RELACJA RYSZARDA KACZOROWSKIEGO DOTYCZĄCA PLEBISCYTU W BIAŁYMSTOKU W 1939 R. Ryszard Kaczorowski ( )

Transkrypt

1 MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE RELACJA RYSZARDA KACZOROWSKIEGO DOTYCZĄCA PLEBISCYTU W BIAŁYMSTOKU W 1939 R. Ryszard Kaczorowski ( ) Ryszard Kaczorowski herbu Jelita urodził się 26 listopada 1919 r. w Białymstoku, jako syn Wacława Kaczorowskiego i Jadwigi z Sawickich 1. Wychowywał się w rodzinie szlacheckiej o silnych tradycjach niepodległościowych. Uczęszczał do Szkoły Powszechnej nr 11 oraz prywatnej Szkoły Handlowej w Białymstoku. Od dzieciństwa związał się z harcerstwem. W maju 1931 r. wstąpił do 13 Drużyny im. Andrzeja Małkowskiego. 24 października 1933 r. złożył pierwsze harcerskie przyrzeczenie. W białostockim harcerstwie działał jako instruktor, drużynowy i opiekun obozów letnich. Tuż przed wybuchem II wojny światowej został zastępcą komendanta białostockiego Pogotowia Harcerskiego, mającego pełnić służbę pomocniczą na wypadek wojny. 22 września 1939 r., po przejęciu Białegostoku z rąk niemieckich przez Armię Czerwoną, miasto włączono do Białoruskiej Republiki Radzieckiej. Ryszard Kaczorowski współtworzył konspiracyjne Szare Szeregi, w których objął komendę nad okręgiem białostockim. Pełnił funkcję łącznika między Szarymi Szeregami a Komendantem Związku Walki Zbrojnej. 17 lipca 1940 r. został aresztowany przez NKWD i uwięziony w Białymstoku, a następnie wywieziony do Mińska Li- 1 A.C. Dobroński, Ryszard Kaczorowski. Dziewięć wieczorów z prezydentem, Białystok 2007, s. 7; Prezydenci Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie , opr. A.K. Kunert, Warszawa 2010, s

2 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW Biuro b. Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ryszarda Kaczorowskiego 208

3 Relacja Ryszarda Kaczorowskiego... Biuro b. Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ryszarda Kaczorowskiego 209

4 210 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW

5 Relacja Ryszarda Kaczorowskiego... Biuro b. Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ryszarda Kaczorowskiego 211

6 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW tewskiego. Po dwudniowym procesie, 1 lutego 1941 r. został przez sąd Białoruskiej Republiki Radzieckiej skazany na karę śmierci. Po ponad trzech miesiącach pobytu w celi śmierci, 10 maja 1941 r., sąd sowiecki zamienił poprzedni wyrok na dziesięć lat łagrów oraz dodatkowo na pięć lat pozbawienia praw wyborczych i konfiskatę majątku. W końcu maja 1941 r. Ryszard Kaczorowski został wywieziony na Kołymę, gdzie przez blisko dwa lata pracował w kopalni złota Duskanja. Wolność odzyskał po wejściu w życie umowy polsko-sowieckiej z 30 lipca 1941 r. i udał się na południe Związku Sowieckiego, gdzie formowało się wojsko polskie. W marcu 1942 r. wstąpił do dowodzonej przez gen. Władysława Andersa Armii Polskiej w ZSRR. Wraz z nią opuścił Nieludzką Ziemię i przeszedł szlak bojowy 2 Korpusu, walcząc w szeregach batalionu łączności 3 Dywizji Strzelców Karpackich. Na Półwyspie Apenińskim, jako dowódca ośrodka łączności 2 Brygady Strzelców Karpackich, brał udział m.in. w bitwie o Monte Cassino, Ankonę, Bolonię. We Włoszech, w Liceum 3 Dywizji Strzelców Karpackich, kontynuował przerwaną wojną naukę. Po zakończeniu działań wojennych podjął decyzję o pozostaniu na emigracji. W sierpniu 1946 r. Ryszard Kaczorowski dotarł na wyspy brytyjskie. W 1947 r. zdał egzamin maturalny, zaś z dniem 2 kwietnia 1948 r. zakończył służbę wojskową. Po przyjeździe do Londynu podjął studia w szkole handlu zagranicznego i administracji portowej. Przez cały okres aktywności zawodowej, blisko 40 lat, zajmował się księgowością w brytyjskim przemyśle. Na emigracji wrócił także do działalności społecznej, działał w organizacjach emigracyjnych i harcerstwie. W lutym 1948 r. Ryszard Kaczorowski został członkiem londyńskiej Głównej Kwatery Harcerzy. W latach był Naczelnikiem Związku Harcerstwa Polskiego, a następnie przewodniczącym Związku Harcerstwa Polskiego na Obczyźnie ( ). To w harcerstwie poznał swoją przyszłą żonę Karolinę z Mariampolskich. Ryszard Kaczorowski brał aktywny udział w życiu politycznym emigracji. Udzielał się w środowiskach kombatanckich bliskich gen. W. Andersowi. Sprawował ważne funkcje m.in. w Zarządzie Głównym Stowarzyszenia Polskich Kombatantów, Radzie Koordynacyjnej Po- 212

