ilisiński do dziś jest skromnym i cichym mężczyzną nie dziwimy się więc, gdy pani Janina wyznaje, że o działalności męża podczas II wojny światowej dowiedziała się jadąc pociągiem. Wspomina, że jechała wraz ze znajomymi odwiedzić jej brata Stanisława Pazurkiewicza, żołnierza Armii Krajowej, który był więziony w Tarnowie. Wracając do Krakowa, spotkała mężczyznę, który był więźniem w Oświęcimiu. Nawiązała się rozmowa. I ten pan ( ) mówi mi: Wiecie państwo,

17 ja byłem więźniem w obozie i tam pomagał nam, przychodził taki chłopczyk, z 10 lat, czy 11, taki jasnowłosy z matką, matka zawsze była ubrana na czarno, a on taki blondasek, ona stała gdzieś za drutami, a on pod te druty wchodził i przynosił nam maść, żywność Pani Janina pamięta też życzenie owego więźnia: Powiedział: Chciałbym wiedzieć, czy to dziecko przeżyło, czy ta matka przeżyła, jak oni tę okupację przeżyli, czy byli karani za to, że pomagali więźniom, jak to się wszystko skończyło. Wiele bym dał, żeby się dowiedzieć.(...) Wie pani, oni mieszkali chyba w Oświęcimiu, koło obozu, ale pojęcia nie mam jak się nazywali, to wszystko było w ukryciu robione Żona pana Władysława współczuła mężczyźnie, wyraziła też żal, że nie zapamiętał adresu. Mocno wzruszona historią więźnia, po powrocie do Krakowa przytoczyła ją narzeczonemu. Ku jej zaskoczeniu, ukochany zaczął się śmiać. Oburzona kobieta ofukała męża: Co się tak śmiejesz, przecież to nie jest wesołe, to smutne! Pan Ilisiński miał wtedy odpowiedzieć: No bo tak się złożyło, że tym chłopcem byłem ja. Ta historia jest odzwierciedleniem cytatu słynnej, greckiej poetki Safony: Dobrych ludzi nikt nie zapomina. Pan Ilisiński to nie tylko dobry człowiek, ale także skromny. Nie szukał zaszczytów po wojnie, nie próbował swoimi uczynkami zdobyć uznania kobiet. Można powiedzieć, że działalność pana Władysława broni sama siebie i nie trzeba do niej dodawać pięknych słów. 20 lutego 1955 roku państwo Ilisińscy wzięli ślub. Czekali tak długo z powodu brata pani Janiny, który opuścił więzienie dopiero 27 grudnia 1954 roku. Była to skromna uroczystość głównie z powodów finansowych. Pani Janina wspomina, że była ubrana w szarą sukienkę, którą można było założyć też na inne okazje. Inne dziewczęta brały śluby w sukienkach za oszczędności rodzinne. Buciki [miałam] drewniaczki, w drewniaczkach się bardzo długo chodziło. Zresztą to były bardzo zdrowe buty Niekoniecznie dla mnie, bo ja miałam płaskostopie Ale faktycznie, butów nie było przez wiele, wiele lat po wojnie. Z opisu ubioru panny młodej można wywnioskować, że podczas wojny wszyscy cierpieli na problemy finansowe.

