Sławomir Mrożek Begravning Pogrzeb Maria Skłodowska-Curie Ett subjektivt kompendium Subiektywne kompendium

Transkrypt

1 Sławomir Mrożek Begravning Pogrzeb Maria Skłodowska-Curie Ett subjektivt kompendium Subiektywne kompendium

2 2

3 Vems nobelpris? Komu Nobel? Nobel dla Adolfa H. Włodzimierza Paźniewskiego publikowany w tym numerze tekst znakomitego polskiego eseisty, pisarza, społecznego krytyka i surowego obserwatora serdecznie polecamy. Jednocześnie wrażliwszych czytelników ostrzegamy przed końską dawką zjadliwości i jadowitości. Ale spokojnie zawsze są one wsparte solidną erudycją i przenikliwością, a nawet pewnym naddatkiem profetycznym. Świadczy o tym dobitnie ten esej napisany dla nas jesienią ubiegłego roku który dzisiaj, po anszlusie Krymu, nabiera dodatkowych znaczeń i palącej aktualności. Co roku mamy jakieś stulecie. Andrzej Panufnik, wybitny modernistyczny kompozytor, o rok młodszy od Witolda Lutosławskiego, którego stulecie obchodziliśmy, jak czytelnicy zapewne pamiętają, w ubiegłym roku, wspólnie z Lutosławskim grywał na pianinie, dla chleba, w warszawskich kawiarniach w czasie okupacji. O fascynującym życiu i twórczości Panufnika, trochę mniej znanej w Szwecji niż utwory jego starszego o rok kolegi, opowiada krytyk Lech Dzierżanowski. Zamykamy numer obszernym, chociaż bardzo subiektywnym, ułożonym alfabetycznie kompendium o Marii Skłodowskiej-Curie i epoce w której żyła. Jest to podsumowanie, rozpoczętych w 2011 roku, obchodów stulecia jej drugiej nagrody Nobla. Jeśli jednak ktoś chciałby koniecznie okrągłą rocznicę przypadającą w tym roku to proszę bardzo: osiemdziesiąta rocznica śmierci wielkiej uczonej zmarłej, dosłownie, w służbie nauki, na białaczkę, której nabawiła się prowadząc pionierskie badania nad radioaktywnością. W ubiegłym roku natomiast zmarł Sławomir Mrożek, wybitny dramatopisarz i prozaik, obrazoburca i prześmiewca, wytrwały niszczyciel narodowych pseudoświętości, póz, stereotypów i samozadowolenia. I robiący to w sposób zrozumiały nie tylko dla Polaków. Znany w Szwecji, albo może słuszniej będzie powiedzieć, znany kiedyś, kiedy wystawiano tu jego dramaty ostatnio jakieś 20 lat temu. Ponieważ żadna polska instytucja nie zadbała o książkowe wydanie szwedzkich przekładów tych sztuk popadł w zapomnienie. Owszem, w jednej czy dwóch szwedzkich bibliotekach można zapoznać się z tymi przekładami, bo zostały tam niegdyś zdeponowane w formie maszynopisów. Są chyba trudniej dostępne, niż opisane w tym numerze polskie archiwalia z XVII wieku przez Jacka Gancarsona w szwedzkich bibliotekach odnalezione i zdygitalizowane. Opowieść o Mrożku, która otwiera ten numer, zaczynamy, naturalną w Polsce koleją rzeczy od jego pogrzebu, brawurowo opisanego przez Ludomira Garczyńskiego-Gąssowskiego, a kontynuować będziemy już w następnym numerze. I detta nummer kan vi rekommendera den kände polske essäisten, författaren, samhällskritikern och skarpögde betraktaren Włodzimierz Paźniewskis artikel Nobelpriset till Adolf H. Samtidigt vill vi varna våra mer känsliga läsare för den överdos av spydigheter och giftigheter som kan förekomma. Men var lugna dessa är alltid grundade i gedigen lärdom och skarpsinnighet och har dessutom en viss profetisk anstrykning vilket denna essä, som skrevs för vår räkning under förra hösten, eftertryckligen vittnar om. Idag, efter annekteringen av Krim, har den dessutom fått ytterligare betydelser med sin brännande aktualitet. Varje år har vi något slags hundraårsfirande. Andrzej Panufnik, den framstående modernistiske kompositören som bara var ett år yngre än Witold Lutosławski, vars hundraårsminne våra läsare säkert kommer ihåg att vi uppmärksammade förra året, tjänade sitt levebröd genom att spela piano tillsammans med Lutosławski på Warszawas kaféer under ockupationen. Om Paufniks fascinerande, men i Sverige förhållandevis lite mindre kända liv och verk, berättar kritikern Lech Dzierżanowski. Vi avslutar detta nummer med ett omfattande, och ändå starkt subjektivt kompendium i alfabetisk ordning om Maria Skłodowska-Curie och den epok hon levde i. Det är en summering av de högtidlighållanden, påbörjad 2011, som hölls kring hundraårsfirandet av hennes andra nobelpris. Om någon absolut skulle vilja ha ett jämnt firande som infaller just i år så varsågod: i år är det åttio år sedan den stora lärda dog, bokstavligen i tjänsten, i en leukemi som hon ådrog sig i samband med att hon företog sina pionjärforskning av radioaktivitet. Förra året däremot dog Sławomir Mrożek, den framstående dramatikern och författaren, ikonoklasten och gyck - laren, ihärdig förgörare av nationella pseudoheligheter, poser, stereotyper och självgodhet. Och han var fattbar inte bara i Polen, utan även känd i Sverige, eller snarare, känd på den tiden när man uppförde hans pjäser senast för kanske 20 år sedan. Eftersom ingen polsk institution förvaltat utgivningen av dessa verk på svenska har han fallit i glömska. Visst, i ett eller två av Sveriges bibliotek kan man lära känna dessa översättningar eftersom de deponerats där en gång i form av maskinskrivna ark. Men de är nog ändå svårare att få tag på än de i detta nummer omskrivna polska sextonhundratalsarkiven som återfunnits i svenska bibliotek och digitaliserats av Jacek Gancarson. Historien om Mrożek vars första avsnitt inleder detta nummer, börjar, enligt polsk ordning, med hans begravning som Ludomir Garczyński- Gąssowski skrivit om med stor bravur och fortsätter redan i nästa nummer. 3

4 Suecia Polonia Hélène, Marie Curies andra barnbarn, som efter sitt giftermål bär dubbelnamnet Langevin-Joliot, är kärnfysiker liksom sin make, Michel Langevin, barnbarn till Paul Langevin, framstående fysiker och Marie Curies stora kärlek. Det gemensamma liv som inte var förunnat deras mormor och farfar, då deras kärlek var förbjuden, lyckades barnbarnen uppnå. Läs mera sid. 30 Hélène, wnuczka Marii Skłodowskiej-Curie, po zamążpójściu nosząca podwójne nazwisko Langevin-Joliot, jest fizykiem jądrowym. Podobnie jak jej mąż, Michel Langevin, wnuk Paula Langevina, wybitnego fizyka i wielkiej miłości Marii Skłodowskiej-Curie. Wspólne życie, które nie udało się babci i dziadkowi, bo ich miłość w ich czasach była zakazana udało się wnuczce i wnukowi. Czytaj dalej str. 30 Foto: wikipedia.org Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu. 6 sid. innehåll Sławomir Mrożek. Begravning Sławomir Mrożek. Pogrzeb Ludomir Garczyński-Gąssowski Omslaget I / Okładka I: Polsko-szwedzka umowa przed elekcją króla Zygmunta III Wazy, / Ett polskt-svenskt avtal före valet av Sigismund III Vasa till polska kungen foto: eurofresh.se Omslaget IV / Okładka IV: En väggmålning på en bostadshus vägg vid Mińskagatan i Warszawa Mural na ścianie kamienicy przy ul. Mińskiej 12 w Warszawie Foto: Anna Skwarcan 13 sid. 15 sid. 20 sid. 22 sid. 26 sid. Nobelpriset till Adolf H. Nobel dla Adolfa H. Panufnik Lech Dzierżanowski Panufnik Warszawas barn Dzieci Warszawy Włodzimierz Paźniewski Zbigniew Bidakowski Två fanor mellan myt och historia Grażyna Michałowska Dwa sztandary między mitem a historią Svenska och ryska arkiv på internet Jacek Gancarson Archiwa szwedzkie i rosyjskie w internecie 30 sid. Marie Skłodowska-Curie och hennes epok Maria Skłodowska-Curie i jej epoka Mila Zaydel

5 Ombyggnads-& inredningsprojekt ROT-avdrag tfn e-post:

6 Ludomir Garczyński-Gąssowski Sławomir Mrożek. Begravning Pogrzeb Foto: wikipedia.org Zmarł Sławomir Mrożek ( ). Gdy odchodzi ktoś taki pisze się o niepowetowanej stracie oraz o tym, że mógł jeszcze dużo napisać i dużo nas nauczyć. Tym razem to nieprawda. Mrożek zamilkł wiele lat temu, po wylewie z trudem wracała mu pamięć. Wtedy powstał Baltazar wydana w 2006 roku autobiografia pisarza. W latach wydano dzienniki Mrożka ale tylko z lat 1962 do Mrożek prześmiewca debiutował całkiem poważnie 22 lipca 1950 roku w piśmie Budujemy Socjalizm. Był to pierwszy numer późniejszego Głosu Nowej Huty. W 25 lat później GNH pisał z satysfakcją: 6 Reprodukujemy pierwszą stronę pierwszego numeru gazety... Na ostatniej stronie tego numeru reportaż z pracy Junaków pisał sam Sławomir Mrożek... Pochodzący ze wsi Sławomir Mrożek był przez pewien czas też Junakiem SP czyli Służby Polsce. Pisarz urodził się w podkrakowskiej wsi Borzęcin. Była to wylęgarnia talentów. Z tej samej wsi pochodzi jeden z najwybitniejszych współczesnych poetów Józef Baran, dobrze znany w Sztokholmie, autor cyklu wywiadów z bardziej znaczącymi postaciami naszej Polonii. Wywiady te ukazały się drukiem w Krakowie na łamach tygodnika Wieści, którego ostatnim redaktorem naczelnym był właśnie Józef Baran. Pismo Wieści zostało zlikwidowane ponie- Sławomir Mrożek ( ) har gått bort. När en sådan som han går bort, skriver man gärna om den oåterkalleliga förlust hans bortgång innebär och att han skulle kunna ha skrivit mer och lärt oss mer. Men det går inte. Det var flera år sedan Mrożek tystnade. Efter sin stroke hade han svårt att få minnet tillbaka. Det var så Baltazar kom till författarens självbiografi, utgiven Mellan gavs även Mrożeks dagböcker ut, men bara från åren 1962 till Den spefulle Mrożek debuterade allvarigt den 22 juli 1950 i tidskriften Budujemy Socjalizm. Det var första numret av det som senare skulle bli Głos Nowej Huty (Nowa Hutas röst). Tjugofem år senare konstaterade tidningen nöjt att: Vi återpublicerar här den första sidan i det första numret av tidningen. På sista sidan i samma nummer finns ett reportage om Junakernas arbete som självaste Sławomir Mrożek skrivit. Sławomir Mrożek som var från landet hade under en tid själv varit junak1 i SP, det vill säga Służba Polsce (I Polens tjänst). Författaren föddes öster om Kraków i byn Borzęcin. Det var ett drivhus för talanger. Från samma by kommer även en av de mest begåvade samtida poeterna Józef Baran, välkänd i Stockholm, upphovsman till en rad intervjuer med några av de mest kända personligheterna från vår Poloniakrets. Dessa intervjuer kom ut i tryckt form i Kraków-

