KLESZCZE I OCHRONA PRZED NIMI ZESTAWEM TICKOUT-SET

Transkrypt

1 Prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Katedra Entomologii Stosowanej ul. Nowoursynowska 159, Warszawa KLESZCZE I OCHRONA PRZED NIMI ZESTAWEM TICKOUT-SET Kleszcze atakują ludzi i zwierzęta w lesie, na polanach leśnych oraz na łąkach porośniętych krzewami, w ogródkach działkowych i przydomowych. Piją naszą krew, a także z jeleni, saren, bydła, owiec, koni, psów i kotów. Larwy występują na małych zwierzętach, na gryzoniach, drobnych ssakach owadożerne i mięsożerne, nietoperzach, a także na gadach (jaszczurki, węże). Dorosłe kleszcze osiadają na większych ssakach i znanych jest około 90 żywicieli kleszczy w Polsce. Człowieka atakują wszystkie stadia rozwojowe kleszcza, które umiejscawiają się na głowie, na kończynach, w zgięciach i fałdach skórnych, a nawet na pośladkach. Bardzo zagrażają życiu i zdrowiu ludzi, gdyż przenoszą zarazki bardzo groźnych chorób. Kleszcze nie są owadami. Należą do pajęczaków, a dokładniej do roztoczy; są więc bliżej spokrewnione z pająkami niż z owadami. Ciało pająków jest podzielone na wyraźne dwa odcinki: głowotułów i odwłok, natomiast u kleszczy części te zlewają się w jeden obszerny wór, który nawet nie jest zaopatrzony w wyraźnie wyodrębnioną głowę. Wór ten jest zaopatrzony w 3 pary odnóży krocznych u larw i 4 pary u nimf i osobników dorosłych. Samica kleszcza pastwiskowego (Ixodes ricinus), najpospolitszego naszego kleszcza, jest jasnobrązowa. Przed posiłkiem mierzy tylko 3,5-4,5 mm, ale opita krwią osiąga długość nawet do 12 mm. Możliwe to jest dlatego, że pokrycie ciała kleszcza jest bardzo elastyczne i pozwala mu powiększać kilkakrotnie rozmiary ciała przy przyjmowaniu pokarmu. Samiec jest znacznie mniejszy od samicy i osiąga tylko 1,5-2,5 mm długości. Rozwój kleszczy Rozwój kleszczy jest bardzo skomplikowany, a ich życie seksualne jest niezwykle ciekawe. W czasie kopulacji mały samczyk wsuwa się pod samicę, następnie swoim ryjkiem rozszerza jej narządy rozrodcze (szparę sromową) i do nich przenosi za pomocą szczękoczułków zbiorniczki z nasieniem, czyli spermatofory. Kleszcze nie krępują się i często kopulują na żywicielu, z którego samica pobrała krew lub jeszcze ją pobiera. Obserwowano też przypadki, że kleszcze łączą się w pary poza żywicielem, np. na roślinności. Kopulacja u kleszczy trwa długie godziny, a po kopulacji z jednym samcem, samica łączyć się może z następnymi. Zapłodnione i nassane krwią samice odpadają od żywiciela i po 4-27 dniach składają aż 2-5 tysięcy jaj w trawie lub pod warstwą opadłych liści. Samice zlepiają jaja w złoża zwilżając je wydzieliną gruczołu znajdującego się nad ryjkiem. Wydzielina ta chroni jaja przed szkodliwym 1

2 oddziaływaniem środowiska. Składanie jaj trwa około 4 tygodni, po czym wyczerpane wysiłkiem samice giną. Po 3-4 (nawet po 6) tygodniach z jaj wylęgają się drobne (0,6 mm długości), sześcionożne larwy, które zebrane w grupach na źdźble trawy lub gałązce krzewu oczekują na przebiegające drobne ssaki, które atakują. Po upływie 3-6 dni, opite krwią larwy odpadają od żywiciela, nieruchomieją przez 4 tygodnie w ściółce i następnie linieją w ośmionożną nimfę, która jest bardzo podobna do postaci dorosłej, ale jest mniejszą od samicy i jeszcze nie ma wykształconego otworu płciowego. Nimfa przytwierdza się do nowego żywiciela (króliki, zające, dziki i domowe przeżuwacze), pije z niego krew przez tydzień, opuszcza go i po okresie spoczynkowym linieje w samca lub samicę, która żeruje na jeszcze jednym żywicielu. W tym przypadku, kleszcz pastwiskowy w czasie rozwoju zmienia żywiciela trzy razy i pobiera pokarm trzy razy; każde stadium zasadniczo żywi się tylko raz. Są gatunki kleszczy, których cały cykl rozwojowy przebiega na jednym żywicielu, na którym