Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska. Krzysztof Jaszczyński BYTOM WARSZAWA O LWACH NA DWA GŁOSY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

Transkrypt

1 Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska Krzysztof Jaszczyński BYTOM WARSZAWA O LWACH NA DWA GŁOSY Ś L Ą S K I E C E N T R U M DZIEDZICTWA KULTUROWEGO W K ATOW ICACH KATOWICE 2008

2 Na okładce strona 1 Fragment rzeźby Lew śpiący, fot. J. Owczarek Zdjęcie górne: Bytom, Rynek, pocztówka, początek XX w., zbiory prywatne Czesława Czerwińskiego Zdjęcie środkowe: Lew śpiący, Bytom, Park Miejski, 1952 r., zdjęcie udostępnione przez Czesława Czerwińskiego Zdjęcie dolne: Lew śpiący, Warszawa, północna brama Ogrodu Zoologicznego, październik 2007, fot. T. Wojarski strona 2 Bytom, Rynek, pocztówka, początek XX w., zbiory prywatne Czesława Czerwińskiego strona 3 Jeden z lwów Landiniego stojących przed Pałacem Prezydenckim, fot. K. Jaszczyński Koncepcja graficzna serii Henryk Makarewicz Projekt okładki Piotr Jeleśniański, Anna Syska Redakcja Gabriela Bożek Copyright by Urząd Miejski w Bytomiu, Bytom 2008 Copyright by Urząd Miasta Stołecznego Warszawy, Warszawa 2008 Publikacja sfinansowana przez Urząd Miasta Stołecznego Warszawy oraz Urząd Miejski w Bytomiu ISBN Wydawca Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach ul. J. Ligonia Katowice Skład, druk i oprawa Drukarnia Skill ul. Kochanowskiego Bytom

3 WSTĘP Lew król zwierząt, symbol władzy, boskiej mocy, majestatu, dumy, siły i pamięci. Nie ma drugiego zwierzęcia, które w historii różnych kultur, w wielu religiach i tradycjach miałoby tyle symbolicznych znaczeń. Wizerunek lwa występuje w heraldyce, jest godłem wielu państw. Od lwa wywodzi się wiele nazw geograficznych, w tym nazwy miast takich, jak Lwów, Lion czy Leon. Lew, zwierzę-symbol, pojawia się w najstarszych cywilizacjach. Lwia brama w Mykenach, lwy Asyrii i Babilonu, lwy weneckie i chińskie strzegą ludzkich siedzib od tysięcy lat. Pojawiają się w fontannach i na pomnikach. W 338 roku p.n.e. na miejscu przegranej bitwy pod Cheroneą, na zbiorowej mogile poległych wojowników wznieśli Grecy pomnik ogromnego lwa. Motyw lwa jako symbol poległego w walce żołnierza pojawia się ponownie w czasach romantyzmu. Wielki duński rzeźbiarz Bertel Thorvaldsen na pomniku poległych szwajcarskich gwardzistów w Lucernie umieścił figurę rannego lwa. W 1834 roku na cmentarzu wojskowym w Berlinie stanął pomnik generała Gerharda von Scharnhorsta. Wspaniałe dzieło projektu Karla Friedricha Schinkla z 1820 roku wieńczyła figura śpiącego lwa, odlana z brązu pozyskanego z przetopionych armat. Lew, wykonany na podstawie szkiców z natury, powstał w pracowni rzeźbiarza Christiana Daniela Raucha. Współpracownikiem Raucha był młody, pochodzący z Królewskiej Huty rzeźbiarz Theodor Erdmann Kalide. Tak powstał wzór pomnika powielany później w wielu miejscach w Europie. Krwawa wojna francusko-pruska z lat , oprócz nieszczęść i nowego ładu w Europie, pozostawiła po sobie pomniki upamiętniające poległych żołnierzy. Największy z nich to Lew z Belfortu we Francji. Monstrualnej wielkości, długą na 22 i wysoką na 11 m rzeźbę lwa stworzył Frédéric Bartholdi, autor Statuy Wolności w Nowym Jorku. W roku 1873 na rynku w Bytomiu odsłonięto pomnik poległych żołnierzy mieszkańców powiatu bytomskiego. Pomnik prawie dokładnie powtarzał wzór stworzony przez Schinkla. Figurę lwa na zamówienie władz powiatu odlano w tymże roku w rodzinnej odlewni Gladenbecka w Berlinie. W 1932 roku pomnik przeniesiono na obecny Plac Akademicki. W 1945 roku świat się zmienił. Nie było już pomnika. Pozostał jedynie pozbawiony swojej pierwotnej symboliki śpiący, odlany z brązu lew. Przeniesiony do miejskiego parku, do połowy lat pięćdziesiątych XX wieku pozostawał promenadową osobliwością, atrakcją dla dzieci i tłem dla rodzinnych fotografii. Potem słuch o nim zaginął. W latach pięćdziesiątych XX wieku w Warszawie, przy wejściu do ZOO, pojawił się lew. Posadowiona na niewysokim cokole brązowa figura śpiącego lwa czyniła wejście 3

