CHLONDOWIE - ŚWIADKAMI I UCZESTNIKAMI NAJNOWSZEJ HISTORII POLSKI. Joanna Niedziałkowska

Transkrypt

1 CHLONDOWIE - ŚWIADKAMI I UCZESTNIKAMI NAJNOWSZEJ HISTORII POLSKI Joanna Niedziałkowska

2 O Konkursie organizowanym przez Ośrodek Karta i Fundację Batorego dowiedziałam się od mojej nauczycielki historii Pani Profesor Marii Magdziarek, której uczniowie równieŝ w ubiegłych latach uczestniczyli w tym konkursie z duŝym powodzeniem. Bardzo zainteresował mnie temat konkursu: Rodzina w wirach historii, bowiem jestem spokrewniona i noszę nazwisko znanego przedwojennego działacza politycznego Mieczysława Niedziałkowskiego. Historię rodziny Niedziałkowskich znam z opowieści mojej prababci Joanny i dziadka Jerzego. Jest ona bardzo ciekawa. Jednak musiałam zrezygnować z jej opisania z tego względu, Ŝe zachowało się niewiele pamiątek i dokumentów. Pomyślałam więc o napisaniu pracy o rodzinie Chlondów. Nazwisko z pewnością jest znane dzięki osobie Augusta Hlonda, który był prymasem Polski. Dlaczego chcę pisać właśnie o rodzinie Chlondów? - Z tego względu, Ŝe właśnie takie jest panieńskie nazwisko mojej mamy - Renaty Niedziałkowskiej Chlond. Pragnę opisać wspaniałą historię tej rodziny, aby zachowała się pamięć o jej zasługach i poświęceniu dla kraju ojczystego. Chcę opisać przede wszystkim koleje Ŝycia mojego Dziadziusia Jana Chlonda i na ich tle losy całej rodziny, a więc jego rodziców Michaliny i Jana Chlonda seniora oraz braci: Stefana, Edwarda, Andrzeja. Historia ich Ŝycia ściśle jest związana z historią naszego kraju: latami przedwojennymi, II wojną światową, wyzwoleniem, które nie dla wszystkich przyniosło wolność, latami PRL i III Rzeczpospolitej. Historia pamięta głównie o ludziach wielkich (niekoniecznie dzięki ich czynom ale dzięki stanowisku, które piastowali). Ja pragnę pokazać jaki wpływ na kształtowanie się naszej historii miała najmniejsza jednostka tworząca społeczeństwo - rodzina. Historia nie moŝe zapomnieć o ludziach, którzy całe Ŝycie najlepsze lata swego Ŝycia poświęcili Polsce - taka jest myśl przewodnia mojej pracy. Celem moich dociekań badawczych jest teŝ pogłębienie znajomości historii kraju, której punkty zwrotne wyznaczają losy rodziny Chlondów. 2

3 Kilka słów o pochodzeniu materiałów wykorzystanych w tej pracy W pierwszym etapie przygotowań do napisania tej pracy sporządziłam sobie listę osób, które mogłyby mi udostępnić dokumenty, pamiątki rodzinne i zdjęcia. Potem do kaŝdego napisałam list z prośbą o pomoc. Dziś mogę powiedzieć, Ŝe to właśnie dzięki temu konkursowi odnalazłam i odnowiłam kontakty z rodziną zamieszkałą w Anglii. Brat mojego Dziadziusia Jana Chlonda - Stefan znalazł się po wojnie w Wielkiej Brytanii, gdzie załoŝył rodzinę. Po śmierci Stefana i Jana kontakty między naszymi rodzinami się urwały. Korzystając z moŝliwości jaki daje mi internet i znajomość angielskiego postanowiłam spróbować ich odnaleźć. Wiedziałam od mamy, Ŝe stryj Stefan miał trzech synów i córkę. Znalazłam dwa adresy internetowe ludzi o nazwisku Chlond. Napisałam do nich listy z zapytaniem, czy moŝliwa jest taka sytuacja, Ŝe jesteśmy spokrewnieni. Okazało się, Ŝe był to strzał w dziesiątkę. Większość informacji i dokumentów o Stefanie Chlondzie otrzymałam od rodziny w Anglii. Myślę, Ŝe opisana wyŝej sytuacja moŝe satysfakcjonować organizatorów Konkursu. Właśnie temat Konkursu pobudził we mnie chęć poznania nie tylko swoich korzeni, ale teŝ poznania rodziny, z którą nie utrzymywało się wcześniej kontaktów. Myślę, Ŝe takich przypadków jak mój będzie duŝo więcej. Trzon pracy stanowią zapiski mojego dziadziusia Jana Chlonda. Pisał je przez wiele lat dla swoich dzieci i wnuków. Był człowiekiem wszechstronnie wykształconym, wychowanym w duchu patriotyzmu i religii. Nie miał powodów, aby wstydzić się swoich czynów. Jestem przekonana, Ŝe to co napisał jest zgodne z prawdą. Wiele z opisanych historyjek i zdarzeń jest mi i moim bliskim znana z opowiadań mojego Dziadziusia i jego braci. Oczywiście, starałam się wszystko w jakiś sposób uwiarygodnić, choć w wielu przypadkach było to bardzo trudne a nawet czasem niemoŝliwe. Zwłaszcza okres działalności w partyzantce był dla mnie bardzo trudny do krytycznego ocenienia z tego względu, Ŝe na temat działalności oddziałów leśnych na kielecczyźnie jest niewiele fachowej literatury pisanej po roku Dziadziuś mój, pierwotnie napisał w roku 1985 swoje wspomnienia z okresu powojennego. Zatytułowałam je Wolność nie dla wszystkich. Potem, równieŝ w 1985 roku napisał skróconą relację z działalności i czynnego udziału w okresie 3

4 najazdu na Polskę i okupacji niemieckiej. Te zapiski dla większej przejrzystości pracy zatytułowałam Wspomnienia z lat okupacji. W marcu 1991 roku ukończył, pisaną za namową rodziny, kronikę działalności Brygady Świetokrzyskiej. Te zapiski zatytułowałam Walka w oddziałach leśnych. Spieszę z wyjaśnieniem, Ŝe w partyzantce Dziadziuś był kronikarzem oddziału i na bieŝąco opisywał wszystkie zdarzenia w Kronice Oddziału. TuŜ po wojnie, podczas jednej z kontroli, gdy na polecenie swojego dowódcy przewoził Kronikę został zatrzymany przez frontowe NKWD. Po przesłuchaniu został zwolniony, ale kronika na jego oczach została spalona. Temu zdarzeniu poświęcę więcej uwagi jeszcze później. Zaraz po wojnie odtworzył ją ponownie, jednak i ona zginęła. Prawdopodobnie została ukradziona. W pracy wykorzystam jeszcze inne źródła informacji, które zawsze będą podane obok. Fragmenty wspomnień, które bezpośrednio nie dotyczą dziejów rodziny, a stanowią niejako szersze tło historyczne zawarte zostaną na końcu opracowania w formie przypisów. 4