pasożyty dwukrotnie linieją. Są też takie, które w stadium larwy i nimfy żyją na jednym żywicielu, natomiast zmieniają żywiciela już jako formy dorosłe. Rozwój kleszcza pastwiskowego jest bardzo powolny. W niesprzyjających warunkach (nieodpowiednia temperatura, wilgotność, brak żywicieli) rozwój może być wydłużony nawet do 4 lat. Jest to możliwe dlatego, że kleszcze są bardzo odporne na głód i niesprzyjające warunki środowiska. Larwy mogą żyć bez pokarmu nawet 570 dni, nimfy dni, a dorosłe nawet 810 dni! Pasożytnictwo kleszczy Kleszcz pastwiskowy przebywa najczęściej w lasach liściastych i iglastych, a także na porośniętych krzewami łąkach i pastwiskach. Rozmieszczony jest w okolicy bardzo nierównomiernie. Są stanowiska silnie opanowane przez pasożyta, obok których są miejsca całkowicie od niego wolne. Zwierzęta są szczególnie silnie napastowane w dwóch okresach: wiosennym (koniec IV i V) oraz jesiennym (od końca VIII do początku października). Kleszcze wyszukują swoją ofiarę za pomocą węchu, którego dobrze rozwinięte narządy znajdują się na odnóżach. Gdy kleszcz przedostanie się na ciało zwierzęcia, wówczas przebija skórę ostrymi szczękoczułkami i w to przecięcie wciska je razem z wyrostkiem aparatu gębowego, zaopatrzonym w liczne drobne kolce, zagięte do tyłu. Kolce te mocno przymocowują pasożyta do ciała gospodarza, a przy wyrywaniu kleszcza ten kolczasty ryjek prawie zawsze pozostaje w ranie. Zagrożenia od kleszczy Ślina kleszcza pastwiskowego zawiera substancje drażniące skórę. Ukąszenie wywołuje świąd oraz odczyn zapalny, jednak bez poważniejszych skutków. Po odpadnięciu kleszcza pozostają w skórze zmiany, które z czasem ustępują. Kleszcze są bardzo niebezpieczne dla ludzi, zwierząt domowych i dzikich z innego powodu: są rezerwuarem i przenosicielami groźnych zarazków. Z kleszcza pastwiskowego wyizolowano pałeczki tularemi, zarazki brucelozy i piroplazmozy bydła i koni, a także wirus gorączki kleszczowej. Kleszcz ten jest wektorem wirusa kleszczowego zapalenia mózgu i krętek, które wywołują boreliozę, bardzo groźną chorobę ludzi. Wirus kleszczowego zapalenia mózgu wyizolowano od ludzi w okolicach Nysy, Białowieży, w woj. szczecińskim, gdańskim oraz w centralnej i północno-wschodniej Polsce. Największą liczbę przypadków zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu stwierdza się w północno-wschodniej Polsce na terenie województwa warmińsko-mazurskiego i podlaskiego. Wirusy uzyskano też od kleszczy występujących w tych okolicach. Kleszcze pobierają wirusy z krwią zakażonych zwierząt i mogą je przekazywać innym zwierzętom i człowiekowi. Ponadto, zakażona samica przekazuje wirusy 2

3 potomstwu poprzez jaja. Ponieważ kleszcze żyją 2-4 lata, przez cały ten okres utrzymują zarazki w populacji. Do zakażenia wirusem kleszczowego zapalenia mózgu dochodzi najczęściej po ukąszeniu przez zarażonego wirusem kleszcza. Ryzyko zakażenia kleszczowym zapaleniem mózgu jest niewielkie. Co kleszcz jest nosicielem wirusa w terenie, w którym notowane są (lub były) przypadki choroby. Do zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu dochodzi też po wypiciu nieprzegotowanego mleka od krowy opadniętej przez zakażone kleszcze. Niebezpieczne jest też rozduszenie kleszcza i wtarcie jego wnętrzności w ranę skóry. Kleszczowe zapalenie mózgu jest bardzo groźną chorobą i ma przebieg dwufazowy. W pierwszym okresie, zaraz po zakażeniu człowieka przez ślinę kleszcza, wirusy intensywnie się mnożą, a następnie dostają się do węzłów chłonnych. Objawia się ta faza gorączką, bólem głowy, mięśni, stawów i nieżytem górnych dróg oddechowych. Choroba jest podobna do grypy, dlatego chory i lekarz bywają zaskoczeni tym, że choroba nie ustępuje, a powraca. W drugiej fazie ujawniają się objawy porażenia ośrodkowego układu