4 do ZOO atrakcyjnym dla odwiedzających. Była wymarzonym tłem dla rodzinnych fotografii. Na boku płyty będącej podstawą rzeźby widoczny był napis: Gegossen von H. Gladenbeck, Berlin W 2006 roku zamieszczoną na stronach internetowych informację o lwie z warszawskiego ZOO przeczytał katowicki historyk dr Zdzisław Jedynak. Ogłoszona przez niego teza brzmiała sensacyjnie lew z warszawskiego ZOO to lew z bytomskiego pomnika. Wiadomość wywołała burzę w śląskich mediach. Odezwały się grupy miłośników zabytków, stowarzyszenia, a nawet partie polityczne. Jednym głosem wołano: Lew powinien wrócić do Bytomia. Nikt nie zastanawiał się nad procedurami prawnymi sprawy. Czyją lew był, a czyją własnością jest dzisiaj? Czy przenosząc go, złamano prawo? Jakie procedury muszą być spełnione, by lew mógł być przewieziony do Bytomia i w końcu czy to na pewno jest ten sam lew? Nie zachowały się bowiem żadne dokumenty ani informacje mówiące o przeniesieniu rzeźby z Bytomia do Warszawy. Czy to ten sam lew? Dowodów bezpośrednich nie ma. Jest łańcuch poszlak wskazujących, że mamy do czynienia z jednym dziełem. Nie można jednak w 100% wykluczyć wykonania w Berlinie w 1873 roku kolejnych kopii rzeźby. Ja myślę, że lew z Warszawy jest tym zaginionym lwem z Bytomia. Jestem też przekonany, że dzięki przeprowadzce do stolicy rzeźba ocalała. Stojąc przy ZOO, uniknęła losu skradzionych lwów z Gliwic czy Rud. Spór o rzeźbę dowartościował ją. Wpisana w Warszawie do rejestru stała się formalnie zabytkiem. Dzięki zainteresowaniu władz bytomskich i dobrej woli władz warszawskich podjęto rozmowy dotyczące przyszłości lwa. Potwierdziła się zasada, że zgoda buduje. ING Bank Śląski mający w swoim logo lwa okazał się dobrodziejem, dzięki któremu Gliwickie Zakłady Urządzeń Technicznych S.A. wykonały konserwację zabytku oraz jego kopię. Dzięki życzliwemu podejściu władz stołecznego miasta Warszawy uzgodniono, że stary lew trafi do Bytomia, a nowy do warszawskiego ZOO. Dlaczego właśnie tak? Ostatnie lata pozwalają na poznawanie całej historii Górnego Śląska. Do niedawna historia sprzed 1945 roku była białą plamą. Pomnik z 1873 roku i jego materialna pozostałość lew jest ważnym przyczynkiem do odkrywania tej historii. Dobrze, że wrócił do Bytomia, chociaż wrócił w innym charakterze nie pomnika, a zabytku. Co bardzo ważne, zabytku związanego z miejscem swojego powstania. Druga, identyczna rzeźba będzie kontynuacją historii najnowszej mniej burzliwej, ale również ciekawej historii lwa z warszawskiego ZOO. Jacek Owczarek Dyrektor Śląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach 4