7 Relacja Ryszarda Kaczorowskiego... lonii Wolnego Świata, Zarządzie Zjednoczenia Polskiego w Wielkiej Brytanii, Radzie Polskiej Macierzy Szkolnej, Radzie Instytutu Polskiej Akcji Katolickiej czy Radzie Polskiego Ośrodka Społeczno-Kulturalnego w Londynie. W 1986 r. wszedł do Rady Narodowej RP parlamentu na Uchodźstwie. 17 lutego 1986 r. został ministrem do Spraw Krajowych w rządzie premiera Edwarda Szczepanika. Do obowiązków ministra Kaczorowskiego należały kontakty z działaczami krajowej opozycji demokratycznej. Został także sekretarzem Funduszu Pomocy Krajowi oraz Funduszu Pomocy Kulturze Polski. 25 stycznia 1988 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie, Kazimierz Sabbat, zgodnie z Konstytucją RP z 23 kwietnia 1935 r., wyznaczył Ryszarda Kaczorowskiego na następcę prezydenta na wypadek opróżnienia się urzędu przed zawarciem pokoju lipca 1989 r., po nagłej śmierci prezydenta Sabbata, Ryszard Kaczorowski złożył przysięgę i objął urząd Prezydenta RP 3. Ryszard Kaczorowski był ostatnim (szóstym) Prezydentem RP na Uchodźstwie. 20 grudnia 1990 r., w Londynie, podpisał dekret o zakończeniu działalności i rozwiązaniu Rządu RP na Uchodźstwie grudnia 1990 r., na Zamku Królewskim w Warszawie, Ryszard Kaczorowski złożył swój urząd na ręce pierwszego wybranego w wolnych wyborach Prezydenta RP Lecha Wałęsy 5. W trakcie uroczyści przekazał insygnia prezydenckie: chorągiew II Rzeczypospolitej, rękopis Konstytucji Kwietniowej 1935 r., pieczęć Kancelarii Prezydenta RP, insygnia Orderu Orła Białego i Orderu Odrodzenia Polski. Po złożeniu urzędu Prezydenta nadal mieszkał w Londynie. Często przyjeżdżał do kraju, gdzie uczestniczył w wielu wydarzeniach. Tak w kraju, jak i na emigracji sprawował szereg ważnych funkcji społecznych. Był m.in. sekretarzem honorowym Funduszu Pomocy Krajowej, przewodniczącym Rady Dziedzictwa Archiwalnego w Warszawie, patronem Fundacji Ochrony Zabytków Militarnych w Londynie, członkiem Rady Programowej Towarzystwa Naukowego im. Stanisława ze 2 Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, Londyn, Nr 5 z r., s Ibidem. 4 Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Nr 5 z r., s Ibidem, s