5 Rodzice i rodzinne strony Jan Chlond senior urodził się 8 lutego 1893 roku na Śląsku. Był organistą w Bidzinach pow. Opatów i w Jędrzejowie. Był uczestnikiem wojny w 1920 roku w stopniu wachmistrza. śoną Jana Chlonda - seniora była Michalina z domu Drapała urodzona 25 września 1895 roku. Na wojnie polsko - bolszewickiej nawiązała się przyjaźń z kapelanem pułku, w którym słuŝył, księdzem Hipolitem Skibińskim. Właśnie za jego namową, po wojnie przeniósł się wraz z rodziną do Tuczęp na Ziemię Staszowską. Przedwojenny technik, z wykształceniem muzycznym, otrzymał posadę organisty w parafii, której proboszczem był ks. Hipolit Skibiński. Zanim przeprowadzili się do Tuczęp mieli juŝ piątkę dzieci: Stefana rocznik 1921, Marię, (której niestety dokładnej daty i miejsca urodzin nie udało mi się ustalić), syna Jana, który urodził się 15 maja 1924 roku w Bidzinach i synów: Andrzeja i Edwarda, którzy byli bliźniakami, urodzili się w 1926 roku w Jędrzejowie. Jak juŝ wspomniałam trzon tej pracy będą stanowiły zapiski mojego Dziadka. Oto fragment wstępu wspomnień Jana Chlonda, które zatytułowałam: Walka w oddziałach leśnych. Opisuje w nich Tuczępy, miejsce swojego dzieciństwa: Jest wioska jakich w Polsce wiele. PołoŜona na nieco pofałdowanym terenie województwa kieleckiego, której mieszkańcy są tacy sami jak w innych miejscowościach. W większości rolnicy uprawiający z dawien dawna swoje kawałki ziemi, która nie zawsze była w stanie wyŝywić tych, co na jej plon czekali i w pocie czoła na niej pracowali. Wioska Tuczępy w powiecie stopnickim. Bardzo stara wioska. Wioska Tuczępy, taka jak kaŝda inna a jednak inna. Bez światła elektrycznego i niemal bez wody, w której domy w większości strzechą słomianą kryte, jaśniejąca wybielonymi płotami, w której była rogatka i Bugaj i dwór, zbiornik wodny przeciwpoŝarowy, siedmioklasowa szkoła powszechna, plebania, wikariat, organistówka, Dom Ludowy z salą widowiskową, dwie kuźnie, poczta i Urząd Gminy. Przeglądu historycznego wioski moŝna było dokonać przez odwiedzenie trzech cmentarzy pamiętających dawne czasy, a zapadnięte krzyŝe i marmury mówiły same za siebie. Kościół w stylu romańskim z 1666 roku postawiony na zgliszczach spalonego przez Szwedów, w którym na wmurowanej tablicy wpisywano na bieŝąco proboszczów tej parafii. Wśród nich widnieje nazwisko ks. Hugo 5

6 Kołłątaja, który przez kilka lat był proboszczem tej parafii. Dwór i majątek ziemski Gołębiowskich herbu Gozdawa był fundatorem wielu zamierzeń miejscowej ludności. Spadkobiercy Gołębiowskich, Jankowscy nie zmieniali wypracowanych przez wieki zwyczajów współŝycia z mieszkańcami. Sąsiadujące dwory: Bronikowskich w Nieciesławicach, Głuskich w Dobrowie, Wierzbicy, Radziwiłów i Zaporskich w Nizinach nigdy nie odmawiały pomocy przy wspólnych na rzecz parafii i gminy robotach. To był ich wrodzony od wieków obowiązek, w zamian za co mieli w kościele swoje stałe ławy. Rodzice moi z końcem lat dwudziestych za namową ks. Hipolita Skibińskiego pułkownika, kapelana Wojska Polskiego, kolegi ojca z okresu wojny polsko - bolszewickiej przenieśli się z Jędrzejowa do Tyczęp. Zamieszkali w budynku parafialnym, gdzie ojciec pełnił funkcję organisty oraz prowadził Urząd Stanu Cywilnego oraz zakład budowlano-stolarski, który w tym czasie i w tej okolicy był zajęciem intratnym. Dodatkowo zajmował się działalnością społeczną: zorganizował Ochotniczą StraŜ PoŜarną, prowadził i nauczał wśród młodzieŝy umuzykalnienia, w oparciu o co działał zespół teatralny przy Domu Ludowym oraz zespół chóru parafialnego. Był organizatorem Ŝycia kulturalnego w Związku Katolickiej MłodzieŜy Męskiej i śeńskiej oraz organizatorem innych szkoleń nawet rolniczych. Rozumiał, Ŝe działalnością społeczną naleŝało uzupełniać braki na polskiej wsi Dzięki temu, Ŝe Dziadziuś przechowywał wszystkie dokumenty i listy łącznie z kopertami natknęłam się na jednej z nich na adres pana Henryka Zięby, który jak się okazało, równieŝ mieszka w Poznaniu. Poszłam pod napisany na kopercie adres i umówiłam się z panem Ziębą na spotkanie. Bardzo chętnie opowiedział mi to, co pamiętał o rodzinie Chlondów. Jak się okazało pan Zięba zna rodzinę Chlondów z Tuczęp, gdyŝ wraz z synami Jana - seniora bawili się na jednym podwórku. Oto jak wspomina Chlondów: Rodzinę Chlondów znam od lat dwudziestych, razem mieszkaliśmy w jednej wiosce. Wioska ta nazywa się Tuczępy powiat Busko Zdrój. Jan Chlond senior przybył do Tuczęp z Jędrzejowa. Z zawodu był organistą. Nasze rodziny Ŝyły w bardzo przyjacielskich stosunkach. (...) Jan Chlond senior był bardzo cenionym mieszkańcem wsi, naleŝał do grona dostojników wioski. Do tych dostojników naleŝeli: ksiądz proboszcz, dziedzic, kierownik szkoły, pisarz gminny i organista - to była elita. Niektórych z nich jak księdza i kierownika szkoły trzeba było całować w rękę. Taki był zwyczaj. Tuczępy, była to wioska gdzie był kościół, Urząd Gminny to było centrum. No i na czele tego centrum 6

7 byli zawsze Chlondowie, zawsze pierwsi. Nie odbyło się Ŝadne wesele, Ŝeby organista nie był zaproszony, naleŝał do tej wyŝszej sfery tuczępskiej. W tej wiosce znajdował się duŝy majątek, który pomagał księdzu. Parafia była duŝa, więc jako organista, Jan Chlond senior miał dosyć duŝy dochód. Drugim jego zawodem, do którego się mało przyznawał, było stolarstwo. Czasem były przebłyski jego talentu, pamiętam jak robił trumnę dla swojego proboszcza w Tuczępach, i u moich rodziców zrobił taką małą komódkę, która chyba jeszcze do dzisiaj istnieje. Nie przyznawał się do swoich umiejętności, bo zawód stolarza nie pasował do tej elity. Był wielkim patriotą, był narodowcem. NaleŜał do Stronnictwa Narodowego i tam się udzielał. W ogóle był bardzo aktywny. ZałoŜył i prowadził StraŜ Ogniową. ZałoŜenie tej StraŜy, tak pamiętam: to chyba rok 1925 moŝe 1926, od samego początku był jej naczelnikiem. Zawsze zdobywał pierwsze miejsca na zawodach straŝackich. Sam kombinował ćwiczenia taktyczne straŝy. Organizował teŝ przedstawienia. To nawet nauczyciele nie włączali się do tego, tylko on miał ku temu takie predyspozycje i zdolności. Organizował nie tylko przedstawienia z okazji BoŜego Narodzenia - jasełka, ale teŝ i z wielu innych okazji. Wiedział jak artystów ustawić. Jak wspomniałem tu o tych jasełkach, to on teŝ prowadził chór kościelny. Pamiętam jego bardzo dobrze. Był on jako pierwszy a właściwie jako jeden z pierwszych, którzy mieli radio. Pamiętam pierwsze aparaty były kryształkowe. My się wszyscy schodziliśmy do jego domu, to było radio na słuchawki, nie było jeszcze głośników, więc pamiętam, ze słuchawki leŝały na talerzu i coś było słychać. (...)Dopiero później wprowadził jako udoskonalenie głośniki. U niego był głośnik i u księdza wikarego. Zawsze w niedzielę głośniki ustawione były w oknie i wszyscy, którzy szli przed naboŝeństwem stali i słuchali radia. To było wielkie wydarzenie dla takiej wioski jak Tuczępy - aparat radiowy. (...) Miał jedną córkę Marię, bardzo dobrze się uczyła, była zawsze pierwszą uczennicą, wszyscy się w niej podkochiwali, nie mówiąc o mnie, między nami była niewielka róŝnica wieku. Marysia była pierwszą w Tuczępach, która przeczytała Trylogię. - A wie Pan, w którym roku się urodziła? W którym roku to nie pamiętam, wiem, Ŝe zmarła w 1933 roku, to był styczeń, początek stycznia. Jeszcze ją widziałem jak była chora. Chorowała na grypę, a wtedy nie było lekarza. Na pogrzebie nie byłem, bo ja juŝ później, po skończeniu szkoły podstawowej byłem w szkole zawodowej w Olkuszu. Ale pamiętam, Ŝe była bardzo ładna, zresztą jak cała rodzina Chlondów. WyróŜniała się zwłaszcza tym, Ŝe nie była przeciętnym człowiekiem, tylko córką organisty, 7