18 Pan Ilisiński zapytany o stosunek do Niemców z perspektywy czasu odpowiada: Nadal negatywnie oceniam ten naród. ( ) Pracowałem kiedyś w Niemczech, przez trzy lata. Tak się uprzedziłem do ich języka, że kazałem Niemcom mówić do mnie po polsku. Dlaczego JA miałem po niemiecku mówić? Tak się zawziął człowiek, cholera, nie uczył się niemieckiego. Niech mnie krew zaleje. Dlaczego MY mamy mówić po niemiecku? Ja się zawziąłem i po niemiecku nie mówiłem. Taki sam stosunek mają znajomi. Dopytywany o samych Niemców, pan Ilisiński milczy. Nie chce rozmawiać o ludziach, którzy zabili mu ojca, zniszczyli młodość, zdrowie. Obie dopytujemy się, czy nie zdarzali się tacy, którzy chcieli pomóc i nie byli obojętni na ludzkie cierpienie. Po chwili gniewnej ciszy, odpowiada: Przeważnie były skurczybyki takie, że chcieli więcej zaszkodzić niż pomóc. Ale byli tacy, jak na przykład John, o którym już mówiłem. Jesteśmy zszokowane, ponieważ Pan Ilisiński to kulturalny, spokojny i cichy mężczyzna. Dużo rzeczy dopowiada za niego żona pani Janina, bo on uważa je za oczywiste lub nieistotne. Widocznie nie lubi mówić o sobie. Pan Władysław nie rozwija wątków o dodatkowe informacje trzeba wielokrotnie pytać. Aby napisać jeden wątek musiałyśmy skakać po całej rozmowie w poszukiwaniu jego kontynuacji. Jednak w momencie, kiedy podejmuje się temat wojny, zbiera się w nim gniew i stanowczość widać to po ekspresji twarzy i słychać po słowach, sposobie w jakim mówi. Jest to człowiek, na którym piętno wojny jest widoczne.

19

20

21 ur. 30 marca 1930 r. w Krakowie. Córka Adeli i Stanisława Pazurkiewiczów, siostra Stanisława Pazurkiewicza. Uczęszczała do Szkoły Podstawowej w Krakowie, Gimnazjum im. Królowej Wandy w Krakowie oraz Liceum Hotelarskiego. W 1949 r. aresztowana i zwolniona. Pracowała w Zakładzie Budowy i Naprawy Maszyn Drogowych Madro w Krakowie jako ekonomistka. Pani Ilisińska przez większość rozmowy skupia się na tym, aby wyeksponować działalność i życiorys męża. Uważnie go słucha, dopowiada, gdy coś jest niejasne. Jest z niego widocznie dumna. Pod koniec rozmowy udaje nam się jednak dowiedzieć coś o tej troskliwej pani domu. Jej historia staje się podstawą do spotkania z jej bratem Stanisławem Pazurkiewiczem, o którym napisałyśmy w II części pracy. Co jest oczywiste wszystkie fakty związane z życiem pana Pazurkiewicza są w pewien sposób powiązane z osobą pani Janiny. Dla obu tych osób takie same pozostają problemy strat finansowych, przesiedleń, o których wspominałyśmy w rozdziale Dom murowany pękł. Jednak uznałyśmy, że perspektywa pani Janiny jest nie tylko uzupełnieniem znanych już faktów, ale zupełnie nowym, bogatym w informacje spojrzeniem na sytuacje.

22 Ludzie podczas II wojny światowej robili wiele, aby przetrwać. Trudno było zachować honor i postępować według zasad moralnych, kiedy śmierć patrzyła w oczy. Mężczyźni i kobiety zdradzali najbliższych, Ojczyznę, Boga. Nie chcemy nikogo osądzać ani usprawiedliwiać. Zaznaczamy, że w pewnym stopniu jest to zrozumiałe. Żaden z nas, ludzi żyjących współcześnie, nie wie, jak zachowałby się w obliczu takiej katastrofy i tragedii, gdzie człowieka pcha do przodu instynkt: aby przetrwać. Jednak byli też ludzie, którzy w heroicznym akcie odwagi, dążyli do przodu mówiąc sobie: aby nie dać się przerobić. Okres komunizmu ukazał kto jest po której stronie. Stanisław Pazurkiewicz, brat pani Janiny, został aresztowany 18 października 1949 roku za działalność konspiracyjną i za posiadanie broni. Był na drugim roku studiów architektury w Politechnice Krakowskiej. Pani Janina Pazurkiewicz była tuż przed maturą i została aresztowana razem z nim. Oboje podejrzewają, że na pana Stanisława mógł donieść do Urzędu Bezpieczeństwa student z tej samej uczelni. Panią Janinę wraz z bratem przewieziono na Plac Inwalidów, do budynku Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Wtedy jeszcze nie wiedziałam, że większość pokoi w tym budynku to były miejsca przesłuchań i kaźni stosowanej wobec aresztowanych. Pokoje, może kiedyś mieszkalne, stały się katownią UB. W poszczególnych pomieszczeniach przetrzymywano znajomych pani Janiny i jej brata. Aresztowali mnie razem ze wszystkimi chłopcami, z którymi brat był w Armii Krajowej w czasie okupacji i ja tam siedziałam do późnej nocy wspomina po latach pani Janina Jeszcze, głupia, pisałam pamiętnik i w tym pamiętniku wszystko na komunę. Pani Janina w pamiętniku komentowała wszystkie wydarzenia polityczne i wyroki (m.in. ten, który zapadł na męża profesorki z gimnazjum), co oczywiście przedłużyło czas zatrzymania jej. Pomimo tego, że pani Janina nie uczestniczyła w żadnej akcji konspiracyjnej, ponosiła bezpośrednie, przykre konsekwencje. Była wielokrotnie przesłuchiwana w ciągu tej długiej nocy, pokazywano jej po kolei