7 tidskriften Wieści (Nyheter), där den siste chefredaktören var ingen mindre än han själv. Wieści fick lägga ner sin verksamhet eftersom Polskie Stronnictwo Ludowe (Polska bondepartiet) kom fram till att de inte längre behövde sin litterära tidskrift. Ingen förväntade sig någon ny Przyboś eller Myśliwski eller någon av de snarlika författare som också kom från landet. Innan andra världskriget bröt ut var det landsbygden som understödde en stor del av de litterära naturbegåvningarna. Folkrepubliken försökte också befrämja den konstärliga kreativiteten hos folket, men gjorde det med tvång. Dessutom var man mindre intresserad av framstående talang än av propagandaeffekter. Den Tredje Folkrepubliken, det vill säga Polen efter 1989, struntade fullkomligt i det, vilket var synd. Mrożek, som föddes 1930, var femton år när Folkrepubliken formades. Folkrepublikens grundare kungjorde att de ville förändra strukturerna i landet genom att förflytta massor av ungdomar från landsbygden till staden. Först i skiftet mellan sextiotalet och sjuttiotalet insåg makthavarna att nykomlingarna i staden alltjämnt bevarade sina vanor och sin kyrklighet. En mångårig konflikt kring om en kyrka skulle byggas i Nowa Huta2 eller inte, vilket makthavarna givetvis inte ville tillåta, blev ett tydligt exempel på det. Men samhällets utveckling var ett faktum. Detta skulle Sławomir Mrożek utnyttja. Liksom alla ungdomar från landsbygden var han organiserad inom Służba Polska som junak och därför med om att bygga upp Nowa Huta. Då tillhörde han även den kommunistiska ungdomsförbundet Związek Młodzieży Polskiej (Polska ungdomsförbundet). Hans litterära förmågor blev snabbt kända. Därav reportaget om byggandet av Nowa Huta. Eftersom han var duktig på att rita och dessutom känd för sin vassa tunga, fick han så småningom även publicera en serie satiriska teckningar i Dziennik Polski (Polska dagstidningen) i Kraków. Där publicerade Mrożek också serier och satir riktade mot reaktionärerna. En upplysning till våra yngre läsare: I Folkrepublikens gryning kallades alla de reaktionärerna som motsatte sig införandet av ett kommunistiskt statsskick i Polen. Den beteckningen fanns kvar fram till vändpunkten, det så kallade tövädret (en beteckning som kommer från titeln på den berömda men konstnärligt halvdana berättelsen av Ilja Ehrenburg om tiden efter Stalins död), alltså fram till oktober Dessförinnan hann Mrożek skriva Maleńkie lato (Lillsommaren) en lustig och nedgörande berättelse om de gamla besuttna klasserna. Men en pojke från landet som växt upp med Poradnik agitatora (Agitatorns handböcker) hade rätt att skriva och tänka så då. Man måste också komma ihåg att en författare som till exempel Kazimierz Brandys publicerade liknande böcker, men till skillnad från Mrożek var han fullt medveten om att han skrev osanningar. De var bara mindre spirituella. På samma sätt publicerade den från aristokratin bördiga Magdalena Kossakówna (under pseudonymen Samozwaniec), ännu mer medveten om sitt dubbelspel, den satiriska historien Błękitna krew (Blått blod), där hon förlöjligade människor från sin egen krets. Men sådana var tiderna. Den mycket intelligente Mrożek gjorde sig snabbt av med sina illusioner under tövädret efter Stalins död. Givetvis sörjde inte Mrożek Stalin. Tillsammans med andra som genomdränkts av socialismen försökte han konsolidera avstaliniseringen. Efter Oktober gick waż Polskie Stronnictwo Ludowe doszło do wniosku, że nie potrzebuje swojego pisma literackiego. Nikt nie czekał na nowych Przybosiów czy Myśliwskich i całą plejadę im podobnych też pochodzących ze wsi autorów. Przed II wojną światową wieś wspomogła literaturę dużą liczbą samorodnych talentów. PRL też próbowała promować pochodzących z ludu twórców, ale robiła to na siłę i wcale jej nie chodziło o wybitne talenty tylko o efekt propagandowy. III RP, czyli Polska po 1989 roku, odpuściła to sobie zupełnie, a szkoda. Urodzony w 1930 roku Mrożek, gdy nastała Polska Ludowa, miał lat piętnaście. Twórcy PRL-u zakładali, że zmienią struktury państwa przenosząc masy młodzieży ze wsi do miast. Dopiero na przełomie lat sześćdziesiątych na siedemdziesiąte władze zorientowały się, że przybysze ze wsi zachowali swoje zwyczaje i religijność. Długoletni spór o budowę kościoła w Nowej Hucie, na który władze nie chciały pozwolić, pokazał to dobitnie. Ale awans społeczny był faktem. I z tego skorzystał też Sławomir Mrożek. Został, jak wszyscy wówczas młodzi ludzie ze wsi, powołany do SP i jako Junak budował Nową Hutę. Należał też wtedy do komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej (ZMP). Szybko poznano się na jego zdolnościach literackich. Stąd ten reportaż o budowie Nowej Huty, a później, ponieważ miał zdolności rysunkowe i cięty język, seria satyrycznych rysunków zamieszczanych na łamach Dziennika Polskiego w Krakowie. W tym samym czasie Mrożek publikował, na łamach tego samego dziennika satyry i felietony godzące w reakcjonistów. Wyjaśnienie dla młodszych Czytelników: u zarania Polski Ludowej reakcjonistami nazywano wszystkich przeciwników wprowadzania w Polsce ustroju komunistycznego. To określenie dotrwało do przełomu, tzw. odwilży (od tytułu sławnej, chociaż artystycznie kiepskiej powieści Ilji Ehrenburga o czasach po śmierci Stalina) czyli do października 1956 roku. Przed tym Mrożek zdążył jeszcze napisać powieść ośmieszającą i piętnującą byłe klasy posiadające Maleńkie lato. Chłopak ze wsi, kształcony na Poradnikach agitatora, miał prawo wtedy tak myśleć i pisać. Ale trzeba pamiętać, że w tym samym czasie np. Kazimierz Brandys z pełną świadomością, że pisze nieprawdę publikował swoje książki o podobnym charakterze. Tyle, że mniej dowcipne. A pochodząca z arystokracji Magdalena Kossakówna, z jeszcze większą świadomością, że dopuszcza się fałszu, opublikowała (pod pseudonimem Samozwaniec) satyryczną powieść Błękitna krew, gdzie wyśmiewała ludzi ze swojego środowiska wyzutych z ich gniazd rodzinnych. Takie to były czasy. Bardzo inteligentny Mrożek szybko pozbył się złudzeń. W czasie odwilży po śmierci Stalina. Mrożek naturalnie po nim nie płakał, ale razem z innymi umoczonymi w socjalizm starał się utrwalać destalinizację. A później, po Październiku, poszło to jak z górki. Pisarze (Andrzejewski, Ważyk, Konwicki, Woroszylski i inni) masowo oddawali legitymacje partyjne. ZMP rozwiązano. W Krakowie i Zakopanem, a pewnie i w innych miejscowościach, publicznie palono legitymacje ZMP. W tym czasie Mrożek przeprowadził rozrachunek: sam z sobą zrobił wywiad i opublikował w gazecie. Było to coś jak książka René Claira. Wielki reżyser i teoretyk filmu po latach sięgnął do swoich rewolucyjnych tekstów (chodziło o reformowanie kinematografii) i napisał książkę Po namyśle, w której stary René Clair prowadzi dialog z młodym René Clairem. Podobny zabieg (bez zgody i wiedzy autora) wyko- 7