8 to był wielki atut, organista. Wszyscy ubolewali, Ŝe taka młoda zmarła. Pochowana jest w Tuczępach. Pamiętam jej mamę, była bardzo pracowita, na wskroś uczynna, mało gdzie wychodziła. Najczęściej przebywała w domu, ale to do niej przychodzili po porady. Dla kaŝdego znalazła odpowiednie słowo pociechy. - Podobno prowadziła kółko gospodyń? Tak, prowadziła kółko gospodyń. Oboje prowadzili działalność społeczną. W tym chórze teŝ ona pomagała. Wtedy parafia była bardzo duŝa. Dochody były tylko i wyłącznie z tej parafii. Takim pierwszym z dochodów była kolęda. Organista osobiście doręczał opłatki, które sam wypiekał. Później w okresie Wielkanocy roznosił kartki do spowiedzi. KaŜdy po spowiedzi oddawał tą karteczkę księdzu. Ksiądz te karteczki zatrzymywał i później prowadził ich ewidencję. Jak były Święta Wielkanocne u niego był zbiór jajek, bo przewaŝnie za te karteczki kaŝdy gospodarz dawał mu jajka. Następny dochód, co się rzadko spotykało w innych rejonach Polski, to była tzw. petycja. Polegała na tym, Ŝe po Ŝniwach jechał wozem i od kaŝdego gospodarza otrzymywał dwa snopki zboŝa. Miał swoją stodołę, która często po tych zbiorach była więcej zapełniona jak u niejednego gospodarza. Organista wówczas prowadził teŝ ksiąŝki stanu cywilnego, chrzty, śluby, zgony, wszystko było zapisane. To było takie centrum Ŝycia kulturalnego to była właśnie ta organistówka. (...) Pamiętam jak pierwszy samochód przyjechał do Tuczęp. Były to lata dwudzieste. Wszystkie dzieciaki z tej wsi uciekły, bo kaŝdy się bał, to było coś nowego. Pamiętam jak Jan Chlond senior potem objaśniał, jak jest zbudowany, jak działa, od razu znał się na samochodach. Był wszechstronnie utalentowany. Jedną miał wadę. Czasem sobie lubił wypić piwko, ale nałogowym pijakiem nigdy absolutnie nie był. Od 1933 roku miałem mniejsze kontakty z nimi, bo jak wspomniałem ojciec wysłał mnie do szkoły zawodowej w Olkuszu. Marysia kończyła szkołę podstawową, były plany, Ŝe miała iść do gimnazjum, ale śmierć pokrzyŝowała te plany. Syna Jana Chlonda - Jana pamiętam jako małego chłopca. Ja raczej miałem większe kontakty ze Stefanem, bo między nami była niewielka róŝnica wieku. On teŝ był energiczny, dobrze się uczył zresztą oni wszyscy wyróŝniali się specjalnymi zdolnościami, a przede wszystkim jakoś samo im się narzucało kierownictwo. Jak tam była jakaś grupa, to jednak zawsze ten Stefan był widoczny. Zresztą jak twój Dziadziuś Jasiu, on był niepokaźny wzrostem, ale teŝ zawsze widoczny. (...) Jak wybuchła wojna, to jakiś czas byliśmy jeszcze razem. Jan senior naleŝał do Stronnictwa Narodowego przed wojną. Zaczęły się tworzyć grupy partyzanckie. On był jednym z załoŝycieli partyzantów na tym terenie. Pierwsza 8

9 grupą partyzancką byli tutaj Jędrusie z Gór Świętokrzyskich. Ja się wtedy wielce polityką nie interesowałem, ale wiem, Ŝe tutaj naleŝał i tworzył grupy NSZ. Potem Jan senior musiał opuścić Tuczępy. Została tam jego Ŝona i jakiś czas Jędrek i Edek. Jak zaczęli wywozić do Niemiec, to trzeba było się gdzieś zatrudnić, więc zatrudniłem się na kolei wąskotorowej w Jędrzejowie. Pamiętam, jednego dnia jak Jan senior odnalazł mnie i zaproponował aby utworzyć tutaj NSZ. Ale wśród kolejarzy ta organizacja nie miała wzięcia. Przed nadejściem Rosjan, jak juŝ się front zbliŝał, pamiętam, Ŝe wszyscy wyjechali: Edek, Jędrek i Jan. Stefan szybko przedostał się za granicę. Jak przyszła pierwsza wiadomość o Stefanie do Tuczęp, to ja doniosłem jego ojcu, Ŝe Stefan Ŝyje. Ja juŝ go później nie widziałem. (...) (...) Pamiętam po wyzwoleniu wszyscy jechali na zachód. Dla mnie zachód to juŝ był Poznań, tutaj teŝ ukończyłem gimnazjum Jana Kantego. Cała rodzina Chlondów teŝ wyjechała na zachód w obawie przed Ruskimi. Jan Chlond senior mieszkał potem w Skwierzynie, albo gdzieś koło Skwierzyny w majątku i był jego zarządcą. (...) Ciekawe było samo nazwisko. Jak do Tuczęp przyszedł, to był zawsze Chłond. Wiem, Ŝe mówiło się Chłondówna Marysia, nigdy inaczej tylko Chłondówna Marysia. Jak Hlond został prymasem Polski to z ł zaczęli stopniowo zmieniać na l i tak zaczęli uŝywać nazwiska Chlond. Wtedy jak nie było władz polskich, Niemcy robili Kenkarty, to było łatwo do przemiany Chłond na Chlond. (...) (...) Wszyscy oni byli bardzo uczciwi pomimo, Ŝe doświadczyli tak cięŝkiego losu, wszyscy byli zdolni i chętni do nauki. I wiem, Ŝe wszyscy pokończyli studia wyŝsze. Przed wojną inŝynier to była wielka osobistość. Jeden z braci dziedzica był inŝynierem, więc wszyscy mu się juŝ z daleka kłaniali. Kto by tam w Tuczępach przypuszczał, Ŝe oni albo ja inŝynierami zostaniemy. Kto by tam przypuszczał, Ŝe będzie inŝ. Chlond taką elektrownię budował. Im kierownictwo samo wchodziło w ręce. Oni wszyscy byli zdolni. Jan Chlond senior na wszystkim się znał. On nie raz przewyŝszał inŝynierów, przecieŝ on nie studiował, ale mu samo to przychodziło. Przedstawienie w wiosce urządzić, to teŝ wymagało talentu. Wszyscy szli na te przedstawienia, bo zawsze ksiądz ogłaszał na ambonie. Ja osobiście bardzo miło wspominam tą rodzinę. Oni wszyscy mieli wspólną cechę: - dąŝenia w górę, zawsze Ŝeby coś zdobywać. Oni wszyscy byli odwaŝni. Wiem, Ŝe naleŝeli do organizacji harcerskiej. Nigdy bym nie przypuszczał, Ŝe my teraz w Poznaniu o Tuczępach 9