23 wszystkich przyjaciół jej i Stanisława z pytaniem, czy ich zna. Kazano jej dziesięciokrotnie spisywać życiorys. Przesłuchiwania nie były brutalne, ale budziły strach i były wykańczające psychicznie. Przesłuchiwała mnie wyjątkowo wredna baba, co by mnie najchętniej w fotel wcisnęła Przez wszystkie godziny była myślami z rodziną, która odchodziła od zmysłów, ponieważ w jednej chwili zniknęła dwójka ukochanych dzieci bez śladu, bez możliwości powiadomienia co się dzieje. W rozmowie z bratem, która odbyła się 6 grudnia 2009 roku pani Janina powiedziała: Zawsze się żegnało tak, jakby to było ostatnie pożegnanie Dobrze już po północy pani Ilisińska usłyszała, że jest zwolniona. Kiedy ona i wysoki brunet wyszli z mieszkania UB mężczyzna miał powiedzieć: Niech pani weźmie ten pamiętnik. Niech pani więcej nic nie pisze i dobrze go schowa. Odwiozę panią do domu.

24 W momencie, kiedy ktoś z rodziny był aresztowany i przesłuchiwany konsekwencje ponosiła cała rodzina. Do mieszkania więźnia przychodziło kilku tzw. ubeków, przeprowadzali rewizję, zabierali mnóstwo rzeczy z domu niektóre z jakiegoś ważnego powodu, inne po prostu kradli. Ubecy zostawali w mieszkaniu tak długo, jak aresztowany był przesłuchiwany.

25 W tym czasie należało zapewnić im jedzenie, nocleg wszystko co tylko było potrzebne. Pani Janina wspomina: Jeden z tych ubków szedł ze mną do sklepu. Kazał kupować mi wszystko, co potrzeba, żeby tych ludzi wyżywić. I oczywiście, cały czas stał blisko mnie, żebym ja słowem nie mogła powiedzieć, że u nas jest kocioł, że coś się dzieje. Stał za mną, a ja musiałam mówić, co potrzebuję, kupić, iść do domu. Gotowała moja ciocia, bo moja mama przez kilka dni [po aresztowaniu pana Stanisława] była nie tyle w szoku, co wręcz obłąkana. Myśmy się bardzo o nią martwili. Jak mnie zobaczyła [kiedy pani Janina została wypuszczona z aresztu] to było jej troszkę lżej, to znaczy poznała mnie tylko, że jestem i cały czas tylko >>Gdzie Stasiu, gdzie Stasiu?<< W przypadku państwa Pazurkiewiczów kocioł trwał dwa i pół tygodnia. Aby pogorszyć tę, i tak już beznadziejną, sytuację, należy dodać, że każda osoba, która weszła do mieszkania już z niego nie wychodziła. Między innymi do tego były moje dwie ciocie, narzeczona mojego brata, jej siostra, ich matka, około osiem obcych osób Pewnego dnia przyszła moja koleżanka z liceum, zainteresowana dlaczego ja nie chodzę do szkoły. Weszła, przed nią dwóch obcych mężczyzn, bo ja siedziałam zamknięta, chciała się wycofać, ale oni nie pozwolili Poniżej przedstawiamy tok rozmowy, jaki odtworzyła pani Janina. Mężczyźni: Nie, nie, pani zostaje, pani sobie usiądzie! Dziewczyna: Ale ja muszę iść do domu M: Ja wiem, że pani musi, ale na razie pani nie pójdzie. A po co pani przyszła? D: Zapytać dlaczego Jasia do szkoły nie chodzi. M: Legitymację szkolną proszę D: Proszę pana, ale ja muszę iść do domu. M: Co to znaczy muszę? D: No bo zostawiłam pieska, nie ma nikogo, będzie skomlał, muszę mu dać jeść M1: I co, puścimy panią? M2: Eee, taka ładna dziewczyna Może ją puścimy. M1: Proszę pani, puszczamy panią, ale pani nic nie widziała, nic pani nie powie ani w szkole, ani w domu, bo inaczej to my panią znajdziemy. Bo my się dowiemy, czy pani powiedziała. I ona pierwsze co zrobiła to poleciała do kolegi naszego wspólnego (śmiech), myślała, że on nie jest aresztowany, chciała go ostrzec. A tam był