8 nał Adam Schaff przeciwstawiając pisma młodego Marksa pismom starego. A więc Mrożek rozliczył się sam z sobą. Nie zrobił tego w obawie przed lustracją IPN (Institutet för nationellt minnesarv) lub byłych stalinowców typu profesora Jacka Trznadla, którzy z zapałem tropili gorszych od siebie, bo tego i sam Mrożek by nie wymyślił. A potem z pełną świadomością wyśmiewał absurdy PRL, ale także wszelkie nasze wady narodowe, czym narażał się zawodowym patriotom. Pamiętam nagonkę na Mrożka po napisaniu sztuki Śmierć Porucznika ośmieszającej Mickiewicza i kult klęski. Przełomem w twórczości Mrożka był tom pt. Słoń. W książce tej autor wyśmiewał propagandę reżimową, ale i opozycyjnych hura-patriotów. W mrocznych czasach stanu wojennego Mrożek też nie zatracił dystansu. Z dużą przyjemnością przedrukowałem w 1983 roku w 1/33 numerze Arki Jedności pochodzący z londyńskiego Pulsu List do dyrekcji muzeum w Lówr zagranicą. List zestawiłem ze starszym o ćwierć wieku opowiadaniem Ostatni Husarz o Lucusiu, który jeździł koleją po kraju i pisał w toaletach dworcowych lub nawet patykiem na śniegu antyreżimowe hasła typu Generał Franco wam pokaże. A oto List, w którym Mrożek parodiuje polskiego półinteligenta: 8 DO DYREKCJI MUZEUM W LÓWR ZAGRANICĄ. Niniejszym donoszę, że mam dla Dyrekcji niespodziankę. Przy kopaniu na działce wykopałem dwie ręce w stanie dobrym z kamienia. Orientuję się, że Dyrekcja jest w posiadaniu starożytnej rzeźby greckiej bogini Wenus Zmilo. Dyrekcja nie zaprzeczy, bo są świadkowie. Wyżej wzmiankowana rzeźba nie ma rąk, bo jej brakują. Ja o tym wiem z dobrego źródła. Sytuacja teraz jest taka, że ja te ręce znalazłem. Mogę te ręce dosłać Dyrekcji za uiszczeniem opłaty pocztowej przy odbiorze. Za to proszę Dyrekcję o spełnienie moich życzeń. Moje życzenia są takie: Wycofanie obcych wojsk z terenu mojego kraju. Rozpisanie wolnych wyborów do Sejmu drogą powszechnego głosowania. Niezwłoczne zaopatrzenie nas w mydło, buty i pastę do zębów. Jeśli Dyrekcja nie może tego załatwić sama to niech się porozumie z Narodami Zjednoczonymi. Im chodzi o kulturę światową i jest jasne, że albo bogini będzie dalej bez rąk, albo już będzie z rękami. Dla mnie osobiście proszę za fatygę o wysłanie mi kawy mielonej w proszku marki Nescafe. Proszę o wysłanie przesyłką poleconą bo kradną. Z wyrazami poważania Sławomir Mrożek polak. Prawdopodobnie stan zdrowia spowodował, że Mrożek nie reagował na absurdy III RP. A przecież sytuacji jakby żywcem wziętych z jego satyr czy sztuk w dzisiejszej Polsce nie brakuje. W połowie lat sześćdziesiąty ub. wieku w Krakowie w studenckim klubie Pod Jaszczurami działał kabaret Salamandra, który dużą część swojego programu opierał na tekstach Mrożka. Teksty te przeplataliśmy nostalgicznymi piosenkami z przedwojennych kabaretów: Zielonego Balonika i Qui Pro Quo. Co jeszcze bardziej podkreślało nierealność życia w PRL. Moja koleżanka z Salamandry Janka Paradowska dziś Wielka Dama polskiej publicystyki informując o śmierci Sławomira Mrożka i przewidywanym na 17 września pochowaniu pisarza obok księdza Piotra Skargi w nieczynnym od stuleci Panteonie w podziemiach kościoła Piotra i Pawła w Krakowie doszła det snabbt. Författare (Andrzejewski, Ważyk, Konwicki, Woroszylski och andra) sade upp sina partimedlemskap i massor och Związek Młodzieży Polskiej upplöstes. I Kraków, och säkert också i andra städer, brände man sina ZMP-medlemskap offentligt. Men Mrożek gjorde upp räkningen på egen hand: han intervjuade sig själv och publicerade intervjun i en tidning. Greppet påminner om en bok av René Clair: efter flera år närmade sig den store regissören och filmteoretikern sina revolutionära texter (som handlade om vissa reformer inom filmen) och skrev boken Vid närmare eftertanke där den gamle René Clair för en dialog med den unge René Clair. Ett liknande grepp (utan godkännande och vetskap från författaren) gjorde Adam Shaff när han ställde den unge Marx skrifter mot den äldres. På så sätt gjorde Mrożek upp räkningen med sig själv. Han gjorde det inte av rädsla för Instytut Pamięci Narodowej (Institutet för nationellt minnesarv), eller före detta stalinister av typen Jacek Trznadel, som med stor iver jagade sådana som var sämre än de själva ; Mrożek skulle inte ens kommit på tanken. Så småningom hånade han medvetet absurditeterna inom Folkrepubliken, alla våra nationella brister, vilket förargade yrkespatrioterna. Jag minns klappjakten på Mrożek efter att han skrivit verket Śmierć Porucznika (Löjtnantens död) som förlöjligade Mickiewicz och kulten kring nederlaget. Mrożeks genombrott kom med boken Słoń (Elefanten). I boken gjorde författaren narr av regimens propaganda, men också de oppositionella yrkespatrioterna. I de dunkla krigstider som förelåg lyckades Mrożek behålla distansen. Med stort nöje lät jag återpublicera List do dyrekcji muzeum w Lówr zagranicą (Brev till Louvrenmuseets styrelse, i utlandet)1983 i tidskriften Arka Jedność. Jag placerade brevet tillsammans med den kvarts sekel äldre berättelsen Ostatni Husarz (Den siste husaren) som handlar om Lucius som åker omkring med tåg över landet och skriver regimkritiska slagord av typen general Franco ska visa er på tågstationernas toaletter eller till och med med en pinne i snön. Här är det brev där Mrożek parodierar den polska halvintelligentian: TILL LOUVRENMUSEETS STYRELSE, I UTLAN- DET. Härmed vill jag meddela Styrelsen att jag har en överraskning. I samband med att jag grävde på min kolonilott, grävde jag upp två händer av sten i gott skick. Jag vet att Styrelsen har en antik skulptur av den grekiska gudinnan Venus Avmilo i sin ägo. Detta kan Styrelsen inte förneka, för det finns vittnen. Den ovan nämnda skulpturen saknar händer, eftersom de fattas henne. Detta har jag fått kännedom om från en säker källa. Situationen är nu sådan att jag funnit dessa händer. Jag kan skicka dessa händer till Styrelsen om Styrelsen erlägger portokostnaden vid avhämtning. För detta ber jag Styrelsen att uppfylla några önskningar jag har. Dessa önskningar är följande: Att alla utländska trupper dras tillbaka från mitt land. Att fria val till Sejmen öppnas upp genom allmän rösträtt. Att vi alla omedelbart förses med tvål, skor och tandkräm. Om Styrelsen inte kan ordna med det på egen hand får Styrelsen försöka komma överens med FN. Där bryr man sig om världskulturen och finner det för självklart att gudinnan antingen fortsätter vara utan händer, eller blir med händer. Personligen ber jag att ni besvärar er med att

9 skicka mig pulverkaffe av märket Nescafé. Jag ber er att skicka det med rekommenderat paket eftersom man stjäl. Högaktningsfullt Sławomir Mrożek polack. Det var förmodligen en sviktande hälsa som gjorde att Mrożek inte invände mot absurditeterna i Tredje Folkrepubliken (alltså Polen efter 1989). Situationen i dagens Polen är som hämtad från hans satirer och verk. I Kraków under mitten av sextiotalet på studentklubben Pod Jaszczurami ( Under salamandrarna ) verkade kabareten Salamander som byggde stora delar av sin repertoar på Mrożeks texter. Vi flätade samman dessa texter med nostalgiska visor från förkrigskabareter som Zielony Balonik ( Grön kula ) och Qui Pro Quo, vilket ännu tydligare framhävde Folkrepublikens overkliga vardag. I samband med att Sławomir Mrożeks bortgång delgavs och jordfästningen spåddes äga rum den 17 september, sida vid sida med prästen Piotr Skarga4, i det sedan tre sekler oanvända minnestemplet Panteon i den underjordiska S:t Petrus- och Pauluskyrkan i Kraków, påpekade min väninna från Salamander, Janka Paradowska idag mycket känd inom polsk media att inte ens Mrożek själv skulle ha kommit på det. Det finns här ytterligare en datumets symbolik: Mrożek dog den 15 augusti på årsdagen av Cud nad Wisłą 5 [Undret vid Wisła], och den 17 september skulle årsdagen av bolsjevikernas invasion 1939 infalla. Överpatriotiska kretsar protesterade livligt efter Czesław Miłoszs död mot att nobelpristagaren skulle begravas i kyrkan na Skałce [kyrkan på lilla berget], trots att alla möjliga vilar där. Det var först Johannes Paulus II ingripande som tystade drevskallen. Jag var rädd att ingen skulle lyckas tysta dessa gamla spöken om de väcktes på nytt inför Mrożeks begravning. *** Det sägs att Benny Hill, en populär komiker från brittisk TV som avled 1992, spelade in ett avsnitt av sin show innan sin död där han, i egenartade burleska stil, gestaltade sin egen begravning. Man får alltså se ett begravningsfölje där en gravkista faller i marken. Ur kistan faller Benny Hill som med kistan under armen börjar jaga följet. Efter det får man se två svartklädda änkor klädda i sorgflor som grälar om platserna vid katafalken, och så vidare. Ingen av de TV-kanaler som tidigare hade brukat visa Hills program ville sända detta. Men det är inte ens säkert att avsnittet överhuvudtaget gjordes. Kanske var det bara något Hill planerade och berättade om för sina vänner. Det är oviktigt. Jag kom i alla fall att tänka på den lilla historien när jag fick höra följande nyheter på en av de polska radiostationerna: Sławomir Mrożeks begravning äger rum den 17 september i Kraków. Urnan med hans aska kommer att ställas ut i Barbakan, där man kommer att kunna besöka den fram till klockan Därefter kommer urnan att fraktas med vagn till S:t Petrus- och Pauluskyrkan där den placeras i kryptan, under förutsättning att man för detta tillfälle hinner att skapa en nödutgång. Det lät groteskt. Jag var rädd för Benny Hills vision. Men Mrożeks begravning var inte grotesk. Den blev mycket värdig. Foto: wikipedia.org do wniosku, że sam Mrożek by tego nie wymyślił. A do tego jeszcze symbolika dat: Mrożek umiera 15 sierpnia w rocznicę Cudu nad Wisłą, 17 września to rocznica najazdu bolszewickiego w Czynne bardzo po śmierci Czesława Miłosza kręgi nadpatriotyczne protestowały przeciwko pochowaniu noblisty w kościele na Skałce, choć różni tam spoczywają. I dopiero interwencja papieża Jana Pawła II uciszyła te ujadania. Bałem się, że, jeśli te upiory obudzą się znowu przed pogrzebem Mrożka, tym razem nikt ich nie poskromi. *** Zmarły w 1992 roku Benny Hill, popularny komik z telewizji brytyjskiej, podobno nagrał przed śmiercią odcinek swojego show, w którym, w stylu uprawianej przez siebie burleski, przedstawił swój pogrzeb. A więc jedzie karawan, z którego wypada trumna. Z trumny wypada Benny Hill, który z trumną pod pachą goni karawan. Potem dwie na czarno ubrane wdowy w woalkach kłócą się o miejsce przy katafalku itp. Żadna z telewizji emitujących poprzednio programy Hilla tego nie pokazała. I nie ma pewności czy 9

10 program ten powstał naprawdę czy Hill tylko go planował i opowiadał o tym swoim przyjaciołom. Nie ważne. Przypomniała mi się ta historyjka, gdy usłyszałem w jednej z polskich stacji informację mniej więcej takiej treści: Pogrzeb Sławomira Mrożka odbędzie się 17 września w Krakowie. Urna z prochami wystawiona będzie w Barbakanie, gdzie będzie można ją zwiedzać do godziny 12-stej. Po czym urna zostanie przewieziona dorożką do kościoła Piotra i Pawła i umieszczona w krypcie o ile do tego czasu zrobione będzie wyjście zapasowe. Brzmiało to groteskowo. Bałem się wizji Benny Hilla. Ale pogrzeb Mrożka nie był groteskowy. Był bardzo godny. Rzeczywiście urnę wystawiono w odświętnie przystrojonym Barbakanie. Liczni żegnający Mrożka wpisywali się do Księgi Pamiątkowej. Po czym przeniesiono urnę do królewskiego, oszklonego karawanu. Karawan ciągnęły dwa dorodne kare konie w ozdobnej uprzęży. Po bokach karawanu szli strażnicy. Za karawanem tłum odprowadzających. Mimo dokuczliwego deszczu nikt nie otworzył parasola. Od Barbakanu do kościoła pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła droga jest krótka: przez Bramę Floriańską do Rynku Głównego, dalej ulicą Grodzką do placu Marii Magdaleny. Na tym placu, przed telebimem, pozostała większość odprowadzających, bowiem do Kościoła zaproszeni byli tylko nieliczni. Na placu wyrósł las parasoli. Deszcz padał przez cały czas pogrzebu. Kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła (ufundowany w 1597 roku przez króla Szwecji i Polski Zygmunta III Wazę) charakteryzuje się tym, że na murze odgradzającym ten kościół od ulicy stoją posągi dwunastu apostołów. Figury te stały sobie spokojnie przez kilkaset lat aż do czasu, gdy z udziałem Urnan blev mycket riktigt utställd i den cermoniellt utsmyckade Barbakan. Många av dem som kommit för att ta farväl av Mrożek skrev i minnesboken. Efteråt bar man urnan till den kungliga, inglasade likvagnen som drogs av två ståtliga, svarta hästar med prydda seldon. Vid sidan om likvagnen gick vakter och efter den följde folkmassan. Trots det förargliga regnet var det ingen som öppnade sitt paraply. Från Barbakan till kyrkan, som kallas S:t Petrus och Paulus, är vägen kort: man går genom Floriańska Porten till Huvudtorget, vidare längs Grodzka gatan till Sankta Maria Magdalenas torg. Där, framför LED-skärmen, fick större delen av folkmassan stanna eftersom det bara var ett mindre antal som fått inbjudan till själva kyrkan. En skog av paraplyer slog upp på platsen. Regnet föll under hela begravningen. S:t Petrus- och Pauluskyrkan (grundad 1597 av den svensk-polske kungen Sigismund III) utmärker sig på så sätt att det står statyer av de tolv apostlarna på den mur som skiljer kyrkan från gatan. Dessa figurer stod så under lång tid tills Nowa Huta, med Sławomir Mrożeks hjälp, började byggas. Då inleddes en flerårig period av vittring, orsakad av fabrikernas utsläpp som föll över Kraków i form av så kallade sura regn. När fabrikerna sedan lades ner var det redan för sent för renovering. Originalen fick ersättas av nytillverkade statyer. I anslutning till begravningståget berättade Tomasz Jastrun i TVP Info underhållande historier om Mrożeks vistelse i Stockholm 1992 då man på Adam Brombergs initiativ hade ställt ut flera verk av Mrożek samtidigt till en sådan där minifestival. Jastrun underströk särskilt att Mrożek var en ovanligt spirituell person, samtidigt som han var så sorgsen och olycklig, och att han säkert skulle ha velat att man talade om hans begravning med ett leende. Mrożeks likvagn Karawan Mrożka Foto: Fakt.pl 10