8 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW Skarbimierza, honorowym członkiem Polish American Youth w Chicago oraz Honorowym Członkiem Stowarzyszenia Szarych Szeregów. Otrzymał honorowe obywatelstwo wielu polskich miast, m.in. Warszawy, Krakowa, Gdyni, Gdańska, Rzeszowa, Lublina, Opola, Helu, Kielc, Siedlec, Częstochowy i rodzinnego Białegostoku. Prezydent Kaczorowski został uhonorowany najwyższymi polskimi i zagranicznymi odznaczeniami. Pełnił funkcję Wielkiego Mistrza Kapituły Orderu Orła Białego i Kapituły Orderu Odrodzenia Polski. W 2004 r. został mianowany przez królową Elżbietę II Rycerzem Wielkiego Krzyża Orderu św. Michała i św. Jerzego. Wyróżnienie to otrzymał za zasługi dla rozwoju kontaktów polsko-brytyjskich. Papież Jan Paweł II odznaczył Ryszarda Kaczorowskiego Krzyżem Wielkim Orderu Piano/Błogosławionego Piusa IX. Odznaczony był także m.in. Krzyżem Pamiątkowym Monte Cassino, Krzyżem Więźniów Politycznych, Krzyżem Armii Krajowej, Krzyżem Franciszkańskim oraz Medalem Pro Memoria. Ryszard Kaczorowski był doktorem honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego, Akademii Medycznej w Białymstoku, Uniwersytetu w Białymstoku, Uniwersytetu Opolskiego oraz Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Zginął 10 kwietnia 2010 r. w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem, udając się na obchody 70 rocznicy zbrodni katyńskiej. Spoczął w Panteonie Wielkich Polaków w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie. Andrzej. Cz. Żak 214

9 Relacja Ryszarda Kaczorowskiego... Informacja źródłowa Relacja Ryszarda Kaczorowskiego znajduje się w zespole archiwalnym Ministerstwa Informacji i Dokumentacji 1 przechowywanym w Instytucie Hoovera do Badań Wojny, Rewolucji i Pokoju (Hoover Institution on War, Revolution and Peace) przy Uniwersytecie Stanforda w Kalifornii. Rękopis ten jest częścią obszernej dokumentacji dotyczącej losów polskich obywateli, więźniów i zesłańców, wywiezionych do sowieckiej Rosji w latach , zwolnionych po amnestii wynegocjowanej w lipcu 1941 r. przez Rząd Polski na Uchodźstwie i w 1942 r. ewakuowanych przez Persję na Bliski Wschód. Ponad takich relacji i ankiet, w większości spisanych w latach , oraz ponad oryginalnych aktów zwolnień z łagrów zachowało się w zespole akt ambasady RP w Moskwie 2, w tzw. zbiorze gen. Andersa 3 oraz w wymienionym wyżej zespole Ministerstwa Informacji i Dokumentacji. Gdy w lipcu 1945 r. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone wycofały uznanie dla swojego sprzymierzeńca, legalnego rządu RP na Uchodźstwie, rząd ten przekazał te materiały, wraz z większością archiwów rządowych, do Instytutu Hoovera, aby zapobiec ich przejęciu przez władze PRL, rozproszeniu lub zniszczeniu. Gromadzenie dokumentacji losów deportowanych obywateli polskich rozpoczęto już w końcu 1941 r. Polskie władze cywilne i wojskowe zamierzały w ten sposób uzyskać niezależne od sowieckich dane o polskich więźniach i zesłańcach rozproszonych na terenach Związku Radzieckiego, materiały dokumentujące akty naruszenia prawa międzynarodowego przez władze okupacyjne, a także szczegółowe informacje o organizacji systemu sowieckich represji i terroru. Przeprowadzenie masowej akcji ankietowej stało się możliwe dopiero po ewakuacji do Persji, w połowie 1942 r. Większość zachowanych relacji i ankiet pochodzi z roku następnego. Zostały one zgromadzone przez władze wojskowe w archiwum tajnego Biura Dokumentów II Korpusu. Jest to dokumentacja bardzo różnorodna. Znajdują się tutaj nie tylko 1 Poland. Ministerstwo Informacji i Dokumentacji Records , box 222, folder 6. 2 Poland. Ambasada (Soviet Union) Records Anders (Władysław) Collection