26 kocioł! Pani Janina wspomina jednak, że i tym razem jej przyjaciółce się udało uniknąć zatrzymania w mieszkaniu, ponieważ ostrzegła ją sąsiadka. Urząd Bezpieczeństwo jasno dał do zrozumienia pani Janinie, że nie ma sensu, aby wracała do szkoły i zdawała maturę, bo i tak nie ma na szans na pozytywny wynik na egzaminie, a co dopiero na dostanie się na studia. W październiku 1949 zmieniono dyrektora szkoły, do której uczęszczała pani Janina, powołując na to stanowisko żołnierkę Armii Czerwonej. Zrezygnowana, wówczas młoda dziewczyna, zdecydowała pójść do szkoły odebrać dokumenty. Pani Janina spotkanie z dyrektorką wspomina w ten sposób: Ja mówię do niej: >>Pani dyrektor, ja przyszłam po swoje dokumenty, nie mogę już do szkoły chodzić.<< A ona na to: >>Dlaczego?<< No to ja jej tłumaczę: >>Bo aresztowali mojego brata i powiedzieli mi, że nie mogę chodzić do szkoły, przyszłam tylko wziąć moje dokumenty << Ona wtedy pokazała swoją prawdziwą twarz, jaką ona jest wspaniałą kobietą. Mówi: >>słuchaj, to dlatego, że Ci powiedzieli na UB, to właśnie przyjdź do szkoły, ja to biorę na siebie!<< Dyrektorka pozwoliła dziewczynie ukończyć liceum i zdać maturę. Jednak wymarzona polonistyka była poza zasięgiem pani Janiny. Dla mnie to było tragiczne, bo ja miałam plany. No niestety, jak się szło na studia to się wypełniało ankietę: >>Czy masz rodzinę za granicą, w jakim kraju?<<, >>Czy ktoś z rodziny jest aresztowany i jeśli tak to za co i gdzie?<< ( ) To była moja wielka, wielka strata Dopytywana o studia, pani Janina podejmuje temat: Marzyłam o polonistyce. Tym bardziej, że zdolności polonistyczne wykazywałam jeszcze w gimnazjum. Jechałam raz w tramwaju i koleżanka nie wiedziała czegoś z matematyki i ja jej tłumaczyłam. Akurat matematyki nie lubiłam, ale tłumaczyłam jej. Siedziała obok nas starsza pani i pyta >>Dziecko, gdzie Ty się wybierasz po zdaniu matury?<<. Ja mówię: >>Chyba na polonistykę<<. A ona odpowiedziała: >>Bardzo dobrze, powinnaś iść na studia pedagogiczne, masz zacięcie do tego, świetnie wykładasz, tak zrozumiale<< Marzenia te jednak, z absurdalnych (z naszej perspektywy) powodów, nie zostały spełnione.