11 Jag försöker komma på vilka ironier han skulle ha använt för att beskriva sin egen begravning. Som avslutning delade Jastrun med sig av följande reflektion: Mrożek hade mycket liberala värderingar, närmast blasfemiska. Han, liksom nästan alla som älskar sitt land väldigt mycket, kritiserade sitt land väldigt mycket. Han var en mycket skarp kritiker av Polen, men Piłsudski kritiserade landet ännu skarpare. Så är det när man älskar, då lider man när saker och ting inte står rätt till. Han flydde från Polen, men var alltid där. Innan mässan, nu inne i kyrkan, överlämnade chefen för presidentens kansli, ställföreträdande för president Bronisław Komorowski, Stora Kommendörskorset av Polonia Restituta till Mrożeks änka, fru Susan Osorio-Mrożek. Det är den högsta polska order en civil kan erhålla. Inte illa för att vara en av den polska litteraturens störste kritiker och häcklare av officiell pompa och ståt. Inte nog med det: 1997 erhöll Sławomir Mrożek Kommendörskorset av Polonia Restituta med stjärna av president Kwaśniewski och 2003 Hederslegionen av president Chirac i Frankrike. Begravningsmässan utfärdades av kardinal Stanisław Dziwisz, som i sin predikan förklarade orsaken till varför urnan med Sławomir Mrożeks aska skulle placeras i Panteon. Han sa bland annat: I den här kyrkan finns det här landets tredje nationella minnestempel efter Wawel och Skałka där människor, kända för sina framstående prestationer för vårt fädernesland, kommer att vila. Domkapitlet anser Sławomir värdig att vila på denna plats. På detta sätt vill jag hylla minnet av en enastående författare, dramatiker, tänkare och tecknare som berikat vårt lands kulturskatt. Historiskt sett är just kryptan i S:t Petrus- och Pauluskyrkan den första plats man avsatte för att begrava sina mest framstående, innan Polen delades på slutet av 1700-talet. Men man hann bara gravlägga prästen och predikaren Piotr Skarga. Fram till slutet av Första Republiken, det vill säga till delningarna, ingen annan ansågs värdig nog att begravas i kryptan. Därefter glömdes kryptan. I Wawel och na Skałce finns det tydligen inte längre plats. Därför kom man alltså att tänka på detta första minnestempel där framstående polacker och framför allt kulturmänniskor nu kommer att bli begravda, enligt Krakóws borgmästare. Med kardinal Dziwisz tillägg: oavsett politisk åskådning oavsett trosuppfattning. Det är bara att applådera. Prästen och filosofen Andrzej Kłoczowski höll en vacker predikan och talade särskilt om den dödes verk. Han citerade delar ur Mrożeks arbeten och dennes korrespondens med Jan Błoński och jämförde Mrożek med Sokrates. Han avslutade med följande poäng: När sanningens stund var inne stod han stadigt, utan mask. När Tjeckoslovakien invaderades 1968 tog han starkt avstånd, vilket gjorde att Folkmakten tog ifrån honom hans medborgarskap och pass En som hånade Samosierra och ädla traditioner. Vi har lärt oss mycket av Mrożek. Vi har lärt att se oss själva med Sławomira Mrożka, zbudowano kombinat w Nowej Hucie. I wtedy w ciągu kilkunastu lat zaczęły kruszeć. Spowodowały to opary z kombinatu spadające na Kraków w postaci tzw. kwaśnych deszczy. Gdy kombinat zlikwidowano, było już za późno na renowację i oryginały zastąpiono nowo wyrzeźbionymi posągami. W czasie gdy kondukt żałobny sunął swoją trasą, Tomasz Jastrun opowiadał w TVP Info zabawne historyjki z czasu pobytu Mrożka w Sztokholmie w roku 1992, gdy z inicjatywy Adama Bromberga wystawiono w Sztokholmie jednocześnie parę sztuk Mrożka. Taki mini festiwal. Jastrun zwrócił uwagę na to, że Mrożek był tak niezwykle dowcipnym człowiekiem i zarazem tak smutnym i nieszczęśliwym, że on by chciał, żeby mówić o tym jego pogrzebie z uśmiechem i ja próbuję wymyślić, jakby on sam opisał ten swój pogrzeb ironicznie. Na zakończenie swego komentarza Jastrun podzielił się ze słuchaczami taką refleksją: Mrożek miał poglądy bardzo liberalne, nawet obrazoburcze. On, prawie jak każdy, co bardzo kocha swój kraj bardzo go krytykował. On był właściwie bardzo ostrym krytykiem Polski, ale Piłsudski krytykował jeszcze ostrzej. To tak jest, jak się kocha to się też bardzo cierpi, jeśli pewne rzeczy są nie tak. Uciekał od Polski, ale zawsze w niej był. Przed nabożeństwem, już w kościele, szef kancelarii Prezydenta RP w imieniu Prezydenta Bronisława Komorowskiego przekazał, wdowie po Sławomirze, pani Susanie Osorio-Mrożek Wielką Wstęgę Wielkiego Krzyża Orderu Polonia Restituta. Jest to najwyższe polskie odznaczenie cywilne. Jak na największego w polskiej literaturze szydercę i prześmiewcę oficjalnej pompy to nieźle. Mało tego: w 1997 roku Sławomir Mrożek odznaczony został Komandorią OPR z Gwiazdą przez Prezydenta Kwaśniewskiego, a w 2003 przez Prezydenta Francji Chiraca Krzyżem Legii Honorowej. Nabożeństwo żałobne odprawił kardynał Stanisław Dziwisz, który w swojej homilii uzasadnił powód, dla którego urna z prochami Sławomira Mrożka została umieszczona w Panteonie Narodowym. Powiedział m.in.: W tym kościele znajduje się trzeci po Wawelu i Skałce Panteon Narodowy, gdzie spoczywać będą ludzie wielkich zasług dla naszej ojczyzny. Kapituła Panteonu Narodowego uznała zmarłego Sławomira za godnego pochówku w tym miejscu. W ten sposób pragnie uczcić pamięć wybitnego pisarza, dramaturga, myśliciela i rysownika, który wzbogacił skarbiec naszej kultury narodowej. Chronologicznie to właśnie krypta w kościele św. Piotra i Pawła była pierwszym miejscem, gdzie jeszcze przed rozbiorami, w XVIII, postanowiono chować najbardziej zasłużonych. Pochowano tam tylko księdza kaznodzieję Piotra Skargę. Aż do końca I-szej Rzeczpospolitej, czyli rozbiorów, nie uznano nikogo godnym pochówku w tej krypcie. Na Wawelu i Skałce nie ma już podobno miejsca więc przypomniano sobie o tym pierwszym Panteonie, gdzie obecnie według zapowiedzi Prezydenta Krakowa będą chowani: Wybitni Polacy przede wszystkim ludzie 11