10 będziemy rozmawiali. Zawsze mile i dobrze wspominajcie wszystkich, bo są naprawdę tego godni. Pan Zięba słusznie zwrócił uwagę na samo nazwisko. Zawsze istniało w rodzinie przekonanie, Ŝe jesteśmy spokrewnieni z prymasem Augustem Hlondem. Istnieje duŝe podobieństwo pod względem fizycznym między Augustem Hlondem a braćmi mojego dziadziusia i ich ojcem. W jednym z listów Dziadziuś wyjaśnia powiązania rodziny z Kardynałem Hlondem: Rodziny nasze w okresie zaborów wywodziły się z okolic, gdzie stykały się granice trzech zaborów. Pradziadkowie, chociaŝ rodzeni bracia domy swoje mieli w zaborze pruskim, carskim i austriackim. W wyniku obowiązującej pisowni w poszczególnych zaborach dla zachowania brzmienia nazwiska Chłond powstały: Chłądy, Hlondy, Chlondy, Chłądowskie, Chlondowskie i wiele innych. Ojciec nasz do 1939 roku utrzymywał stały kontakt z Kardynałem Hlondem, a nawet załatwił dla mnie skierowanie do Gimnazjum prowadzonego przez KsięŜy Salezjanów w Lądku nad Wartą, działającego pod patronatem Kardynała. Ostatnie z nim spotkanie to latem 1947 roku na terenach Ziem Odzyskanych zakończyło się błogosławieństwem dla naszej rodziny i mojej Ŝony, spodziewającej się w tym czasie dziecka. Niebawem urodził się zdrowy syn Andrzej. Najprawdopodobniej rzeczywiście pierwotnie nazwisko brzmiało Chłond. Tezę tą potwierdza cytowany powyŝej fragment listu. Po wojnie Stefan uŝywał nazwiska Chlond tak jak i mój Dziadziuś, natomiast Edward, pozostał przy pierwotnym brzmieniu nazwiska czyli Chłąd. Sytuacja przedstawiona przez pana Ziębę jest bardzo prawdopodobna. MoŜliwe jest, Ŝe to właśnie podczas wyrabiania Kenkarty zostało zmienione brzmienie nazwiska. Na podstawie zgromadzonych materiałów mogę jedynie przypuszczać, Ŝe stało się tak z podobnych względów jak w opisanej niŝej historii. OtóŜ odnalazłam źródło, z którego wynika, Ŝe siostra prymasa Augusta Hlonda Paulina Małgorzata (1.VI ) urodzona w Zawodziu po II wojnie światowej, na skutek nacisków władz państwowych, domagających się zmiany nazwisk niemiecko - brzmiących, na polskie, zmieniła nazwisko Hlond na Chlondowska. 10

11 Warto teŝ wspomnieć o zdolnościach stolarskich Jana Chlonda seniora, o których nadmienił pan Zięba. Fragmenty jednego z ołtarzy kościoła w Brzegu Dolnym zostały wykonane przez niego własnoręcznie, w podziękowaniu za otrzymane od Boga łaski. Jak juŝ wspomniałam na początku, napisałam kilka listów do przyjaciół rodziny Chlondów. Na moją prośbę odpowiedział pan Mieczysław Kaniecki (obecnie mieszka w Australii), który był kolegą Stefana i Jana z okresu dzieciństwa. Oto jak wspomina dom rodziny Chlondów: Ja nosiłem codziennie mleko do mleczarni i w drodze powrotnej zachodziłem na organistówkę. Graliśmy codziennie z Jaśkiem w szachy przez parę godzin, a mleko stało w kącie. Organistówka była jakby centrum kulturalnym Tuczęp. Wieczorami próby chóru zawsze kończyły się rozmowami i piosenkami. Pan Chlond urządzał często w niedzielę koncerty, gdzie myśmy się popisywali śpiewając przy akompaniamencie fortepianu. Jasiek czasem popisywał się grą na flecie. Zarówno pan Zięba jak i pan Kaniecki szczególnie wspominają działalność społeczną rodziny Chlondów. Ich zaangaŝowanie w sprawy wsi i szerzenie kultury w Tuczępach. W 1939 roku Jan Chlond junior ukończył siedmioklasową szkołę powszechna w Tuczępach. Fragment Walka w oddziałach leśnych : JuŜ od pierwszej klasy próbowałem zorganizować zastęp zuchów, który skupiał najlepszych kolegów. Początkowo byliśmy samozwańczym zastępem, bez zainteresowania się naszą chęcią przez grono nauczycielskie. Pewnie dopiero w czwartej, czy piątej klasie w 1935 roku przybył do naszej szkoły młody nauczyciel - harcmistrz pan Skrobot z Kielc i wreszcie ziściły się nasze pragnienia. Została zorganizowana i zarejestrowana druŝyna harcerska. Nad jej działalnością objęła patronat szkoła powszechna. Poświęcenie sztandaru szkolnego i uroczyste składanie przyrzeczenia harcerskiego, otrzymanie legitymacji i krzyŝy było dla nas wielkim przeŝyciem. Zostałem mianowany zastępowym zastępu Wilki. Aktywna nasza działalność w ZHP miała wielki wpływ na poglądy i wychowanie patriotyczne, które dotrwało do września 1939 roku. 11

12 Tuczępy rok Od lewej: A. Treliński, J. Michalski, Kaczmarczyk, M. Kaniecki, H. Zięba, J. Chlond 12

13 W przededniu wojny Jak juŝ wspomniałam na wstępie oprócz zapisków Dziadziusia wykorzystam teŝ inne źródła informacji. Jednym z nich jest nagranie magnetofonowe, które zatytułowałam: Rok Autorem jego jest równieŝ Dziadziuś. Z nagrania dowiadujemy się jakie nastroje społeczne panowały w małej wiosce Tuczępy w przededniu wojny. Zapewne są one odzwierciedleniem nastrojów, które panowały w tym czasie w całej Polsce. W sierpniu 1939 roku opinia społeczna była podzielona co do moŝliwości wybuchu wojny z Niemcami. Byli ci co uwaŝali, Ŝe do konfliktu zbrojnego dojdzie. Byli ci, co działali uspokajająco, wierzyli, Ŝe rozmowy i zabiegi dyplomatyczne zaŝegnają konflikt i do wojny nie dojdzie. Niestety nastąpiło przedłuŝenie okresu wakacji - zawiadomiono, Ŝe rok szkolny pierwszego września się nie zacznie, likwidowano wszystkie kolonie i obozy harcerskie. Trwał ruch mobilizacyjny. Dzień w dzień przychodziły zawiadomienia o poborze do wojska. My tzn. ja z moim zastępem harcerskim zostałem włączony do Komitetu Obywatelskiego Obrony Kraju. Wykorzystywani byliśmy jako łącznicy. Niemal 24 godziny na dobę na rowerach rozwoziliśmy do najbardziej odległych przysiółków i domów zawiadomienia o poborze o powołaniu do słuŝby wojskowej oraz zawiadomienia o obowiązku podstawienia powód konnych (...). 13