27 Wszyscy ludzie, którzy posiadali rodzinę za kratkami, szukali z nią kontaktu. Potwierdził to zarówno pan Ilisiński, który opowiadał o rodzinie obozowiczów, którzy za wszelką cenę chcieli zobaczyć twarze ukochanych, chociaż na chwilę, przez kraty obozu, jak i pani Janina swoją własną osobą. Czas aresztowania brata (czyli lata ) pani Janina wspomina tak: Po jakiś dwóch miesiącach [od aresztowania 18 X 1949] dostaliśmy widzenie na Montelupich. 8 Potem była rozprawa wszystkich. Mój brat dostał duży wyrok ( ) 10 lat więzienia, a pozostali z tej rozprawy otrzymali wyroki od 5 do 10 lat. Poniżej przedstawiamy wspomnienia pani Janiny Ilisińskiej Pazurkiewicz, które dotyczą walki o zwolnienie z więzienia jej brata, Stanisława Pazurkiewicza. Zdecydowałyśmy zamieścić je w tej formie, ponieważ stwierdziłyśmy, że w tym konkretnym przypadku nasza ingerencja i obróbka jest zbędna. Mamy nadzieję, że to dobra decyzja. Moment opowiadania o tym był jednym z najbardziej wzruszających w całej ponad dwugodzinnej rozmowie. W tym czasie, gdy brat odsiadywał wyrok w więzieniu, pisałam prośby o wcześniejsze zwolnienie brata, ale były bez dalszego biegu, umotywowane złą opinią brata z więzienia. W 1954 roku ponownie napisałam prośbę o wcześniejsze zwolnienie brata (była to już połowa odsiadywanej kary). W międzyczasie brat został zatrudniony w więziennej stolarni i następna opinia była na tyle pozytywna, że wzięto ją pod uwagę przy rozpatrywaniu mojej prośby. Kiedy poszłam do Urzędu zapytać o losy mojej prośby, usłyszałam: >>Proszę pani, jest pozytywna odpowiedź, może pani pojechać, brat wyjdzie z więzienia!<<, ja mówię >>No dobrze, ale może to ja pojadę z tym zwolnieniem, żeby było szybciej!<<, bo przed Bożym Narodzeniem to było. Władek [pan Ilisiński mąż] pojechał, czekał w Trzebini na mnie, że pojedziemy razem pociągiem. I pojechałam do tego Rawicza, ale oczywiście bez tego [zwolnienia], bo oni wysłali pocztą. Przyjechałam tam, mówię że brat miał zwolnienie,

28 czy doszło. Sprawdzili i mówią >>Proszę pani, nic nie doszło<<. To było parę dni przed Bożym Narodzeniem, zbliża się Wigilia. Dzień przed Wigilią pytam, czy doszło zwolnienie brata, że chcę go zabrać na święta! On mówi >>Przykro mi, ale nie ma zwolnienia brata! Niech pani przyjdzie w Wigilię<<. Przyszłam w Wigilię (cały czas siedziałam w tym Rawiczu, w takim hoteliku sobie wynajęłam pokój), on mówi >>Niestety nie przyszło zwolnienie.<< Czyli nie pojedziemy do domu na święta... Brat potem powiedział, że bardzo dobrze. Powiedział, że dla niego byłoby straszne wychodzić w Wigilię, a zostawić kolegów, którzy z nim siedzieli, z takim wrażeniem >>on już poszedł, jest z rodziną, a my nie<<. A ja w Wigilię i Boże Narodzenie poszłam sobie na takie wzgórze i z tego wzgórza było widać dziedziniec więzienia, jak więźniowie spacerowali. Położyłam się tam, na tym śniegu, żebym widziała. Brata nie rozpoznałam, bo to było daleko. A potem chodziłam koło tych domów, takie niskie domy, świeciły się choinki, ludzie spożywali kolację, a ja wróciłam do tego hotelu i chyba dostałam temperatury z nerwów. Tak mi się wydaje, bo byłam jak w jakimś transie. Położyłam się spać, przespałam pół Bożego Narodzenia, poszłam do kościoła tylko, pochodziłam po Rawiczu te dwa dni i już po świętach brat wyszedł z więzienia. Po prostu nie wierzył, jak mu przynieśli walizkę z ubraniem (bo ja przyjechałam z walizką z ubraniem), >>Siostra na was czeka<<. A jaki to był widok, jak brat wyszedł z tego więzienia Wierzcie mi panie, to było coś okropnego. Człowiek, który przez pięć lat jest przyzwyczajony do tego, że musi stać z pochyloną głową i z rękami w tyle. Na każdym apelu. Idziemy do restauracji w hotelu, gdzie się zatrzymałam, mówię >>Braciszku, idziemy na obiad, coś zjemy<<. Wypuścili go chyba o godzinie drugiej czy trzeciej. Poszliśmy do restauracji, a mój brat stoi przy tym kontuarze i nie wie co z tymi rękami zrobić, co chwilę do tyłu. Mówię >>Stasiu, puść te ręce!<<. A on nie może, dosłownie, to był taki odruch, przyzwyczajenie. W latach utworzyła się w ludziach wzajemna solidarność i chęć pomagania sobie w tych ciężkich chwilach. W tamtych czasach nie patrzono na narodowość czy wyznanie człowiek w potrzebie pozostawał człowiekiem w potrzebie. Taką postawę prezentowali chociażby ludzie, którzy w czasie wojny