12 distans. Ni måste förlåta mig, men jag fick en sådan tokig idé som jag måste dela med mig av. Kanske är just gravläggandet av Författaren i Panteon, nationens minnestempel, vår egen nationella hämnd. Du har snackat så mycket med oss om svåra och sanna saker, om oss, om dem vi är. Och för det begraver vi dig i Panteon för att hedra dig. Du har själv lagat ditt öde. Kulturminister Bogdan Zdrojewski, som bitvis använde sig av citat från Mrożek i sitt anförande, sa: Till alla dem som dömde honom [Mrożek] (...) för allt möjligt vänder jag mig nu med en personlig önskan. Ändra inte åsikt om honom nu när han gått bort. Om ni ändrar åsikt om honom nu kommer det att betyda att ni ger upp. För vad är det som har förändrats? Han har bara gått bort. Känner ni er trygga då? Kommer han aldrig mer att kunna såra er egenkärlek? Om ni plötsligt, på ett ögonblick, ändrar åsikt om honom betyder det att ni hälsar hans död som er egen frigörelse." Ludomir Garczyński Gąssowski kultury. A kardynał Dziwisz dodał, że bez względu na poglądy polityczne tak samo wierzący jak i niewierzący. Tylko przyklasnąć. Piękną homilię wygłosił ks. prof. Andrzej Kłoczowski. Omówił szczegółowo sylwetkę i twórczość zmarłego. Przytoczył fragmenty twórczości Mrożka i jego korespondencji z profesorem Janem Błońskim. Porównał Mrożka z Sokratesem. Zakończył puentą: Gdy przyszła chwila prawdy, stanął bardzo mocno bez żadnej maski. Gdy w 1968 nastąpiła inwazja na Czechosłowację złożył bardzo mocne oświadczenie, za które Władza Ludowa pozbawiła go obywatelstwa i paszportu... Kogoś, co szydził z Samosierry i szczytnych tradycji. Nauczyliśmy się od Mrożka wiele. Nauczyliśmy się patrzyć na siebie z dystansem. Proszę wybaczyć, ale napadła mnie taka szalona myśl, którą się podzielę. Że może właśnie pochowanie Pisarza w Panteonie Narodowym to taka nasza narodowa zemsta. Tyle nagadałeś nam trudnych i prawdziwych rzeczy o nas, o tym kim jesteśmy. Za to chowamy Cię w Panteonie Narodowym z czcią. Sam zgotowałeś sobie ten los. Minister Kultury Bogdan Zdrojewski, posługując się częściowo cytatami z Mrożka powiedział: do wszystkich jego [Mrożka] (...) oskarżycieli o cokolwiek zwracam się z osobistą prośbą. Nie zmieniajcie o nim zdania teraz, kiedy umarł. Jeżeli teraz zmienicie zdanie to będzie znaczyło, że poddajecie się. Co się zmieniło? Tyle tylko, że umarł. A więc czujecie się już bezpieczni? Nigdy więcej nie urazi waszej miłości własnej? A zatem jeśli nagle, w jednej chwili, zmienicie o nim zdanie to znaczy, że witacie jego śmierć, jako swoje wyzwolenie. Noter 1. Junak, medlem i den paramilitära ungdomsorganisationen Służba Polsce (I Polens tjänst) som verkade i Polen under den stalinistiska perioden Dess medlemmar utgjorde oavlönad arbetskraft och erhöll endast arbetskläder, vikt och en sovplats i baracken. 2. Nowa Huta, en stadsdel i Kraków. Den började uppföras på slutet av 1940-talet som en separat stad för det stora stålverkets anställda och var tänkt att bli en kommunistisk mönsterstad. 3. Oktober 1956, det stora genombrottet i Polens efterkrigshistoria, då stalinismen tog slut och ersattes av en något mildare version av kommunismen. Detta hade tvingats fram av en folklig resning i oktober Trots förberedelserna avstod Sovjetunionen från att ingripa med vapen. 4. Piotr Skarga ( ), jesuit, teolog, författare och predikant vid Sigismund III Vasas hov. En konservativ företrädare för motreformationen, ogillad av adeln som betraktade religionsfrihet och tolerans som sina privilegier. 5. Undret vid Wisła eller Slaget vid Warszawa. En polsk seger över Sovjetrysslands arméer I den polska mytbildningen kallas det undret vid Wisła. I historisk litteratur kallas det ibland ett av världens viktigaste slag, vid sidan av slaget vid Salamis, vid Poitiers etc. Den 2 juli 1920 gav marskalk Tuchatjevskij, Röda arméns befälhavare, sina styrkor ordern att inleda offensiven som skulle stödja den kommunistiska revolutionen i Tyskland och därefter befria resten av Europa: Över Polens lik leder vägen till en världsomfattande eldsvåda. Till Wilno, Minsk, Warszawa marsch. Röda armén stoppades dock utanför Warszawa i augusti, slogs tillbaka varefter den sovjetiska reträtten övergick i panikartad flykt. Ludomir Garczyński Gąssowski 12

13 Nobelpriset till Adolf H. Nobel dla Adolfa H. Włodzimierz Paźniewski O tej bulwersującej sprawie wie się niewiele albo prawie tyle co nic, ponieważ bardzo wielu ludzi, mimo upływu lat, jest nadal żywo zainteresowanych w jej przemilczaniu, w czym przodują elity szwedzkie, i w ogóle cała Skandynawia bardzo nie lubi, kiedy jej się głośno o tym przypomina. Naprawdę niewiele brakowało, aby Adolf Hitler otrzymał w 1939 roku pokojową Nagrodę Nobla za (radzę czytać uważnie, gdyż nie jest to żart): pozbawiony przemocy sposób rozwiązywania konfliktów międzypaństwowych w ówczesnej Europie w duchu pojednania i sprawiedliwości! W projekcie uzasadnienia szczegółowo roztkliwiano się nad dwoma przykładami takiego budującego podziw i zaufanie postępowania kanclerza III Rzeszy, tj. układem monachijskim, który, jak było o tym dogłębnie przekonanych wielu polityków europejskich, skutecznie zażegnał kryzys czechosłowacki. W podobnym stylu przywódca Niemiec uporał się ze skomplikowaną kwestią austriacką, co także zostało zauważone i odpowiednio docenione. Oczywiście w oficjalnych dokumentach zostało to ubrane w gładkie ogólniki o budowie silnej Europy Środkowej jako zapory przeciwko wpływom bolszewizmu. Gigantyczny skandal na skalę światową już pukał do drzwi. Kontrkandydatem Hitlera był niejaki Ghandi. Zgłaszano go do tego wyróżnienia w roku 1937, 1938, 1939 i później. Po wybuchu drugiej wojny światowej, aż do jej zakończenia, przyznawanie nagrody pokojowej, co było zrozumiałe, całkowicie zawieszono. Podobno uprawianie polityki skutecznie wyjaławia umysł i duszę człowieka; psychologia nie ma co do tego żadnych wątpliwości, dlatego rzadko który polityk potrafi w sposób rzeczowy i trafny, odczytywać sensy i przewidywać skutki poszczególnych wydarzeń. Do takich durniów nad durniami zaliczał się na pewno przewodniczący parlamentu szwedzkiego niejaki E. G. C. Brandt, który oficjalnie zgłosił kandydaturę führera a potem nie skąpił swojemu pupilowi górnolotnych słów. Otrzeźwienie przyszło bardzo późno. Właściwie pomysł wycofano w ostatniej chwili, czyli pierwszego lutego 1939 roku i tylko dzięki temu Komitet Noblowski zdołał ocalić dobre imię, lecz chyba nie na długo. Om detta upprörande ämne vet man inte mycket eller nästan inget alls, eftersom det finns många som, trots att det var länge sedan, fortfarande är livligt intresserade av att tysta ner det; där har den svenska eliten varit ledande och överhuvudtaget tycker man i hela Skandinavien inte om att man talar högt om det. Men det var verkligen inte mycket som fattades för att Adolf Hitler skulle få Nobels fredspris 1939 för att han (och jag råder er att läsa noga eftersom det inte är ett skämt): enbart med fredliga medel ville lösa de mellanstatliga konflikterna i dåvarande Europa i enande och rättvis anda! I förslaget lyftes särskilt två exempel fram på anmärkningsvärda och förtroendeingivande ageranden som Tredje rikets kansler vidtagit: Münchenöverenskommelsen, som enligt flera europeiska, djupt övertygade politiker effektivt hade förhindrat krisen i Tjeckoslovakien, och den komplicerade österrikiska frågan, som den tyske ledaren tagit sig an på liknande sätt och som likaledes blev uppmärksammad och uppskattad. Givetvis kläddes byggandet av ett starkt Centraleuropa som en barriär mot bolsjevismens inflytande i allmänna ordalag i de officiella dokumenten. En gigantisk världsskandal stod redan för dörren. Hitlers motkandidat var en viss Ghandi. Man hade nominerat honom till denna utmärkelse 1937, 1938, 1939 och senare. Från andra världskrigets utbrott till dess slut, var utdelandet av fredspriset av förståeliga skäl bordlagt. Av allt att döma brukar politisk verksamhet effektivt utarma det mänskliga förnuftet och anden; det hyser psykologin inget tvivel om, därför är det sällan politikern förmår att på ett sakligt och adekvat sätt läsa av meningen med och förutse effekterna av särskilda händelser. Som en sådan dårarnas dåre kan parlamentsledamoten E. G. C. Brandt räknas, han som officiellt nominerade führern och sedan inte sparade på krutet vad gällde högtravande ord om sin gunstling. Uppvaknandet skedde mycket sent. Idén drogs i själva verket tillbaka i sista stund, det vill säga 1 februari 1939, och tack vare det lyckades Nobelkommittén bevara sitt goda rykte, men inte för en längre tid. 13

14 Zbierając materiał do tego tekstu odnalazłem zaskakujący zestaw nazwisk kandydatów do nagrody pokojowej. O dziwo, znaleźli się na tej liście Mussolini i Mołotow. Ale to wcale nie koniec. Słońce wszystkich narodów, czyli Josif Wissarionowicz Dżugaszwili pojawiło się wśród kandydatów aż dwukrotnie. Pierwszy raz nadzieję ludu pracującego miast i wsi zgłosił w 1945 roku były minister spraw zagranicznych Norwegii Halvdan Koht. Pikanterii całej sprawie dodaje fakt, że był on z wykształcenia i zawodu historykiem i powinien wiedzieć, co działo się w Związku Sowieckim np. podczas czystek w latach trzydziestych. Ostatecznie wyróżniono Cordella Hulla, amerykańskiego sekretarza stanu, który zalicza się do założycieli ONZ. Była to więc zasługa bardzo konkretna i istotna dla społeczności międzynarodowej. Drugi raz zgłosił Stalina do Nobla w roku 1948 czeski naukowiec Vladislav Rieger. Należy przy tym pamiętać, że zbrodnie kandydata, który w ideologicznym zaślepieniu zgładził dwadzieścia milionów ludzi, oficjalnie ujawniono dopiero osiem lat później, ale wcześniej również o nich sporo wiedziano. Tę listę szemranych kandydatów do pokojowego Nobla zamyka dobrze znany nam gen. Wojciech Jaruzelski. Do tego wyróżnienia zgłosił osobnika dowodzącego Wojskiem Polskim w 1968 roku podczas inwazji Czecho słowacji oraz autora i wykonawcę stanu wojennego w Polsce, niejaki Adam Schaff, tak zwany profesor filozofii marksistowskiej, stalinowski talmudysta i niszczyciel nauki oraz kultury polskiej w latach czterdziestych, pięćdziesiątych i później. Postać wyjątkowo obmierzła. Operując skrótem myślowym, sam pomysłodawca wart był kandydata, którego tak bardzo lansował, i odwrotnie. Na szczęście nikt nie potraktował tego poważnie. Nie sposób przemilczeć, że pokojowa Nagroda Nobla ma wyjątkowego pecha do dziwnych laureatów i nietrafionych decyzji. Kilka lat temu otrzymał ją amerykański prezydent Barack Obama, praktycznie rzecz biorąc za nic, a następnie Unia Europejska, za osiągnięcia jak wyżej, czyli kompletny ich brak. Zegar historii pokazuje niepokojącą godzinę. A świat w tej sprawie z przyzwyczajenia, jak zwykle, nabiera wody w usta. I samband med att jag samlade material till den här texten fann jag en häpnadsväckande lista på kandidater till fredspriset. Tänka sig, på denna lista återfanns namn som Mussolini och Molotow. Men inte nog med det. Alla nationers sol, det vill säga Iosif Vissarionovitj Dzjugasjvili, förekom som kandidat till och med två gånger. Första gången nominerades hoppet för städernas och landsbygdens arbetande folk 1945 av Norges före detta utrikesminister Halvdan Koht. Ett pikant faktum är att denne var utbildad historiker och alltså borde ha vetat om vad som hände i Sovjet, till exempel under utrensningen på 1930-talet. Slutligen valde man Cordell Hull, den amerikanske politikern som man räknar som en av grundarna till FN. Således en mycket konkret och väsentlig förtjänst för det internationella samfundet. Andra gången Stalin nominerades till Nobels fredspris var 1948 av den tjeckiske vetenskapsmannen Vladislav Rieger. Det gäller att komma ihåg att kandidatens brott, som i ideologisk blindhet innebar mord på tjugo miljoner människor, officiellt uppdagades först åtta år senare, men redan tidigare kände man till dem. Listan över tveksamma kandidater till Nobels fredspris kröns av den av oss välkände general Wojciech Jaruzelski. Nomineringen gjordes 1968, under invasionen av Tjeckoslovakien, när generalen var en befälhavare i polska armén, av en viss Adam Schaff, professor i marxistisk filosofi, stalinistisk talmudist som förstörde den polska vetenskapen och kulturen under 1940-talet, 1950-talet och senare. En fullkomligt vidrig person. I ett tankeprång ansåg idégivaren själv vara värd den kandidatur han lanserade så hårt, och tvärtom. Lyckligtvis tog ingen det på allvar. Det finns ingen anledning att hymla med att Nobels fredspris har haft en ovanlig otur med märkliga pristagare och hopplösa val. För flera år sedan fick den amerikanske presidenten Barack Obama priset, praktiskt taget utan att ha gjort någonting, och därefter Europeiska unionen för att ha uppnått, liksom ovan, ingenting. Historiens klocka slår ett oroväckande slag. Men som vanligt förseglar världen sina läppar. Włodzimierz Paźniewski Włodzimierz Paźniewski 14