10 216 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW relacje, ale również pamiętniki, ankiety i zeznania. Ankiety najczęściej dotyczą przebiegu zesłania czy uwięzienia, ale można także odnaleźć informacje dotyczące ruchu oporu, warunków pracy, życia religijnego, sytuacji kobiet i Żydów. Część tych relacji i ankiet, około , zebranych głównie od ewakuowanej ludności cywilnej, Biuro Dokumentów przesłało do Ministerstwa Informacji i Dokumentacji w Londynie. Pozostałe relacje z Biura Dokumentów, wraz z obszernymi indeksami osobowymi i tematycznymi, stanowią tak zwany zbiór Władysława Andersa. Oba zbiory mieszczą się obecnie w Instytucie Hoovera, a ich mikrofilmy przekazano do Archiwum Akt Nowych w Warszawie 4. Większość relacji przekazanych do Ministerstwa Informacji i Dokumentacji dotyczy okupacji, a szczególnie plebiscytu z 22 października 1939 r., przeprowadzonego przez władze sowieckie wśród mieszkańców wschodniej Polski. Relacje dotyczące plebiscytu i okupacji uporządkowane są według klucza administracyjnego, z podziałem na województwa i powiaty, a niekiedy na mniejsze jednostki administracyjne. W teczkach dotyczących Białegostoku, gdzie miał głosować Ryszard Kaczorowski, zachowało się ponad sto relacji plebiscytowych. Opracowanie sprawy plebiscytu było jednym z pierwszych zadań Ośrodka Studiów Ministerstwa Informacji, którym kierował Wiktor Sukiennicki, zastępca profesora prawa Uniwersytetu Stefana Batorego, więzień Kołymy, a po amnestii z 30 lipca 1941 r. pracownik Ambasady RP w Kujbyszewie i Ministerstwa Informacji. Po wojnie Sukiennicki pracował na polskim wydziale Oxfordu, w Radiu Wolna Europa, a potem w Instytucie Hoovera. Badania zespołu, którym kierował prof. Sukiennicki jednoznacznie wykazały, że plebiscyt sowiecki był zupełną farsą wyborczą przeprowadzoną w celu uprawomocnienia sowieckiego stanu posiadania wynikłego z agresji na Polskę. Dwa tygodnie po 4 Kilkanaście lat temu Instytut Hoovera zmikrofilmował swoje polskie zbiory pro- Kilkanaście lat temu Instytut Hoovera zmikrofilmował swoje polskie zbiory proweniencji państwowej i podarował kopie mikrofilmów Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. Mikrofilmy te są udostępniane badaczom w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych opublikowała także przewodnik po zbiorach polskich Instytutu Hoovera, opracowany przez W. Stępniaka, Archiwalia polskie w zbiorach Instytutu Hoovera Uniwersytetu Stanforda, Warszawa Inwentarze większości zbiorów archiwalnych Instytutu Hoovera dostępne są na stronie internetowej Archive of California:

11 Relacja Ryszarda Kaczorowskiego... plebiscycie północno-wschodnie ziemie Polski zostały połączone z sąsiadującymi republikami sowieckimi, a Wilno, ze skrawkiem Wileńszczyzny, przekazane Litwie. Ze względu na wojenną cenzurę aliancką, materiałów dowodowych i opracowań dotyczących sowieckich nadużyć i zbrodni nie można było wykorzystać ani w czasie wojny, ani po jej zakończeniu na otwartej międzynarodowej konferencji pokojowej, bo do takiej nigdy nie doszło. Do niedawna korzystali z tej dokumentacji tylko badacze, którzy trafiali do Instytutu Hoovera 5. Dlatego ważne jest, że zebrana i zachowana obszerna i wielotematyczna dokumentacja jest dostępna obecnie na mikrofilmach w Polsce, umożliwiając szczegółowe prace nad dziejami okupacji sowieckiej na Kresach. Chociaż jest już za późno na sprawiedliwość dla bezpośrednio pokrzywdzonych, to wspominając cierpienia i śmierć setek tysięcy obywateli II Rzeczpospolitej, historycy czynią zadość dziejowej prawdzie, na którą nigdy nie jest za późno. Maciej Siekierski 5 Kwintesencją badań prof. W. Sukiennickiego jest artykuł The Establishment of the Soviet regime in Eastern Poland in 1939, Journal of Central European Affairs, July 1963, s Ostatnio relacje byłych więźniów i zesłańców zostały wykorzystane do wydawnictwa źródłowego dotyczącego zesłańców Żydów obywateli polskich pt. Widziałem anioła śmierci: losy deportowanych Żydów polskich w ZSRR w latach II wojny światowej, opracowanie i wstępy M. Siekierski i F. Tych, Warszawa

12 218 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW

13 Relacja Ryszarda Kaczorowskiego... Instytut Hoovera do Badań Wojny, Rewolucji i Pokoju przy Uniwersytecie Stanforda w Kalifornii 219

14 ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW Karta ewidencyjna z Sekcji Polskiej Archiwum Ministerstwa Obrony Zjednoczonego Królestwa 220