14 Lata okupacji 1 września 1939 roku dzieci nie poszły do szkoły. Wczesnym rankiem Polska została zaatakowana przez armię niemiecką. Rozpoczęła się największa wojna w historii świata. Pochłonęła wiele ofiar, przyniosła duŝo cierpienia i ludzkiej krzywdy. Polacy rozpoczęli trudną i cięŝką walkę z okupantem. RównieŜ rodzina Chlondów włączyła się do obrony ojczystej ziemi. Historia rodziny Chlondów pokazuje jak wiele krzywd doznała w trakcie wojennej zawieruchy najmniejsza jednostka społeczna - rodzina. Tak jak w okresie przedwojennym Jan Chlond senior był znanym w okolicy społecznikiem, który jak wspomniałam organizował: StraŜ PoŜarną, teatr wiejski, chór, był animatorem wszelkich działań społecznych i kulturalnych, natychmiast po wybuchu wojny czynnie włączył się w organizację ruchu oporu. Wszyscy jego synowie poszli w ślady ojca. W okresie okupacji niemieckiej cała rodzina była w pełni zaangaŝowana w działalność konspiracyjną i walkę z okupantem. Dom ich był otwarty dla wszystkich, którzy byli w potrzebie, bez względu na narodowość i zapatrywania polityczne. Wspomnienia, których fragmenty przytoczę poniŝej potwierdzają ich patriotyczną działalność i oddanie sprawie polskiej. Pierwsze dni wojny Przytoczę tutaj kilka fragmentów ze wspomnień Dziadziusia. Sądzę, Ŝe one trafnie określają sytuację jaka wytworzyła się bezpośrednio po wybuchu wojny. Są one tak wymowne, Ŝe większy komentarz z mojej strony jest zbędny. 1 września 1939 roku Dzień 1 września 1939 roku - najazd niemiecki na Polskę. Od wczesnych godzin rannych złowrogi warkot samolotów z czarnymi krzyŝami dał znać o rozpoczęciu działań wojennych przeciwko polskiemu narodowi. Niemiecka agresja nie zaskoczyła ludności naszej okolicy. Uruchomiona w miesiącu sierpniu Organizacja Samoobrony działała sprawnie. W obliczu powagi chwili dyscyplina wykonywania poleceń funkcjonowała bez zastrzeŝeń (...) Fragment Lata okupacji 14

15 (...) Sytuacja zmieniła się natychmiast. Zaczął obowiązywać stan wojenny. Przy utworzonym Komitecie Obywatelskim powstały słuŝby pomocnicze. My jako harcerze zostaliśmy w to oficjalnie włączeni. Rozpoczęło się nasze dyŝurowanie i wykonywanie zadań. W pierwszych dniach wojny najwaŝniejszą sprawą było dostarczanie wszystkim zainteresowanym zawiadomienia o poborze. Staraliśmy się teŝ umilać im ten punkt zborny organizacją poczęstunków. Odjazdy poborowych odbywały się w róŝnej scenerii: płacz bliskich rodzin, Ŝon, dzieci, ale kaŝdy zdawał sobie sprawę, Ŝe jedzie spełnić swój największy obywatelski obowiązek. W godzinach popołudniowych 1 września bezpośrednie skutki ataku dały znać i w Tuczępach. Przyjechał pierwszy samochód z uchodźcami z rejonu: Zawiercia, Sosnowca, Szczekocin, Katowic. NaleŜało ich rozkwaterować. (...) Fragment nagrania Rok 1939 NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe w przytoczonych fragmentach występują trzy róŝne nazwy organizacji, która powstała w Tuczępach w sierpniu 1939 roku. Był to: Komitet Obywatelski lub Organizacja Samoobrony lub Komitet Obywatelskim Obrony Kraju. Próbowałam ustalić, która z tych nazw jest poprawna, jednak nawet mój główny świadek pan Zięba, nie potrafił odpowiedzieć mi na to pytanie. Myślę jednak, Ŝe tu nie ustalenie nazwy jest najwaŝniejsze. Sądzę, iŝ raczej naleŝy zwrócić uwagę na fakt powstania takiej organizacji i na fakt, Ŝe zaczęła ona działać jeszcze przed wybuchem wojny i przygotowywała społeczność na ewentualność jej wybuchu. 2 września 1939 roku JuŜ na drugi dzień liczba uchodźców z zachodu zaczęła się systematycznie zwiększać. I tak to trwało z dnia na dzień, coraz większa ilość ludzi: pieszo, rowerami, końmi, samochodami przybywała do Tuczęp. Olbrzymie tłumy przewalały się przez Tuczępy i kaŝdemu naleŝało zabezpieczyć kromkę chleba, coś do picia, bo były upały nieznośne, pragnienie wszystkich męczyło. (...) Fragment nagrania Rok 1939 Obowiązki zastępu Wilki we wrześniu 1939 roku na podstawie zapisków Lata okupacji : Do zadań naszego zastępu naleŝało: Bezpośredni dalszy udział w akcji powszechnej mobilizacji i utrzymania łączności z poszczególnymi wioskami gminy. W pierwszych dniach września na skutek masowego napływu uchodźców 15

16 z zachodnich terenów przygranicznych organizowanie czynnego przez całą dobę punktu pogotowia harcerskiego z zadaniem udzielania informacji o sytuacji na froncie zachodnim w oparciu o komunikaty radiowe oraz zapobieganie szerzeniu paniki przez dementowanie niesprawdzonych wiadomości. Organizowanie, poprzez zbieranie od miejscowej ludności produktów spoŝywczych, punktów Ŝywieniowych dla uchodźców oraz punktów wydawania napojów chłodzących jak woda, mleko, woda z sokiem. 5 września 1939 roku Kolejne dni walki z najeźdźcą przyniosły nowe problemy, które z pewnością przyczyniły się do klęski kampanii wrześniowej. Niestety część armii objęta była dezercją, świadczy o tym przytoczony poniŝej fragment nagrania Rok września (lub 6 września) idąc koło starego cmentarza przez pole patrzę, i oczom nie wierzę: przy drodze leŝy karabin, ładownica, naboje, plecak. Zbieram to wszystko i widzę, Ŝe to karabin z polskiej fabryki broni w Radomiu. Kawaleryjski, piękny, nowy karabinek. Idę do miejscowości i napotykam patrol kawaleryjski. Do jednego z rotmistrzów podchodzę, trzymam ten karabin i mówię mu jaka sprawa zaistniała, Ŝe na pewno część armii jest objęta dezercją, bo jest systematyczne porzucanie broni, czego dowodem jest ten karabin. Popatrzył na mnie smutnym wzrokiem i powiada: - Tak niestety i ten problem zaczyna dotykać nasze zgrupowanie. Proszę zbierać tą broń. Będą za nami szły zorganizowane oddziały, to wtedy ją przejmą. Proszę ją zachować i przetrzymać do czasu przekazania właściwym jednostkom. My jesteśmy tylko patrolem i nie mamy czasu na zbieranie porzuconej broni. W związku z powyŝszym uzbrojony takim przyzwoleniem od rotmistrza ze swoją grupą zastępu harcerzy zaczęliśmy przewijać się po róŝnych opłotkach, zagajnikach i laskach - napotkaliśmy olbrzymie ilości róŝnego rodzaju sprzętu wojskowego. Wszystko to znosiliśmy do zabudowań, do stodół, do spichrzów, chowając nawet przed starszymi. Ale niektórzy byli zorientowani czym my się zajmujemy. Zresztą podpatrzyliśmy, Ŝe i co niektórzy starsi teŝ zajmowali się tym zbieraniem broni. 7 i 8 września 1939 roku Z 7 na 8 września wieczorem zostaliśmy dotknięci bezpośrednio trwającą wielką bitwą: artyleria, karabiny maszynowe, poŝary, łuny. Jak się dowiedzieliśmy, to część Armii Kraków dowodzonej przez generała Sadowskiego przebijała się przez zgrupowania niemieckie w rejonie Broniny koło Buzka, chcąc wyprowadzić swoje oddziały, swoją dywizję w rejon 16