15 Panufnik Lech Dzierżanowski Życie Andrzeja Panufnika składa się z dwóch prawie równych, zwierciadlanie różnych części. Pierwsze czterdzieści lat kompozytor spędził w Polsce (nie licząc krótkich wyjazdów na studia i podróży artystycznych). Ten okres był pełen dramatycznych zwrotów i mógłby służyć za kanwę sensacyjnego filmu, zakończonego mocną pointą ucieczką artysty z komunistycznego kraju. Drugi okres, spędzony w Anglii, był dość ubogi w biograficzne wydarzenia a, począwszy od ślubu z Camillą Jessel w 1963 roku, wręcz nudny za to w pełni poświęcony twórczości. Niezwykłą kulminacją długiego życia kompozytora był jego triumfalny powrót do kraju, który właśnie odzyskał niepodległość w 1990 roku. Rok później Andrzej Panufnik zmarł. Urodzony tuż po wybuchu I wojny światowej Panufnik należał do pokolenia, które w Polsce obrodziło wybitnymi osobowościami w dziedzinie sztuki. Pięć lat wcześniej, w 1909, przyszła na świat Grażyna Bacewicz, 3 lata wcześniej Czesław Miłosz, rok wcześniej Witold Lutosławski, a rok później Tadeusz Kantor. Panufnik należał do tego pokolenia, którze urodziło się jeszcze w niewoli, wychowało się i uformowało w niepodległej Polsce, doświadczyło koszmaru II wojny światowej a potem musiało stawić czoła stalinowskiemu totalitaryzmowi. Z wyjątkiem zmarłej wcześnie Grażyny Bacewicz, wszyscy wymienieni twórcy dożyli odzyskania niepodległości przez Polskę. W ich losach odbija się niezwykła i okrutna historia XX wieku, a ich życiorysy i wybory życiowe są różnorodne i fascynujące. Panufnik pochodził z rodziny o muzycznych tradycjach. Jego matka grała na skrzypcach, a namiętnością ojca, wykształconego geodety, było lutnictwo. Młody Andrzej już w młodości wykazywał skłonności do muzyki, ale jego pierwsze doświadczenia w dziedzinie edukacji muzycznej okazały się niefortunne. Pierwszy nauczyciel fortepianu chłopca nie poznał się na jego talencie i w rezultacie Panufnik w wieku 13 lat porzucił naukę gry na fortepianie. Jednak powołania muzycznego nie dało się oszukać. Kiedy w wieku 17 lat Panufnik postanowił ponownie zdać do Konserwatorium problemem okazał sie jego wiek. Jedynym kierunkiem jaki wchodził w grę była perkusja. I chociaż Panufnik szybko poświęcił się kompozycji, nauka gry na perkusji nie pozostała bez znaczenia dla jego późniejszej twórczości. Andrzej Panufniks liv består av två nästan lika långa men diametralt olika delar. Bortsett från korta studie- och konstnärsresor tillbringade tonsättaren sina första fyrtio år i Polen. Denna period var full av dramatiska vändningar och skulle kunna bli tema för en thriller med en spännande avslutning i form av kompositörens flykt från hans kommunistiska hemland. Den andra perioden, som tillbringades i England, var fattig på biografiska tilldragelser och blev rentav enformig efter giftermålet 1963 med Camilla Jessel, men ägnades i gengäld helt och hållet åt skapandet. Höjdpunkten i tonsättarens liv blev hans triumfatoriska återkomst 1990 till hemlandet som just hade återfått sin oavhängighet. Han dog ett år senare. Panufnik, som var född strax efter första världskrigets utbrott, tillhörde en generation polacker i vilken framstående kulturpersonligheter var rikt representerade. Grażyna Bacewicz hade kommit till världen fem år tidigare 1909, Czesław Miłosz tre år tidigare, Witold Lutosławski ett år tidigare, Tadeusz Kantor var född ett år senare. Panufnik och hans jämnåriga var födda i ett ofritt land, växte upp och formades i ett fritt och självständigt Polen, skulle genomleva andra världskrigets mardröm och sedan ställas emot den stalinistiska totalitarismen. Alla de ovan nämnda förutom den tidigt avlidna Bacewicz fick uppleva den dag då Polen åter blev fritt och självständigt. Nittonhundratalets märkliga och grymma historia avspeglar sig i deras mångfacetterade och fascinerande levnadsöden. Panufnik kom från en familj med musiktraditioner. Hans mor spelade fiol medan hans far, utbildad till lantmätare, var en passionerad lutbyggare. Redan som ung visade den blivande tonsättaren tydligt musikintresse men hans första musiklektioner visade sig vara mindre lyckade. Hans första pianolärare förstod sig inte på pojkens begåvning, vilket resulterade i att den trettonårige Panufnik övergav pianot. Musikens kall gick ändå inte att förtränga. När Panufnik i en ålder av 17 år bestämde sig för att återigen söka till konservatoriet, visade det sig att hans ålder var ett problem. Slagverk var den enda inriktning som kunde komma i fråga. Även om Panufnik snart därefter började ägna sig åt komposition, skulle hans slagverkserfarenhet lämna spår i hans verk. Efter studierna i Warszawa fortsatte Panufnik sin utbildning i Wien och i Paris där han kom i kontakt med den legendariska Nadia Boulanger. Han hann komma hem 15

16 Andrzej Panufnik Foto: Lady Camilla Panufnik Po studiach w Warszawie Panufnik kontynuował swoją edukację muzyczną w Wiedniu i Paryżu. Ze stolicy Francji, gdzie zetknął sie z legendarną Nadią Boulanger zdążył wrócić tuż przed wybuchem II wojny światowej. Miał wtedy na swym koncie parę utworów filmowych, przebój do sztuki Dymszy i pierwsze poważne kompozycje: Trio fortepianowe i Wariacje symfoniczne na orkiestrę. Okres II wojny był w życiu Panufnika czasem bardzo intensywnej pracy. Młody kompozytor zarabiał na życie pracą w kawiarniach, gdzie grał na fortepianie razem ze swoim kolegą ze studiów Witoldem Lutosławskim. Jednocześnie pisał piosenki dla podziemia (słynne Warszawskie dzieci ze słowami Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego), komponował swoje pierwsze symfonie i wkraczał w dorosłe życie (związał się wtedy z wdową po kawalerzyście, który zginął w czasie kampanii wrześniowej). Wojna to także czas tragicznych wydarzeń, w czasie powstania ginie ukochany brat, wcześniej na gruźlicę umiera jego żona. Tuż po wojnie umiera także matka Panufnika, przybita śmiercią syna i trudnymi doświadczeniami wojennymi. W czasie wojny ulegają też spaleniu wszystkie rękopisy jego dotychczasowych kompozycji. Jednak Panufnik, podobnie jak większość jego kolegów, zaraz po wojnie rzuca się w wir pracy twórczej i organizacyjnej. Udaje mu się zrekonstruować partytury najważniejszych utworów przedwojennych i powstałych w czasie wojny. W listopadzie 1945 zostaje drugim dyrygentem Filharmonii Krakowskiej, a w maju 1946 roku otrzymuje niezwykle nobilitującą posadę dyrektora orkiestry Filharmonii Warszawskiej. Najbliższe lata obfitują w intensywne 16 just före krigsutbrottet. Han hade då på sin meritlista en del filmmusik, en estradschlager och de första seriösa kompositionerna: Pianotrio och Symfoniska variationer för en orkester. Andra världskriget blev för honom en period av intensivt arbete. Den unge tonsättaren tjänade sitt uppehälle genom att spela piano på caféerna tillsammans med sin studiekamrat Witold Lutosławski. Samtidigt skrev han visor för motståndsrörelsen (den kända Warszawas barn till Stanisław Ryszard Dobrowolskis text), komponerade sina första symfonier och gjorde inträde i vuxenlivet (han inledde ett förhållande med änkan efter en kavallerist som hade stupat i krigets inledningsfas). Kriget förde med sig personlig tragik: hans älskade bror stupade i Warszawaupproret 1944, innan dess dog svägerskan i tuberkulos. Strax efter kriget dör hans mor, hårt drabbad av den ena sonens död och av de svåra umbärandena under kriget. Alla manuskript av Panufniks kompositioner eldas upp och förstörs. I likhet med de flesta kollegerna kastar Panufnik sig ändå i ett virrvarr av skapande arbete. Han lyckas rekonstruera partityrer av sina allra viktigaste verk från tiden före kriget. I november 1945 blir han utnämnd till andre dirigent vid filharmonin i Kraków, i maj 1946 får han den prestigfyllda posten som direktör för Warszawafilharmonins orkester. De närmaste åren för med sig mängder av utlandsresor. Han ger konserter i London, Paris, Zürich och Köpenhamn och uppträder 1948 med Berliner Philharmoniker. Samtidigt skapas nya kompositioner: den innovativa Vaggvisan där han använder sig av samklanger med kvartstonsintervall, den stämningsfulla Nokturn som inspirerats