5 Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska LEW ŚPIĄCY Odlewnictwo artystyczne Rewolucja przemysłowa, która rozpoczęła się w Anglii w drugiej połowie XVIII wieku, miała zasadniczy wpływ na gwałtowny rozwój odlewnictwa artystycznego. W Prusach przypadał on na trzy pierwsze dekady XIX wieku i był możliwy dzięki gwałtownym zmianom w technologii hutniczej, m.in. poprzez uruchomienie w Gliwicach pierwszego na kontynencie europejskim wielkiego pieca opalanego koksem (1796). W Europie rodzący się przemysł hutniczy odegrał olbrzymią rolę w rozwoju sztuki rzeźbiarskiej i użytkowej, co przełożyło się na ogromne zainteresowanie wyrobami odlewnictwa artystycznego, a nawet modę. Wykonywano je z cynku (odlewy próbne), żeliwa i brązu. W Prusach żeliwo uważane było wówczas za materiał mający wymowę patriotyczną (wytwarzano z niego również unikatową czarną biżuterię), było swojego rodzaju symbolem nowej epoki węgla i stali, żelaza i pary, a jako tworzywo artystyczne wpisywało się również w estetykę klasycyzmu. Wykonywano z niego też drobne formy artystyczne, m.in. galanterię i detale architektoniczne. Brąz z kolei był materiałem drogim i wykonywano z niego pojedyncze odlewy dużych rozmiarów na indywidualne zamówienia. W procesie powstawania rzeźby artystycznej i jej odlewania uczestniczyło kilka osób, m.in. autor rysunku, mistrz modelarski, formierz, odlewnik i cyzeler. Co ważne, każda z tych osób była w równym stopniu zaangażowana w tworzenie rzeźby. Każda odlewnia miała własną specjalizację i tak zwane rzeźby wzorcowe, które prezentowane były w publikacjach wzornikach handlowych (cenniki wyrobów, np. Magazyn wyrobów odlewniczych 5

6 Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska Królewskiej Odlewni Żeliwa w Berlinie, Preis-Courant wzornik wyrobów Królewskiej Odlewni Żeliwa w Gliwicach, Rysunki odlewów żeliwnych Królewskiej Odlewni Huty w Sayn). Huty zajmujące się odlewnictwem artystycznym były w stanie wykonać odlewy zarówno artystyczne, jak i techniczne. Królewska Odlewnia Żeliwa w Gliwicach W 1798 roku w Królewskiej Odlewni Żeliwa w Gliwicach powstała odlewnia artystyczna. Począwszy od 1804 roku z nowo uruchomionej Królewskiej Odlewni Żeliwa w Berlinie przysyłano tutaj modele tworzone m.in. przez europejskiej sławy rzeźbiarzy, np. Karla Friedricha Schinkla, Christiana Daniela Raucha, Johanna Gottfrieda Schadowa i Leonharda Poscha. Tego samego roku po raz pierwszy gliwickie odlewy zostały wysłane na wystawę Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie. Spadek popytu na odlewy artystyczne, który rozpoczął się w drugiej połowie lat 30-tych XIX wieku, doprowadził do stopniowego zaprzestania produkcji określonych wyrobów. W 1845 roku zrezygnowano z produkcji seryjnej, ograniczając się 1. Królewska Odlewnia Żeliwa w Gliwicach w początkach XIX w., litografia, zbiory prywatne 6

7 LEW ŚPIĄCY tylko do wykonywania zamówień. Środek ciężkości przeniesiony został wówczas na produkcję wyrobów technicznych, w tym m.in. naczyń emaliowanych oraz rur gazociągowych. W 1872 roku zamknięto modelarnię, której ponowne otwarcie nastąpiło dopiero w 1888 roku. Królewska Odlewnia Żeliwa w Berlinie Uruchomiona w 1804 roku Królewska Odlewnia Żeliwa w Berlinie zajmowała czołowe miejsce w odlewaniu dużych i małych rzeźb pełnoplastycznych, pomników, nagrobków, przedmiotów użytkowo-ozdobnych oraz biżuterii. Załamanie koniunktury, spadek popytu na wyroby żeliwne, a także pożar, będący efektem zamieszek rewolucyjnych w 1848 roku, który strawił część zakładu, w tym większość akt i modeli, w ogromnym stopniu przyczyniły się do jego upadku. Wstrzymanie produkcji Królewskiej Odlewni Żeliwa w Berlinie, sprzedaż i rozparcelowanie terenu rozważano już w 1863 roku, ale ostateczną decyzję zamknięcia wydał 31 marca 1873 roku cesarz Wilhelm I. Ostatni odlew w berlińskiej odlewni wykonano 5 stycznia 1874 roku. 2. Królewska Odlewnia Żeliwa w Berlinie (ok ), szkic z natury F.A. Calau, wg: 7