17 przejścia przez Wisłę. Nad ranem 8 września rozpoczął się przemarsz oddziałów, które przebiły się. Od samego początku wojny, z rozwojem sytuacji na froncie następuje przeobraŝenie Ŝycia i działania młodzieŝy. Chłopcy bawiący się niedawno w podchody, grający w piłkę z troską zaczynają myśleć o losie Ojczyzny. Zaczynają na powaŝnie traktować obowiązek wobec Niej. Wielu młodych juŝ przed wojną naleŝało do organizacji harcerskiej, która kształtowała w nich ducha patriotyzm. Niemniej teraz działania ich w organizacji radykalnie się zmieniły. Harcerstwo czynnie włączyło się do ruchu oporu, nadając swoim członkom konkretne zadania. Warto zwrócić uwagę na doskonałą organizację Szarych Szeregów, która w obliczu zagroŝenia potrafiła sprawnie i skutecznie działać. Zadania zastępu Wilki w dniach: 7 i 8 września na podstawie zapisków Lata okupacji : Kolejne dni wojny przyniosły nowe obowiązki dla naszego zastępu: W czasie wielkiego boju Armii Kraków z jednostkami pancernymi niemieckimi pod Broniną organizowaliśmy pomoc w zakresie terenowej dla umoŝliwienia szybkiego przemarszu przebijających się jednostek w kierunku Wisły. W porozumieniu z jednostkami rozpoznawczymi na skrzyŝowaniach dróg polnych ustawialiśmy harcerzy, którzy informowali o kierunkach przemarszu, w celu niedopuszczenia do powstania jakichkolwiek zatorów. Wraz z całym zastępem, zorganizowaliśmy udzielanie maksymalnej pomocy wycofującym się pułkom z pod Broniny w zakresie: doŝywiania, organizowania punktów z napojami chłodzącymi oraz zabezpieczania maszerujących w tytoń. Niemal od wszystkich okolicznych plantatorów zostały zebrane i rozdane wysuszone zbiory tytoniu. Wszyscy mieszkańcy bez przerw zaangaŝowani byli w gotowanie i przyrządzanie posiłków. Cała młodzieŝ z entuzjazmem, z łzami w oczach starała się kaŝdemu z maszerujących podać coś do spoŝycia. Organizacja zaopatrzenia odbywała się w nocy i w czasie szybkiego przemarszu jednostek wojskowych. Jednostki wojskowe kierowały się przez Tuczępy, Wierzbicę, Dobrów, Grzybów, Staszów w kierunku Wisły. 17

18 Zastęp harcerski po przemarszu wojsk zaangaŝowany został do udzielania pomocy rannym pod Broniną i zmuszonych przez to do zrezygnowania z przejścia przez Wisłę. Wyszukiwaliśmy w porzuconych wozach taborowych środków opatrunkowych i leków. Zbieraliśmy teŝ odzieŝ cywilną dla rannych wojskowych. Wróg w Tuczępach W najbliŝszą niedzielę patrzymy: na poszerzony plac w centrum miejscowości przed Urząd Gminy zajechały samochody. Niemcy wyszli, elegancko stanęli - ani jednej osoby z pośród Polaków, która byłaby zainteresowana ich witaniem. Dzieci jak dzieci, Niemcy wyszli z cukierkami - całe pudełka pomadek - wypatrzyli je gdzieś tam między sztachetami i zaczęli mówić do nich i przełamali opór dzieci. Jedno i drugie wyszło znęcone cukierkiem, wyszły starsze dzieci, no a potem wyszli i starsi gospodarze. To zetknięcie się z wrogiem, który tak przyjaźnie się wita i robi przyjemne wraŝenie było dość kontrowersyjne. Ogólne odczucie było, Ŝe to jest wróg. Z drugiej strony starsi ludzie, którzy byli na robotach w Prusach, po pierwszych rozmowach przełamali pierwsze lody i zaczęli wytwarzać przyjemną atmosferę. Oczywiście Niemcy obiecywali, Ŝe będzie porządek, Ŝe będzie sprawiedliwość, Ŝe będzie wreszcie spokój, Ŝe wojna się skończy, Ŝe wszyscy będą mieć dobrobyt pod ich administracją. Rozdali jeszcze szereg innych upominków, w postaci ciast i słodyczy i odjechali. Mieszane uczucia zaistniały wśród społeczności - jedni wychwalali nowego pana i najeźdźcę, a inni wyczuwali podstęp. Długo nie było trzeba czekać, zaczynała funkcjonować niemiecka administracja - pierwsze zarządzenie: za wszystko kara śmierci. Za posiadanie broni, wojskowego sprzętu, za jakąkolwiek działalność przeciwko Niemcom: kara śmierci. Oczywiście zebrano wszystkich: sołtysów, wójtów, sekretarzy. (...) (...) Pojawiły się obwieszczenia o obowiązku zdawania znalezionej broni porzuconej przez wojsko. Termin był krótki, do 15 października naleŝało wszystko zebrać i odnieść. Po tym terminie, jakakolwiek broń znajdująca się nie tylko w mieszkaniu, ale na terenie własności danego właściciela mogła być podstawą do surowego ukarania właściciela terenu. My tzn. zastęp Wilki zbierając broń od początku do końca września wiedzieliśmy, Ŝe byliśmy w tej akcji widoczni. W związku z powyŝszym, kiedy Urząd Gminy rozpoczął działalność i miał obowiązek przyjmowania znoszonej broni wzięliśmy kilka karabinów, trochę skrzynek z amunicją i w okresie nasilenia odnoszenia broni przynieśliśmy i my, rzekomo wszystko co znaleźliśmy. Broń składowana była w remizie straŝackiej. Oczywiście ojciec mój jako komendant Okręgowej StraŜy PoŜarnej i komendant StraŜy PoŜarnej 18

19 w Tuczępach zarazem posiadał rezerwowy klucz do remizy. Fragment nagrania Rok 1939 Październik 1939 roku Z początkiem października 1939 roku wraz z moim ojcem i mamą (Michalina i Jan Chlondowie) porą nocną dokonaliśmy włamania do remizy straŝackiej zabierając cały zgromadzony sprzęt wojskowy. Wśród zebranych rzeczy były: dwa ręczne karabiny maszynowe CKM bez podstawy, 12 sztuk ręcznych karabinów, kilka skrzynek amunicji, pasy, ładownice, siodła, kompletny zestaw polowej centrali telefonicznej oraz kilka płaszczy i koców wojskowych. Dla zabrania całego sprzętu powracaliśmy w nocy wielokrotnie. Dozorujący stróŝ został wcześniej odpowiednio przez ojca ugoszczony alkoholem tak, Ŝe nie mieliśmy zasadniczych przeszkód podczas naszej akcji. Fragment Lata okupacji Na drugi dzień przedstawiciel administracji gminy - sekretarz domyślał się kto dokonał tego włamania, ale nie zrobił z tego meldunku, dlatego Ŝe ludzie znów zaczęli znosić broń i miał pozornie wyglądało, Ŝe wykonał zarządzenie niemieckie. pewien zapas, który mógł odstawić aby Rozpoczęły się wizyty Ŝandarmerii, zaczęło się wypytywanie o oficerów, nauczycieli, podoficerów zawodowych. Niemcy dla zapewnienia sobie wyŝywienia potrafili wykorzystać system jaki istniał przed wojną. Wiadomo, Ŝe wieloma branŝami, a zwłaszcza skupem na wsi zajmowali się śydzi. Niemcy potrafili nawiązać z nimi bliŝsze kontakty, wykorzystywać operatywnych kupców, którzy rozpoczęli skup. Próbowano wprowadzić podział między Polakami pochodzenia polskiego a Polakami pochodzenia Ŝydowskiego. Rozpoczęły się szare jesienne dni, które były tragedią dla naszego narodu. Fragment nagrania Rok 1939 W pierwszej połowie października zetknąłem się bezpośrednio z moŝliwością wystawienia, dla osób ukrywających się przed okupantem, dokumentów na inne nazwiska. W tym czasie ojciec mój polecił mi wyszukanie w aktach urodzenia Urzędu Stanu Cywilnego (akta znajdowały się w naszym domu, gdyŝ prowadził je ojciec przy parafii w Tuczępach w zastępstwie za proboszcza płk. Hipolita Skibińskiego) aktów urodzenia dzieci, które zmarły, a przy aktach ich urodzenia nie było adnotacji o zgonie. Przypadków takich było duŝo. Sporządziłem odpowiedni wykaz z roczników 1890 do U księdza płk. Skibińskiego przebywały w tym czasie nieznane mi osoby. Tego samego dnia wypisałem na polecenie ojca kilka metryk urodzenia z uprzednio sporządzonego wykazu. Ojciec z Ks. Skibińskim jako urzędnicy stanu cywilnego je podpisali. Po krótkim czasie ojciec poinformował mnie, Ŝe 19