17 av Londons atmosfär, och en samling av pianominiatyrer under titeln Kvintcirkeln som avslöjar Panufniks förkärlek för precis konstruktion något som så tydligt framträder i hans senare kompositioner. Periodens viktigaste tillskott var Sinfonia Rustica, hans första framstående symfoniska verk, belönat med första pris i en tonsättartävling i samband med Chopinåret. Under dessa år fick Panufnik uppskattning både i det officiella Polen och i tonsättarkretsarna, vilket på slutet av 1948 resulterade i hans utnämning till viceordförande i Polska tonsättarförbundet (även om han inte var förtjust i denna typ av samhällsuppdrag). Tonsättarnas villkor förändrades radikalt i och med den ökända kongressen i Łagów 1949 där den dåvarande kulturministern Włodzimerz Sokorski lade ut en ny kulturpolitisk kurs. Nu började regimen hålla ett strängt öga på tonsättarnas förehavanden. Man talade sig varm för förenklad konst som skulle ha det lättare att tala till massorna. De kompositioner som inte uppfyllde regimens krav betecknades som formalistiska. Alla de vars verk inte överensstämde med socialrealismens påbjudna direktiv riskerade att bli föremål för kritik. Med tanke på direktivens bristfälliga precision hamnade avgörandet hos politikerna. Några tonsättare valde att hålla sig på avstånd, som Panufniks kollega Witold Lutosławski. De unga (medlemmarna i Grupa 49: Baird, Serocki och Krenz) försökte förbli trogna sina konstnärliga ideal och samtidigt godta det officiella programmet. Panufnik hamnade i en besvärlig situation. Även om han var uppskattad av regimen och inte var ifrågasatt som ledande tonsättare, kände han sig samtidigt mera och mera hämmad av kravens snäva korsett. Den nyss prisade Sinfonia Rustica har nu blivit kritiserad som formalistisk (i likhet med Lutosławskis Symfoni nr 1), möjligheterna att resa utomlands har beskurits drastiskt. I detta läge valde tonsättaren att koncentrera sig på bearbetningar av äldre polsk musik. Det blev även stora förändringar i hans privatliv: år 1951 gifte han sig med den vackra och sensuella irländskan Elisabeth O Mahoney-Rudnicka. Snart därefter föddes parets dotter Oonagh. Stalins död 1953 föranledde inga radikala förändringar i Polens kulturpolitik. Först tre år senare kom tövädret och de förändringar som gjorde det möjligt att ordna Warszawahösten en för östblocket unik festival för samtida musik. Under tiden höll Panufniks tålamod på att rinna ut. Dotterns tragiska död genom drunkning i badet blev en bitter kalk för tonsättaren som just då befann sig i Kina med en officiell delegation. Inget höll honom kvar i Polen längre med tanke på att hans far hade dött I denna situation bestämde han sig för att fly. Vid sidan av Czesław Miłoszs vägran att återvända till hemlandet var Panufniks flykt ett av de mest spektakulära bevisen för den kommunistiska kulturpolitikens sammanbrott. År 1954 reser han till Schweiz för att ge konserter och fortsätter sedan med flyg till London. Hans hustru, som redan har flyttat till London, har förberett flykten i minsta detalj i samarbete med Panufniks vän, den i Schweiz bosatte framstående polske tonsättaren Constantin Régamey. Nu är Panufnik fri men hans situation visar sig vara mycket svårare än man kunde tro. Efter det initialt stora intresset för tonsättaren, eller snarare för hans flykt och då i huvudsak från den polska exilpressens sida, är det dags för honom wyjazdy zagraniczne, Panufnik prowadzi koncerty w Londynie, Paryżu, Zürichu i Kopenhadze, a w 1948 występuje z Berlińskimi Filharmonikami. Jednocześnie powstają nowe kompozycje: nowatorska Kołysanka, w której kompozytor używa współbrzmień ćwierćtonowych, nastrojowy Nokturn inspirowany atmosferą Londynu i zbiór miniatur fortepianowych zatytułowany Krąg kwintowy, w którym ujawnia się tak ważne dla późniejszej twórczości Panufnika zamiłowanie do precyzyjnej konstrukcji. Najważniejszym dziełem tego okresu była Sinfonia rustica, pierwsze wybitne dzieło symfoniczne Panufnika, która otrzymała I nagrodę na konkursie kompozytorskim zorganizowanym z okazji Roku Chopinowskiego. W tych latach Panufnik cieszył się uznaniem zarówno władz jak i środowiska kompozytorskiego i w końcu 1948 został wybrany na stanowisko wiceprezesa Związku Kompozytorów Polskich (choć nie przepadał za pracą organizatorską i społeczną). Sytuacja kompozytorów w Polsce zmieniła się radykalnie po pamiętnym zjeździe w Łagowie w 1949 roku, kiedy to ówczesny minister kultury, Włodzimierz Sokorski, ustalił nowy kurs polityki kulturalnej. Władza zaczęła surowym okiem spoglądać na poczynania kompozytorów. Propagowana była twórczość uproszczona, łatwo przemawiająca do mas robotniczych i chłopskich. Kompozycje niespełniające wymogów narzuconych przez władze były określane jako formalistyczne. Na zarzut ten mogli narazić się wszyscy, których twórczosć nie zgadzała się z nowo zadekretowanymi wytycznymi socrealizmu. A ponieważ wytyczne te nie były zbyt precyzyjne, wszystko było w rękach polityków. Niektórzy kompozytorzy wybrali politykę dystansu, jak kolega Panufnika Witold Lutosławski. Młodzi (kompozytorzy z Grupy 49: Baird, Serocki i Krenz) próbowali pogodzić wiernosć swoim ideałom kompozytorskim z deklarowaną zgodą z programem władz. Panufnik znalazł się w trudnej sytuacji. Choć był ceniony przez władze, a jego pozycja w kraju jako czołowego kompozytora nie była kwestionowana, jednocześnie coraz wyraźniej odczuwał ciasny gorset wymagań władzy. Niedawno nagrodzona Sinfonia rustica została teraz skrytykowana jako dzieło formalistyczne (podobny los spotkał I Symfonię Lutosławskiego), wyjazdy zagraniczne zostały drastycznie ograniczone. W tej sytuacji kompozytor postanowił skoncentrować się na opracowaniach muzyki staropolskiej. Zmiany zachodzą też w życiu osobistym kompozytora: w 1951 roku poślubia oszałamiająco piękną i zmysłową Irlandkę Elisabeth O Mahoney Rudnicką. Wkrótce młodemu małżeństwu rodzi się córka Oonagh. Śmierć Stalina w 1953 roku nie przyniosła w polityce kulturalnej Polski radykalnych zmian. Odwilż i zmiany, które pozwoliły na zorganizowanie wyjątowego w bloku komunistycznym festiwalu muzyki współczesnej Warszawska Jesień przyszły dopiero trzy lata później. Tymczasem wytrzymałość Panufnika wyczerpywała sie. Czarę goryczy przelała tragiczna śmierć córki, która utonęła w kapieli, gdy kompozytor przebywał z oficjalną delegacją w Chinach. Wobec tego, że w 1951 roku zmarł ojciec Panufnika, nic już nie łączyło kompozytora z krajem. W tej sytuacji podjął decyzję o ucieczce. Ucieczka Panufnika, obok odmowy powrotu do kraju Czesława Miłosza, była jednym z najbardziej spektakular- 17

18 nych świadectw klapy polityki kulturalnej komunistów. W 1954 roku Panufnik wyjeżdża na koncerty do Szwajcarii po czym odlatuje do Londynu. Całą ucieczkę perfekcyjnie przygotowuje w porozumieniu z zaprzyjaźnionym z Panufnikiem wybitnym kompozytorem polskim osiadłym w Szwajcarii Konstantym Régameyem żona Panufnika, która już wcześniej wyjechała do Londynu. Panufnik jest wolny, ale jego sytuacja okazuje się o wiele trudniejsza niż mogło by się to z pozoru wydawać. Po krótkim okresie zainteresowania kompozytorem, a przede wszystkim jego ucieczką, głównie mediów emigracyjnych, Panufnika czeka trudna droga odbudowywania swojej kariery prawie od zera. Jak pisze w swojej autobiografii: Po jakiś dwóch miesiącach zacząłem się obawiać, że wkrótce odkryjemy ze Scarlett (tak nazywał kompozytor ówczesną żonę), iż nasza wolność jest przede wszystkim wolnością umierania z głodu. W Polsce byłem kimś, w Angli stałem się absolutnie nikim. Nieznany kompozytor z Polski, pomimo pomocy przyjaciół (m.in. wybitnego pianisty Witolda Małcużyńskiego) miał bardzo trudną sytuację w Anglii. Sytuacja ta pogorszyła się jeszcze, kiedy politykę kulturalną radia BBC w dziedzinie muzyki przejęli ludzie o bardzo awangardowych gustach. Złośliwą ironią losu okazało się, że Panufnik, który w Polsce był krytykowany za zbytnią awangardowość, teraz okazał się kompozytorem zbyt tradycyjnym. W tej sytuacji kompozytor, aby zarobić na życie przyjął posadę dyrygenta w Birmingham. Życie osobiste kompozytora, również nie układało się w tym czasie dobrze. Małżeństwo Panufnika rozpadło się wkrótce po ucieczce, Winsome Ward, Angielka z którą kompozytor związał się parę lat później, zmarła na raka. Sytuacja kompozytora, który dobiegał pięćdziesiątki i miał na swoim koncie dwie symfonie i parę innych utworów orkiestrowych i kameralnych nie wyglądała najlepiej. I oto nagle sytuacja zmienia się diametralnie. Kiedy kompozytor zaczyna już myśleć o emigracji do Ameryki poznaje młodą dziewczynę zajmującą się fotografią Camillę Jessel. Polecona przez przyjaciół, zostaje jego sekretarką i błyskawicznie porządkuje sprawy zaniedbane przez pochłoniętego pracą twórczą kompozytora. Niebawem Panufnik, który po dotychczasowych doświadczeniach nie myślał o małżeństwie, zakochuje się w młodej i atrakcyjnej kobiecie. Jednocześnie odczuwa przypływ sił twórczych i zachęcony przez przyjaciela z Polski, Zygmunta Mycielskiego, wysyła swoją III Symfonię na konkurs kompozytorski do Monako. W 1963 roku, wraz z sucesem zawodowym (III Symfonia znana jako Sinfonia sacra zdobywa I nagrodę na konkursie w Monako), przychodzi szczęście osobiste. Ślub z Camillą zapewnia kompozytorowi stabilizację. Znajduje wreszcie rodzinę, a oddana mu żona zadba o doskonałe warunki do pracy. Panufnik może odtąd skoncentrować się na pracy twórczej. Ostatnie 30 lat życia, w porównaniu z dotychczasowymi przeżyciami kompozytora, wyglądają wręcz monotonnie. Jego biografię ubarwiają jedynie prawykonania kolejnych utworów i narodziny dwojga dzieci. W tym okresie powstają kolejne symfonie (kompozytor miał ich skomponować aż dziesięć), koncerty skrzypcowy i fagotowy, trzy kwartety smyczkowe, Arbor Cosmica na orkiestrę smyczkową i wiele dzieł orkiestrowych i kameralnych. Panufnik wypracowuje swój indywidualny system kompozytorski, który opisuje w krótkiej książce, wydanej w 1974, odsłaniającej tajniki 18 att mödosamt börja bygga upp karriären nästan från noll. Som han skulle beskriva detta i sin självbiografi: Efter ett par månader började jag frukta att jag snart tillsammans med Scarlett så kallade han sin dåvarande hustru upptäcker att vår frihet framför allt består i att vara fri att dö av hunger. I Polen hade jag varit någon, i England blev jag en fullständig icke-person. Trots att vännerna (bl. a. pianisten Witold Małcużyński) hjälpte till, var det svårt för en okänd kompositör från Polen att klara sig i England. Situationen blev ännu svårare efter att BBC:s kulturpolicy på musikens område hade hamnat hos personer med mycket avantgardistisk smak. Det var ödets ironi att Panufnik, som i Polen hade kritiserats för att vara för avantgardistisk, nu visade sig vara för traditionell. För att klara försörjningen accepterade tonsättaren posten som dirigent i Birmingham. Även privatlivet kärvade. Äktenskapet gick i kras snart efter flykten. Winsome Ward, en engelsk kvinna som Panufnik inledde en relation med några år senare, dog i cancer. Det såg inte särskilt ljust ut för en tonsättare som närmade sig de femtio och hade två symfonier, ett par andra orkesterverk och litet kammarmusik på sin meritlista. Plötsligt förändras situationen fullständigt. Tonsättaren, som just har börjat umgås med tanken på att flytta till USA, lär känna en ung kvinnlig fotograf vid namn Camilla Jessel. På vännernas rekommendation blir hon hans sekreterare och får på nolltid ordning på allt som den intensivt arbetande tonsättaren inte har hunnit ägna sig åt. Det tar inte lång tid innan Panufnik, som efter sina tidigare erfarenheter inte har tänkt på ett nytt förhållande, blir förälskad i den unga attraktiva kvinnan. Samtidigt upplever han en ny våg av konstnärlig inspiration och uppmuntrad till detta av sin polske vän Zygmunt Mycielski anmäler sin tredje symfoni till 1963 års kompositionstävling i Monaco. Yrkesframgången (symfonin, känd som Sinfonia Sacra, får tävlingens första pris) kommer tillsammans med familjelyckan. Äktenskapet med Camilla ger honom stabilitet. Han får äntligen en familj och utmärkta förutsättningar för att arbeta. Hädanefter kommer Panufnik att kunna koncentrera sig på sitt skapande. Jämfört med de tidigare upplevelserna ger tonsättarens sista trettio levnadsår ett närmast monotont intryck, så när som på uruppförandena av hans nya verk och tillökningen i familjen med två barn. Under denna period skapas nya symfonier (de skulle bli sammanlagt tio), en violinkonsert och en fagottkonsert, tre stråkkvartetter, Arbor Cosmica för stråkorkester och flera andra verk för orkester och för kammarensemble. Panufnik utarbetar ett specifikt kompositionssystem som han beskriver i en kort bok utgiven Hans system utgår från enkla symmetriprinciper och härleder hela verk ur små celler. Det är underordnat matematiska principer och resulterar i musik av glasklar perfektion och osedvanlig skönhet. Märkligt nog tilltar Panufniks skapande kraft med åren. Som tonsättaren uttrycker det i sin självbiografi, utgjorde dessa år en period av ständigt accelererande kreativ aktivitet. Denna systematiska och stadiga utveckling påminner om hans studiekamrat Witold Lutosławskis evolution. Det konsekventa kompositionsarbetet förde med sig större och större erkännande för Panufnik. Hans verk spelades på betydelsefulla festivaler, beställningar av nya verk kom