29 ukrywali w swoich domach Żydów (tego typu sytuację opisałyśmy w części naszej pracy dotyczącej pana Stanisława Pazurkiewicza) lub innych poszukiwanych przez Niemców uciekinierów. Niezależnie czy Polacy, czy Żydzi, czy przyjaciele, czy z ulicy, przy której się mieszkało Te przyjaźnie jednak były bardzo ważne i pomagały ludziom przetrwać ten okres trudny i okropny wspomina z delikatnym rozczuleniem pani Janina. To, co przyszło w 1945 nie miało nic wspólnego z wyzwoleniem. Wszyscy zdawaliśmy sobie z tego sprawę. Ja pamiętam taki wiersz, który brat przyniósł >>Czekamy Ciebie, czerwona zarazo << 9 ( ) Chodziło o to, że wolność przyszła nie tyle z naszym wojskiem, przede wszystkim przyszła wolność z komunistami ruskimi i wiadomo było jak to się skończy dla nas Skończyło się aresztowaniami, wywózkami, jedną wielką niesprawiedliwością dla naszego Państwa i naszego Narodu. ( ) Pamiętam jak pierwszy dzień po wojnie szłam do kościoła i płakałam, bo pomyślałam sobie: >>Boże, po pięciu latach takiej męki taka Polska znowu, znowu okupacja <<" Koniec II wojny światowej przyniósł też zmianę stosunków międzyludzkich. Solidarność, o której mówiła pani Janina zamieniła się w nieufność. Ludzie bali się jedni drugich. Że jak powie kawał, to za ten kawał może dostać wyrok ( ) Pani Janina nie przekreśla całkowicie okresu komunizmu pod względem stosunków międzyludzkich. Nową solidarność, którą na bagnetach przynieśli Rosjanie nazwała zamkniętą. Utworzyły się grupki, selekcjonowano starannie znajomych, cedzono słowa. Włączył się instynkt: temu mogę powiedzieć to, ale tamtemu już nie. Naród polski został pewien sposób rozbity. Niemcy stanowili jawnego, wspólnego wroga nie było wątpliwości, że zza Odry nadciągnęło cierpienie i zło. Rosjanie przeszli polską granicę pod peleryną wybawiciela. Niektórzy nabrali się na to przebranie, uwierzyli w dobre zamiary czerwonej armii. Jednak dla wszystkich Polaków oznaczało to wewnętrzne rozwarstwienie. Nadal istniał podział: oni i my, ale teraz słowo oni nie tylko było tożsame z obcym, wrogiem, Ruskiem, ale często też z rodakiem, który uwierzył w czerwoną obłudę. Pani Janina po zastanowieniu dodaje: Gorszy wróg, bo ukryty.