nerwowego: porażenie nerwów czaszkowych, niedowłady, czasem nawet poważne zaburzenia świadomości. Stosuje się tylko leczenie objawowe. U osób, które wyzdrowiały, schorzenie pozostawia często poważne zmiany psychiczne: depresje, nerwice, zespoły psychotyczne, zmiany osobowości, bezsenność. W cięższych przypadkach, choroba zagraża życiu i bywa śmiertelną. Odsetek osób posiadających przeciwciała zapobiegające kleszczowemu zapaleniu mózgu jest niewielka; waha się w zależności od regionu naszego kraju od 0,5 do 6,5%. Wśród pracowników leśnych osiąga nawet do 27%. W nadleśnictwie Radzyń Podlaski przeciwciała dla wirusa kleszczowego zapalenia mózgu stwierdzono u 55% badanych osób! Dlatego prowadzone są szczepienia, które odbywają się w trzech etapach. Po pierwszym szczepieniu należy wykonać drugie po upływie 28 dni (do 3 miesięcy), a trzecie po 9-12 miesiącach. Szczepienie daje duże zabezpieczenie. Objęto nim osoby należące do grupy ryzyka, a więc leśników i pracowników tartaku. Również osoby pracujące z dziczyzną w zakładach mięsnych powinni się poddać takim szczepieniom. Niestety, szczepionki są importowane z Niemiec lub Austrii i są drogie. Drugą groźną chorobą roznoszoną przez kleszcze jest borelioza, którą wywołują krętki. Okres wylęgania się choroby trwa do 3 tygodni, dlatego chory nie zawsze wiąże choroby z ukąszeniem przez kleszcza. Pierwszym objawem tej choroby są zmiany skórne w postaci rumienia rozszerzającego się wokół miejsca ukąszenia przez kleszcza. Dalszy przebieg choroby dotyczy zmian objawowych w układzie nerwowym, krążenia i stawów i zawsze ma charakter przewlekły. Leczenie boreliozy jest długie i trudne. Zabiegi zwalczania kleszczy W terenie należy nosić odpowiednią odzież: długie spodnie, koszulę lub bluzę z długimi rękawami, skarpety i dobre obuwie. Ubrania powinny być w kolorze ciemnym, najlepiej zielonym. Zaleca się stosowanie repelentów, czyli środków odstraszających kleszcze, którymi należy powlec osłonięte części ciała i zastosować bezpośrednio na powierzchnię ubrań. Po powrocie do domu, należy dokładnie obejrzeć ciało, czy na nim nie ma przyczepionych kleszczy. Znalezionego na ciele kleszcza należy delikatnie usunąć pęsetką, ostrożnie, bez kręcenia, aby go nie uszkodzić. Nie należy go smarować olejem, kremem, masłem, lakierem do paznokci, benzyną, naftą, czy dotykać zapalonym papierosem, gdyż podrażniony i dręczony w ten sposób kleszcz wydziela do rany dużo śliny, która może być zakażona. Nie ulega wątpliwości, że zabiegi te ułatwiają jego usunięcie, ale są bardzo niebezpieczne. 3

4 Aby ograniczyć liczebność kleszczy w najbliższym nam środowisku - w naszych ogródkach przydomowych, działkowych i ich okolicy, należy wykonać opryskiwanie produktem biobójczym przeznaczonym do zwalczania kleszczy. Nareszcie, od zeszłego roku, mamy środek do niszczenia kleszczy w najbliższym środowisku człowieka. Preparatem tym jest ASPERMET 200 EC, który wchodzi razem z adiuwantem GRASSFIL w skład zestawu TICKOUT-set firmy ASPLANT z Jaworzna. Formą użytkową ASPERMET 200 EC jest koncentrat stężonej emulsji do rozcieńczania wodą. Substancją aktywną produktu jest permetryna, której preparat zawiera 200 g w 1 litrze. Permetryna należy do pyretroidów o szerokim spektrum działania. W związku z tym preparat jest przeznaczony też do zwalczania much, komarów, karaczanów, pluskwy domowej, mrówek faraona, rybików cukrowych, ryzków. Środek służy także do niszczenia szkodników żywności: wołka zbożowego, mola ziarniaka, mklika mącznego i pospolitej wszędzie omacnicy spichrzanki. ASPERMET 200 EC może być stosowany w pomieszczeniach mieszkalnych, użyteczności publicznej, biurowych, fabrycznych, magazynowych, inwentarskich, a także w szpitalach (z wyjątkiem sal chorych), przedszkolach i innych, przy ścisłym przestrzeganiu