20 przekazane zostały do wykorzystania Dowódcy Armii Polski Podziemnej generałowi Tokarzewskiemu przebywającemu w tym czasie u księdza Skibińskiego w Tuczępach. Ksiądz płk. Skibiński i mój ojciec słuŝyli w jednej jednostce wojskowej w czasie I wojny światowej i z tego okresu znany im był gen. Tokarzewski. Fragment Lata okupacji Jeszcze we wrześniu harcerze głównie pomagali wojsku i uchodźcom z zachodnich terenów Polski. Organizowali punkty sanitarne i Ŝywnościowe dla przemieszczających się mas ludzi. Po klęsce wrześniowej zmienił się równieŝ charakter działania organizacji harcerskiej. W świadomości wszystkich rodziło się przekonanie, Ŝe walka z okupantem będzie długa, Ŝe naleŝy się do niej przygotować, aby w odpowiednim momencie uderzyć i zwycięŝyć. Działalność zastępu Wilki w październiku 1939 roku na podstawie zapisków Lata okupacji : W ramach najbardziej zaufanych członków druŝyny harcerskiej końcem miesiąca października 1939 roku z własnej inicjatywy zorganizowałem konspiracyjną grupę, która potem równieŝ przybrała nazwę Szare Szeregi. Zadania zgrupowania: zadaniem początkowym była konieczność samokształcenia (szkoły średnie na polecenie władz niemieckich zostały zamknięte); prowadzenie nasłuchu radiowego i przekazywanie wiadomości wśród ludności; samokształcenie w zakresie wiadomości wojskowych i obsługi broni; udzielanie pomocy osobom ukrywającym się przed Niemcami. Jak wynika ze wspomnień zatytułowanych Walka w oddziałach leśnych samokształcenie wojskowe odbywało w oparciu o zgromadzone podręczniki: Dowódcy druŝyny i Dowódcy plutonu. 20

21 Jesienne i zimowe wojenne miesiące w Tuczępach Październik i listopad 1939 roku W kolejnych miesiącach wojny Niemcy zaczęli organizować wyjazdy na roboty w Niemczech. W domu moich rodziców niemal cały październik i listopad istniał punkt pobytu byłych wojskowych, usiłujących znaleźć swoje miejsce w nowej sytuacji oraz znaleźć moŝliwość przedostania się do kraju, w którym mogliby walczyć przeciwko Niemcom. W miesiącu grudniu zbierając skrzętnie rozwieszone przez władze niemieckie obwieszczenia wysunąłem projekt następujący: władze niemieckie nawoływały poprzez plakaty do zgłaszania się ochotników polskich na roboty w Niemczech, reklamując przy tym dobrobyt tam panujący. Ochotnikom zapewniano prawo wyboru miejsca pracy (...) Wysunąłem tezę, Ŝe wybór odpowiedniej miejscowości w rejonie granicy z Jugosławią i wyjazd tam ochotników na roboty winien dać doskonałe moŝliwości przerzutu ludzi. Zgłosiłem projekt ojcu i grupie kilku podchorąŝych przebywających w tym czasie u nas w domu. Projekt przypadł wszystkim do gustu. Z końcem grudnia zgłosiła się ochotniczo pierwsza grupa sześciu osób, a w tym mój najstarszy brat Stefan. Wszystko odbyło się zgodnie z planem. Początkiem roku 1940 wyjechali do miejscowości Paternion w Austrii, tuŝ przy samej granicy z Jugosławią. Po kilku dniach nerwowych oczekiwań w drugiej połowie stycznia przyszedł list z Paternion wraz z fotografią grupy, zrobioną ze wzgórza na tle miejscowości z informacją, Ŝe droga do Jugosławii otwarta. Dalszych wiadomości juŝ nie było. Wysłano tą droga jeszcze dwie sześcioosobowe grupy, które teŝ dotarły do celu. Widocznie w następstwie ucieczek prawo wyboru miejsca pracy w pobliŝu granicy z Jugosławią w połowie roku 1940 zostało ograniczone. Fragment ze Lata okupacji 1940 kolejny rok walki Rok próby stabilizacji w Polsce administracji niemieckiej oraz rok systematycznego rozwoju działalności konspiracyjnej i przygotowań do walki z okupantem. Wieści o obecności i działalności w Górach Świętokrzyskich na Kielecczyźnie czynnego oddziału Wojska Polskiego majora Hubala docierała i do naszego zakątka. My młodzi harcerze Ŝyliśmy ich działalnością oczekując z niecierpliwością wiosny, licząc, Ŝe za przykładem oddziału Hubala całe społeczeństwo weźmie udział w walce o odzyskanie utraconej niepodległości. Z uwagi na czynne zaangaŝowanie w organizowaniu Ŝycia konspiracyjnego przez mojego ojca miałem moŝliwość do pewnego stopnia śledzenia rozwoju tej działalności. Z pewnym Ŝalem, Ŝe my młodzi byliśmy systematycznie 21

22 eliminowani z bezpośredniego udziału w organizacji (...). Upadek oddziału i śmierć majora Hubala odbił się szerokim echem, a informacja o okolicznościach rozbicia jego oddziału przekazywana była wszystkim. Pomimo tragedii przykład tego oddziału stał się wzorcem dla kaŝdego Polaka. Po upadku Francji nadzieje na rychłe odzyskanie niepodległości upadły. Fragment Lata okupacji Działalność zastępu Szarych Szeregów w roku 1940 prowadzona była w oparciu o własne inicjatywy i moŝliwości członków zastępu. Była to organizacja nikomu nie podporządkowana o własnym programie działania. Działalność zastępu w 1940 roku w oparciu o fragment Lata okupacji : Znów nowe obowiązki dla naszej organizacji: w ramach naszej grupy wprowadziłem obowiązek częstych wspólnych spotkań, na których omawiano relacje byłych uczestników kampanii wrześniowej, ze szczególnym uwzględnieniem obrony Westerplatte i Poczty Gdańskiej, Warszawy, walk pod Wieluniem, Łodzią, Kutnem; wprowadziliśmy obowiązek natychmiastowego informowania ludności o pojawieniu się jakichkolwiek Niemców w okolicy, za pomocą ustalonego systemu alarmowego; wprowadziliśmy obowiązek zbierania wszystkich informacji dotyczących stacjonowania i ruchu jednostek niemieckich w naszej okolicy oraz ewidencjonowania osób sympatyzujących lub współpracujących z Niemcami; posiadaliśmy zainstalowany odbiornik radiowy na strychu w moim domu. Słuchaliśmy wiadomości przewaŝnie z Londynu przekazując je miejscowej ludności; w oparciu o posiadane podręczniki: Dowódcy druŝyny i Dowódcy plutonu prowadziliśmy samodzielne teoretyczne szkolenia wojskowe; przechwycaliśmy teŝ od organizacji Starszych róŝnorodną prasę podziemną, która była bodźcem do naszej pracy; systematycznie, w pewnych odstępach czasu konserwowaliśmy broń i sprzęt wojskowy; Część członków naszej organizacji była słuchaczami tajnych kompletów nauczania materiału z zakresu szkoły średniej zorganizowanej w Tuczępach przez miejscowe grono nauczycielskie i profesorów ewakuowanych z Łodzi i woj. poznańskiego. 22