30 Pod koniec tej długiej rozmowy nie potrafimy odważyć się na pytanie: Jaki ślad to pozostawiło w państwa życiu? Jakie piętno?, nie potrafimy po tych wszystkich koszmarach, które zdarzały się dzień po dniu zapytać: Czy nadchodzi wybaczenie, czy chce się zapomnieć, czy można zapomnieć, jak z tym dalej żyć? W pewnym stopniu nie musiałyśmy o to pytać. Wnioski same nasuwają się na myśl. Pani Janina po skończeniu ostatniego wątku rozmowy, zawartego w rozdziale Daleka droga do wyzwolenia chwilę milczy. Po czym cichym głosem zaczyna: Złamali nam życie, że tak powiem. I mojemu bratu, i mnie. On nie skończył studiów, ani ja. Przede wszystkim odebrali nam młodość, ja miałam 19 lat jak aresztowali brata. Ani raz nie byłam w kinie, przez pięć lat. Ani raz przez pięć lat nie byłam na żadnej zabawie. Dosłownie byłam dwa razy może w teatrze, bo na teatr jakoś sobie pozwoliłam. Ale do kina, na zabawę, nie. Przez pięć lat nie było żadnej młodości. O samym bracie mówi z wielkim rozczuleniem i żalem. Mój brat był takim pięknym chłopcem zanim go aresztowali, moje koleżanki wszystkie się w nim kochały, naprawdę. I co z tego, jak wyszedł psychicznie wykończony! Pani Janina wspomina, że dopiero po roku zaczął dochodzić do siebie, jak to się kolokwialnie mówi. Pani Ilisińska wspomina też, jak ważna była dla niej cierpliwość i miłość męża. To jego wyrozumiałość i dobroć była oparciem dla niej w tych okropnych czasach. Mój mąż przyjeżdżał do mnie [do Krakowa pan Ilisiński wtedy mieszkał w Oświęcimiu] w tym czasie, kiedy brat siedział w więzieniu, mówił, że będzie czekał dopóki brat nie wyjdzie i weźmiemy ślub, czekaliśmy pięć lat. Mój brat wyszedł z więzienia 27 grudnia w 54 roku, ślub mieliśmy 20 lutego 55 roku. Jak mąż przyjechał w 47 roku, to dwa lata później brata aresztowali, a on w czasie tych dwóch lat odwiedzał mnie w Krakowie, więc zdążył się zakochać. I dlatego czekał na mnie.

31 urodził się 9 lipca 1928 w Krakowie, gdzie spędził okres II wojny światowej wraz z rodziną: mamą Adelą, tatą Stanisławem i siostrą Janiną. Po ukończeniu szkoły podstawowej w 1942 roku rozpoczął pracę w kwiaciarni Freggee. W 1944 roku wstąpił do Armii Krajowej i działał w konspiracji do końca wojny, za co w 1949 roku, po zdaniu matury, został skazany na 10 lat więzienia. Wyszedł w roku 1954, przez krótki okres czasu był pracownikiem Miasto Projekt Kraków. Po zrobieniu drugiej maturyzawodowej w Technikum Budowlanym został zatrudniony jako architekt w Krakowskim Biurze Projektowo-Badawczym Budownictwa Ogólnego. 1 września 1939 dla jedenastoletniego wówczas pana Stanisława miał być po prostu pierwszym dniem szkoły. Jednak tego dnia rozpoczął się nie piąty rok nauki w szkole podstawowej, ale II wojna światowa. Nad ranem wszyscy zerwali się na równe nogi. Od huku bomb, zrzucanych przez Niemców już nad ranem na jednostkę 2 Pułku Lotniczego, trzęsły się drzwi i dygotały wszystkie okna ( ) działo się, jak jeszcze nigdy dotąd. Potem dopiero, po paru chwilach, okazało się >>to chyba wojna<<. I rzeczywiście to nie była >>chyba<<, tylko to była wojna. wspomina pan Pazurkiewicz. Rejon Rakowic i Wieczystej był bombardowany przez cały dzień (pierwszy atak trwał około godziny, drugi rozpoczął się po południu), co skutkowało ogromnymi zniszczeniami na całym terenie. Bomby robiły kilkumetrowe leje na ulicach i kruszyły ściany domów. ( )szczeliny były takie, że ręka wchodziła, więc automatycznie zniszczenie w jednej sekundzie tego dobytku. Niektóre domy, jak ten tuż obok domu pana Stanisława, został doszczętnie zniszczony. Nikt nie zginął, ponieważ budynek stał wtedy pusty, ale właściciele nie mieli do czego wracać.