19 Andrzej Panufnik, rękopis - Diagram Modlitwy Powszechnej/Andrzej Panufniks manuskript Universal Prayer Foto: panufnik.pl från sådana renommerade orkestrar som Boston Symphony Orchestra, Royal Philharmonic Society i London, London Symphony Orchestra och Chicago Symphony Orchestra. År 1977 började hans verk uppföras även i Polen. Han tackade dock konsekvent nej till inbjudningar därifrån och förklarade att han inte kunde tänka sig att återvända så länge kommunisterna satt kvar vid makten. En resa till Polen blev till slut möjlig efter det polska kommunistpartiets frånfälle från makten Året därpå besökte tonsättaren Warszawahösten där fjorton av hans verk stod på festivalprogrammet. Mottagandet blev entusiastiskt, han fick besöka platser som han inte hade sett på trettio år och han började planera sitt nästa besök. Det blev inte av. Panufnik dog 1991, strax efter att ha avslutat arbetet med Cellokonserten. Panufniks roll och betydelse väntar fortfarande på fullt erkännande. Denna tonsättare hade växt ur en polsk tradition och fortsatte sedan att under flera års arbete i relativ avskildhet utarbeta sin individuella, föga trendriktiga stil. Mätt med avantgardets mått var hans musik inte utforskande. Idag, när alla traditioner omvärderas, spelar det inte längre någon större roll. Det viktiga är att Panufniks musik talar till musikälskarna. Även om han nuförtiden inte spelas på Warszawahösten, hörs hans musik oftare och oftare i konsertsalarna. Jag tror att tonsättaren skulle vara nöjd med sakernas tillstånd. Lech Dzierżanowski jego warszatatu. Jest to system oparty na prostych zasadach symetrii i wyprowadzania całych utworów z niewielkich komórek. Podporządkowany matematycznym zasadom daje w rezulatcie muzykę o klarownej perfekcji i niezwykłym pięknie. Ciekawe, że z biegiem lat siły twórcze Panufnika rozwijają się. Jak pisze sam kompozytor w swojej autobiografii, te lata stanowiły okres stale przyspieszającej aktywności twórczej. Ten systematyczny i powolny rozwój kompozytora przypomina ewolucję twórczości jego kolegi ze studiów Witolda Lutosławskiego. Konsekwentna praca kompozytorska przynosiła Panufnikowi coraz większe uznanie. Jego kompozycje były grywane na znaczących festiwalach, a zamówienia na nowe kompozycje przychodziły od tak renomowanych zespołów jak Boston Symphony Orchestra, Royal Philharmonic Society w Londynie, London Symphony Orchestra czy Chicago Symphony Orchestra. Od 1977 roku kompozytor zaczął też być wykonywany w Polsce. Jednak na zaproszenia z kraju odpowiadał negatywnie tłumacząc, że dopóki władzę sprawują komuniści nie wyobraża sobie przyjazdu do kraju. Kiedy w 1989 roku partia komunistyczna w Polsce straciła władzę, przyjazd Panufnika stał się wreszcie możliwy. W 1990 roku kompozytor przyjechał na festiwal Warszawska Jesień, gdzie wykonano czternaście jego dzieł. Był entuzjastycznie witany, odwiedził nie widziane od ponad 30 lat miejsca i planował kolejną wizytę w Polsce. Niestety już do niej nie doszło. W 1991 roku, tuż po ukończeniu pracy nad Koncertem wiolonczelowym, Panufnik zmarł. Rola i znaczenie twórczosci Panufnika ciągle czeka na pełne rozpoznanie. Wyrastając z polskiej tradycji, kompozytor przez wiele lat tworzył w odosobnieniu, wypracowując swój indywidualny, niezależny od modnych trendów styl. Oceniając kryteriami awangardy, jego muzyka nie jest odkrywcza. Jednak dziś, w czasach kiedy przewartościowujemy wszystkie tradycje, nie ma to już większego znaczenia. Ważne jest to, że muzyka Panufnika przemawia do melomanów. Dlatego, choć dziś nie grywa się Panufnika na Warszawskiej Jesieni, jego muzyka rozbrzmiewa coraz częściej w salach filharmonicznych. Myślę, że kompozytor cieszyłby się z tego stanu rzeczy. Lech Dzierżanowski 19

20 Warszawas barn Dzieci Warszawy Zbigniew Bidakowski Znaną pieśń postańczą Warszawskie dzieci do słów Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego skomponował Andrzej Panufnik tuż przed powstaniem warszawskim, w lipcu 1944 roku. Piosenkę nagrano 1 sierpnia dla powstańczej rozgłośni Błyskawica. 20 Powiśle, Wola i Mokotów, Ulica każda, każdy dom Gdy padnie pierwszy strzał, bądź gotów, Jak w ręku Boga złoty grom. Warszawskie dzieci, pójdziemy w bój, Za każdy kamień Twój, Stolico, damy krew! Warszawskie dzieci, pójdziemy w bój, Skąd dzieci w takim kontekście? Jak rozumieć wzywanie do boju dzieci? Powstańcy warszawscy w 1944 r. nie byli pierwsi. W sztuce Stanisława Wyspiańskiego z 1904 r. Noc listopadowa (opowiadającej o wybuchu antyrosyjskiego powstania listopadowego w 1830 r.) inicjator powstania, instruktor szkoły podchorążych Piotr Wysocki nawołuje: Hej, bracia, dzieci, żołnierze, za broń, za broń, za broń! (...) Hej, bracia, oto budzą się burze: za broń, za broń, za broń; Znana rzeźba Jerzego Jarnuszkiewicza Mały Powstaniec, jeszcze zanim odlano ją jako pomnik, była niezwykle rozpowszechniena w formie gadżetów, czyli różnej wielkości figurek, na pocztówkach itd. W rzeźbie jedni zapewne widzą apoteozę bezgranicznego poświęcenia dla słusznej sprawy (np. obrony ojczyzny) usprawiedliwiającego każdą ofiarę, choćby było nią nawet wysyłanie do walki dzieci. Innych porusza zapewne alegoryczne przedstawienia losu dziecka na wojnie. Kiedy zabawkowe hełmy i karabiny zastępowane są prawdziwymi. Mały chłopczyk zaopatrzony w groźne atrybuty wojenne przypomina renesansowe alegorie Vanitas marności świata, w których często używano wyobrażenie dziecka z czaszką, klepsydrą czy kosą. W XX wieku te przedmioty zastąpiły hełm i karabin. Chociaż w powstaniu nikt nie wysyłał dzieci do walki, to jednak brały one w nim udział jako I juli 1944, strax innan upproret i Warszawa, komponerade Andrzej Panufnik den kända kampsången Warszawas barn till Stanisław Ryszard Dobrowolskis text. Den 1 augusti spelades den in för upprorets radiostation Błyskawica [Blixten] som spelade upp sången för första gången den 8 augusti Powiśle, Wola och Mokotów, Varenda gata, varje hus - När första skottet hörs, var redo Som gyllne blixten i Guds hand. Refräng: Warszawas barn, vi går i strid, Varenda liten sten försvarar vi med blod! Warszawas barn, vi går i strid, Redo att släppa loss vår vrede och vårt mod! Hur kommer det sig att det är barn som tilltalas? Hur ska man förstå en stridsuppmaning riktad till barn? Upprorsmakarna i Warszawa 1944 var inte de första. I Stanisław Wyspiańskis pjäs Novembernatten från 1904 (som skildrade utbrottet av det antiryska novemberupproret 1830) uppmanar Piotr Wysocki, lärare och initiativtagare till upproret: Hör, bröder, barn, soldater, till vapen, till vapen, till vapen! [ ] Hör, bröder, nu vaknar stormarna: till vapen, till vapen, till vapen! Redan innan Jerzy Jarnuszkiewiczs berömda skulptur Den lille upprorsmakaren göts till minnesmärke, fick den en ovanlig spridning i form av saker som figurer i olika storlekar, postkort och så vidare. En del vill säkert låta skulpturen symbolisera ett förhärligande av de gränslösa uppoffringarna för de rätta idealen (till exempel försvaret av landet) vilket kunde rättfärdiga varje offer, även de som innebar att barn skickades ut i striden. Andra berörs istället av den allegoriska tolkningen av barnens öde i kriget när leksakshjälmarna och leksaksgevären ersattes av riktiga. En liten pojke iklädd för stor militär hjälm, för stora militära skor och ett enormt gevär påminner allegoriska bilder på tema Vanitas fåfänglighet från renässansen som ofta avbildade ett barn med