środków ostrożności. Ostatnio ASPERMET 200 EC uzyskał rejestrację do zastosowań w terenie otwartym do zwalczania komarów i kleszczy. Wykazuje bardzo silne działanie toksyczne na kleszcze (Tabela 1). Tabela 1. Liczba (%) martwych osobników dorosłych kleszcza pospolitego (Ixodes ricinus) po wskazanym czasie kontaktu z powierzchnią, na którą naniesiono produkt biobójczy ASPERMET 200 EC metodą opryskiwania Liczba Liczba (%) martwych kleszczy po Powtórzenie badanych kleszczy 3 godz. 6 godz. 9 godz. 12 godz. 24 godz (100.0) (100.0) (100.0) (100.0) Razem 43 6 (14.0) 19 (44.2) 25 (58.1) 38 (88.4) 43 (100.0) Kontrola 9 0 (0.0) 0 (0.0) 0 (0.0) 0 (0.0) 0 (0.0) Do zwalczania kleszczy należy stosować preparat ASPERMET 200 EC razem z wielofunkcyjnym adiuwantem GRASSFIL, który zawiera żywicę politerpenową (nie mniej niż 85%). Dwuskładnikowy zestaw p.n. TICKOUT SET, zawierający Aspermet i Grassfil przeznaczony jest do zwalczania i odstraszania komarów i kleszczy na terenach działek, ogródków przydomowych placów zabaw, okolic posiadłości. Adiuwant GRASSFIL tworzy pod wpływem światła słonecznego film polimerowy, umożliwiający utrzymywanie się substancji biologicznie aktywnej zawartej w preparacie Aspermet na liściach i igłach drzew i krzewów oraz na źdźbłach i końcówkach traw w dłuższym przedziale czasowym. Adiuwant, produkowany w formie płynu do sporządzania emulsji wodnej, zapobiega zmywaniu przez deszcz kontaktowo działających insektycydów, fungicydów, a nawet nawozów stosowanych do dolistnego dokarmiania roślin. Aby uzyskać ciecz roboczą z TICKOUT-set należy np. użyć 100 ml ASPERMET oraz 100 ml GRASSFIL (mieszanina 1:1), a to wszystko rozpuścić w 10 l wody, co wystarczy na 200 m 2 powierzchni. Zabieg przeciwko kleszczom może być wykonany za pomocą większości typów opryskiwaczy używanych do zwalczania owadów. Dobre wyniki daje zastosowanie zabiegu grubokroplistego. Należy zwrócić uwagę na konieczność pokrycia cieczą roboczą przede wszystkim górnych części źdźbeł traw i chwastów, bo tam chętnie przesiadują kleszcze. Tworzenie cieniutkiej warstwy filmu polimerowego z żywicy zawartej w adiuwancie GRASSFIL wymaga działania promieni ultrafioletowych zawartych w promieniach słonecznych przez 4

5 okres około 2 godzin. Dlatego też nie należy wykonywać zabiegów w dni deszczowe i pochmurne, tuż przed spodziewanymi opadami deszczu, który może powodować spłukiwanie naniesionej w wyniku opryskiwania nieutwardzonej jeszcze warstwy preparatu na powierzchnie roślin. Trwałość naniesionej warstwy z zestawu TICKOUT-set zależy w głównej mierze od stopnia nasłonecznienia. Preparat działa przez okres kilkunastu dni (Tabela 2), w zależności od jakości wykonanego zabiegu, rodzaju opryskiwanej powierzchni, nasłonecznienia i stopnia zapylenia okolicy. Tabela 2. Liczba (%) martwych osobników dorosłych kleszcza pospolitego (Ixodes ricinus) po wskazanym czasie kontaktu z powierzchnią, na którą naniesiono dwa tygodnie wcześniej produkt biobójczy TICKOUT-set metodą opryskiwania Liczba Liczba (%) martwych kleszczy po Powtórzenie badanych kleszczy 3 godz. 6 godz. 9 godz. 12 godz. 24 godz (100.0) (100.0) (100.0) (100.0) (100.0) Razem (0.7) 9 (6.4) 25 (17.9) 80 (57.1) 140 (100.0) Kontrola 0 (0.0) 0 (0.0) 0 (0.0) 0 (0.0) 0 (0.0) Produkt biobójczy TICKOUT-set zastosowany w zalecanym stężeniu cieczy roboczej (po 1% każdego składnika) powoduje po dobie 100% śmiertelność kleszczy, które kontaktowały się z powierzchnią, na którą naniesiono dwa tygodnie wcześniej ciecz roboczą. Aby nas i naszych zwierząt domowych kleszcze nie atakowały w naszych ogródkach przydomowych, ogrodach działkowych i na okolicznych terenach zalecam zastosowanie TICKOUTset. Zabieg ten będzie niszczyć krwiopijne kleszcze przynajmniej przez dwa tygodnie. prof. dr hab. Stanisław Ignatowicz 5