23 Z końcem roku nawiązałem kontakt z grupą Szarych Szeregów działającą w Szydłowie. Działała podobnie jak nasza w Tuczępach. Ustaliliśmy z nimi zasady wzajemnej współpracy, utrzymywania stałego kontaktu i przekazywania sobie wzajemnych doświadczeń planując zarazem przyszłościowe wspólne działanie. Szare Szeregi w Szydłowie rekrutowały się z nieco starszej młodzieŝy jak nasza, co stanowiło o bardziej skrystalizowanej formie w pracy konspiracyjnej. Poprzez Szydłów zaczęła napływać do nas więcej i częściej prasa podziemna. Przytoczone wyŝej fragmenty wspomnień Dziadziusia opisują działania Jego i jemu podobnych, młodych ludzi skupionych w organizacji harcerskiej. Inną, czynną formę walki o Ojczyznę wybrał najstarszy brat Stefan. Najstarszy syn Jana Chlonda seniora, Stefan Chlond po przedostaniu się w 1939 roku na zachód, słuŝył od 1940 roku w brytyjskiej jednostce specjalnej na terenie Jugosławii. PoniewaŜ znał dobrze język niemiecki po przeszkoleniu został szpiegiem angielskim w Tyrolu. Po odkryciu jego stacji przerzucono go do Grecji, a stamtąd do Włoch, gdzie były juŝ wojska gen. Andersa. SłuŜył w II Korpusie gen. Andersa, przez którego został delegowany na adiutanturę ks. Prymasa Hlonda. W 1939 roku rozpoczął tułacze Ŝycie, które jak będzie opisane dalej, tak do końca nigdy się dla niego nie skończyło. Lata walki i nauki Wojna przerwała młodym ludziom naukę. Jednak ambicją wielu z nich, równieŝ mojego Dziadziusia i jego braci było kontynuować naukę. Tak jak juŝ wspominałam, zdawali sobie sprawę, Ŝe tylko człowiek wykształcony moŝe stawić prawdziwy opór. W swoich wspomnieniach Dziadziuś tak opisuje te lata: W roku 1941 i 1942 kontynuowałem korespondencyjnie, rozpoczętą przed wojną naukę na Kursach technicznych inŝ. Henryka Gajewskiego w Warszawie ul. Grójecka 9a. W czerwcu 1939 roku ukończyłem kurs kreśleń technicznych. W latach okupacji kontynuowałem Kurs Techniczny wydziału budownictwa. Będąc uczestnikiem tego kursu okresowo jeździłem z pracami kontrolnymi do Warszawy. Okoliczność mojego wyjazdu do Warszawy była wykorzystywana przez dowództwo podobwodu Armii Krajowej do przewozu róŝnych materiałów dotyczących działalności dowództwa Okręgu. Materiały dostarczałem na ul. Chmielną nr 62 do mieszkania w oficynie na poddaszu. Przy wyjeździe 23

24 zabierałem przewaŝnie prasę konspiracyjną. Mimo, iŝ jako młodzi ludzie Dziadziuś i jemu podobni nie byli czynnie (w pojęciu z bronią w ręku ) zaangaŝowani w walkę z okupantem, to tak jak ci bezpośrednio walczący naraŝali swoje młode Ŝycie, działając właśnie jako kurierzy, łącznicy. W przypisie (1) przedstawiam jedną z dramatycznych sytuacji jaką przeŝył Dziadziuś w czasie wypełniania zadania powierzonego przez Dowództwo AK. Zmieniała się sytuacja, zmieniały się zadania. W uzgodnieniu z komendą podobwodu AK w połowie 1942 roku Jan Chlond został zatrudniony jako pomoc administracyjna w Urzędzie Gminnym w Tuczępach. We wspomnieniach tak opisuje tą sytuację: W drugiej połowie 1942 roku w uzgodnieniu z komendą podobwodu zostałem zatrudniony w Urzędzie Gminnym w Tuczępach, jako pomoc administracyjna przy wyrabianiu dowodów osobistych tzw. Kenkart. Sekretarzem gminy był w tym czasie Stefan Zarzycki, a wójtem gospodarz ze wsi Grzymały Michał Opałko. Pracownikiem kierującym przygotowaniem dokumentów do wyrobu dowodów był Karol Tauryn. Jako dodatkowa pomoc w tym referacie byli zatrudnieni moi koledzy związani z pracą konspiracyjną Jurek Michałski z Buska i Jurek Treliński z Szydłowa. Zapotrzebowanie na lewe dowody osobiste było bardzo duŝe. Naszym zadaniem było wszystko zorganizować tak, aby wydany dowód osobisty posiadał wszystkie cechy autentyczności. Sekretarz Zarzycki domyślał się roli naszej działalności, ale przymykał oko. Przeszkodą do pokonania był wójt, który znał wszystkich mieszkańców Gminy i osobiście podpisywał przygotowane wnioski. Tauryn wziął na siebie największą odpowiedzialność, to jest zalegalizowanie Kenkarty u Kreishauptmana w Busku. W tym celu wiele tygodni poświęcił na urobienie sekretarki Kreishauptmana prezentami. Dobre wyroby wędliniarskie, masło, jajka zapakowane w paczkę wraz z prośbą o odręczne załatwienie kilku Kenkart (w tym te lewe) robiło swoje. Moim zadaniem było wykonanie potrzebnej ilości metryk urodzenia z odpowiednich roczników. Dostęp do akt Urzędu Stanu Cywilnego miałem o kaŝdej porze, bo składowane były w naszym mieszkaniu. Następnie do moich obowiązków naleŝało skompletowane przez innych dokumenty przedkładać wójtowi do podpisania.(...) 24

25 Z usług naszej działalności korzystali wszyscy bez względu na przynaleŝność, czy zapatrywania, a korzystali bardzo duŝo. Dzień 5 maja 1943 roku wyznacza nowy etap w Ŝyciu Dziadziusia. Tego dnia z bronią przy sobie i meldunkami podobwodu został zatrzymany przez dwóch patrolujących Tuczępy funkcjonariuszy Sonder Dinstu. Usiłowali przeprowadzić mu rewizję osobistą. Zareagował błyskawicznie, jednemu z nich wytrącił pistolet z ręki. Drugi nie spodziewając się takiej reakcji na moment stracił panowanie nad tym co się stało. Wykorzystał to Dziadziuś i uciekł zostawiając zaskoczonych funkcjonariuszy. Z opresji tej wyszedł z przestrzeloną dłonią lewej ręki. Jednak na skutek tego zajścia musiał jako spalony zakończyć pracę w Urzędzie Gminnym. W oddziałach leśnych Zawirowania wojenne rozdzieliły mieszkającą dotąd w Tuczępach rodzinę Chlondów. Jak juŝ wspomniałam najstarszy syn Stefan w 1939 roku przedostał się za granicę, by tam walczyć o niepodległość Polski. Niefortunne zdarzenie, które miało miejsce 5 maja 1943 i sytuacja z początku czerwca opisana poniŝej sprawiły, Ŝe Jan Chlond senior z synami Edwardem i Janem weszli w skład samodzielnego oddziału partyzanckiego NSZ por. Bema. Przyjęli pseudonimy: Jan Chlond senior - Bartosz, Edward - Parkan, Jan - Pokorny. Jesienią 1943 roku bliźniaczy brat Edwarda, Andrzej wstąpił do AK. Walczył w oddziale por. Zawiszy. śona Jana, Michalina pozostała sama w Tuczępach. Fragment wspomnień Walka w oddziałach leśnych : Od lipca 1943 roku będąc w AK współpracowałem z Narodowymi Siłami Zbrojnymi. Początkowo jako łącznik między poszczególnymi placówkami a dowództwem obwodu: por. Szarym Skwarkiem, por. Halnym oraz dowódcą oddziału leśnego por. Bemem Grabdą Stanisławem. Od sierpnia 1943 roku zakwaterowano w Sieczkowie jako pracownika melioracji dowódcę obwodu NSZ por. Szarego, którego byłem jedynym łącznikiem i szefem kancelarii (pisanie i powielanie materiałów szkoleniowych, rozkazów i poleceń do poszczególnych placówek, sporządzanie i przepisywanie sprawozdawczości). 22 grudnia 1943 roku nieznani sprawcy w nocy zastrzelili por. Szarego. Byłem pierwszy na miejscu zajścia, gdzie zabezpieczyłem 25