32 I nie była to jedyna rodzina, która pierwszego dnia wojny utraciła dom, lub domowników. Wybuch wojny był okresem mobilizacji i wielu mężczyzn musiało stawić się do wojska, zostawiając rodzinę. Niektórzy ginęli na wojnie, inni wracali, by umrzeć z powodu zadanych na froncie ran i złapanych zakażeń. ( )były tam rodziny państwo Niedziela, pan Niedziela poszedł i nie wrócił. Inny pan, sąsiad, nawet można powiedzieć taki nasz krewny wrócił z zaawansowaną gruźlicą. Sam nie był dobrego zdrowia, ale te kilka tygodni w drodze, w tych warunkach okresu wojennego tak na niego podziałały, że po prostu wrócił do młodej żony, do tego jeszcze w ciąży, on zmarł, dziecko się urodziło. Z tego powodu pan Stanisław stracił wiele koleżanek i kolegów, z którymi miał się przecież ponownie spotkać w szkole. ( ) co najmniej dla połowy mojej klasy to była dramatyczna sytuacja. Ich ojcowie zostali wezwani na front jako oficerowie Służby Zawodowej, wobec czego wiele matek zabierało dzieci i szło za nimi. Osiedlali się w rejonie, do którego został przydzielony ojciec, zostawiając za sobą puste domy, będące miejscem ich zamieszkania przez tyle lat. Znikali nagle, bez pożegnania. ( ) Było tylko parę rodzin, które zostały i potem ich widziałem w czasie okupacji. Państwa Pazurkiewiczów spotkało szczęście w nieszczęściu. Tuż przed wojną sprzedali swoją dziewięcioizbową posiadłość i wraz z zapłatą pieniężną dostali małe lokum, by zamieszkać w nim na okres przejściowy. Ojciec pana Stanisława był murarzem i pragnął wybudować dla siebie i swojej rodziny duży, komfortowy dom dostosowany do własnych potrzeb. W tym celu wpłacili zadatek na parcelę, który nie został im zwrócony kiedy skończyła się wojna. Przepadła parcela, dziewięcioizbowa posiadłość była już sprzedana. Na samym wybuchu wojny straciliśmy to, co ojciec robił przez 15 czy ileś lat. Sytuacja nie skończyła się jednak tak tragicznie, jak dla wielu sąsiadów Pazurkiewiczów. Została część pieniędzy za sprzedaż i ten przejściowy domek, który okazał się wybawieniem. ( ) mieliśmy na szczęście ten dom, całe szczęście, że w rozliczeniu był ten domek parterowy podsumowuje z ulgą pani Janina, siostra pana Stanisława. Głowa rodziny ojciec stawił się na mobilizację wraz z innymi i wrócił szczęśliwie po około 3 miesiącach. Po wysłuchaniu tej historii postanowiłam udać się w rejon ulicy Wieczystej, by poszukać tam śladów tragicznych wydarzeń mających miejsce we wrześniu 1939 roku. Słowo Wieczysta zachowało się w nazwie osiedla otoczonego dwiema ruchliwymi ulicami. Jednak wchodząc pomiędzy proste,

33 betonowe bloki (niektóre szare, niektóre ocieplane i odmalowane kolorową, aczkolwiek zszarzałą farbą) cichł hałas samochodów i tramwajów. Przechadzając się wąskimi chodnikami w środku dnia, nie spotkałam prawie nikogo. Zdając sobie sprawę, że zimą miasto zawsze wydaje się bardziej posępne niż latem, nie mogłam oprzeć się wrażeniu, iż te budynki i ich mieszkańcy milczą z powodu pamięci o bombach, które spadały na nich ponad 70 lat temu. Spomiędzy stosunkowo nowych bloków wyzierały przecież ruiny ceglanych ścian, które niewątpliwie budziły w kimś ponure wspomnienia. Szkołę ukończyłem szybko i łatwo( ). Po wkroczeniu żołnierzy III Rzeszy na ziemie polskie, szkolnictwo uległo diametralnej zmianie. Program nauczania został okrojony do granic możliwości Niemcy nie potrzebowali przecież w Polsce ludzi światłych, zdolnych do samodzielnego myślenia i decydowania o swoim losie, ale łatwej do rozporządzania i uległej siły roboczej.