8 Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska Królewska Odlewnia Żeliwa Huty w Sayn a sama huta specjalizowała się w produkcji m.in. nagrobków, krat, schodów i pieców. W 1864 roku huta przeszła na własność Alfreda Kruppa, a produkcja odlewów artystycznych ograniczona została do minimum. 3. Huta w Sayn (ok. 1830), litografia wg rysunku C. Osterwalda, wg: Powstałą w latach hutę w Sayn królestwo pruskie przejęło w lipcu 1815 roku. W kolejnych latach nastąpiła jej rozbudowa. W 1818 roku uruchomiona została odlewnia tyglowa do produkcji odlewów drobnych, wzorowana na odlewniach w Berlinie i Gliwicach. Najkorzystniejszy okres dla odlewnictwa artystycznego w Sayn przypadł na lata , później popyt zmniejszył się, Odlewnia Carla Gustava Hermanna Gladenbecka w Berlinie Odlewnia H. Gladenbeck & Sohn była szeroko znaną berlińską odlewnią artystyczną specjalizującą się w od- 8

9 LEW ŚPIĄCY lewach z brązu i żeliwa. Carl Gustav Hermann Gladenbeck ( ) założył swoją odlewnię w Berlinie w 1851 roku. W 1887 roku ze względu na brak możliwości rozbudowy zakładu w pierwotnym miejscu przeniósł go do Friedrichshagen (obecnie dzielnica Berlina). Od 1888 roku Hermann prowadził odlewnię wspólnie z najstarszym synem Oskarem, wtedy też przedsiębiorstwo zostało przekształcone w spółkę akcyjną Gladenbeck & Sohn. Odlewnia wykonywała duże rzeźby, będące częściami pomników. Odlewano dzieła znanych ówczesnych rzeźbiarzy głównie ze środowiska berlińskiego, m.in. Christiana Daniela Raucha. Zlecenia wykonywano przede wszystkim dla odbiorców z Prus, ale także z innych krajów Europy, a nawet Ameryki. Jednym z najlepszych odlewów Gladenbecka jest miniatura pomnika konnego Fryderyka Wielkiego (autorstwa Ch.D. Raucha) z Berlina z roku Odlewnia okresowo wytwarzała małe odlewy artystyczne z motywem zwierząt, a także medaliony portretowe, które obecnie uważa się za jedne z najlepszych. W 1892 roku Hermann Gladenbeck wycofał się z życia zawodowego. Firma pod koniec XIX wieku przeżywała kłopoty finansowe i w 1911 roku ostatecznie zbankrutowała. Christian Daniel Rauch ( ) Christian Daniel Rauch to jeden z najznamienitszych rzeźbiarzy niemieckich XIX wieku. Urodził się 2 stycznia 1777 roku w Bad Arolsen w Hesji. W wieku trzynastu lat rozpoczął naukę u rzeźbiarza Friedricha Valentina w Helsen. Potem kształcił się u Johanna Christiana Ruhla w Kassel. Trudna sytuacja 4. Christian Daniel Rauch, 1855, wg: 9

10 Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska rodzinna zmusiła go do rezygnacji z nauki w 1797 roku i podjęcia pracy jako kamerdyner na zamku Sanssouci w Poczdamie. W tym samym czasie studiował historię sztuki i starożytnictwo na Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie. Wykonał także pierwsze prace plastyczne, rysunki i modele pod kierunkiem Johanna Gottfrieda Schadowa, którego oficjalnym uczniem stał się w 1803 roku. Rok później otrzymał stypendium, dzięki któremu wyjechał na sześć lat do Rzymu. Był protegowanym Wilhelma von Humboldta, pruskiego namiestnika w Wiecznym Mieście. Tam poznał Antonia Canovę, Bertela Thorvaldsena. Znajomość z tym drugim w znaczący sposób odcisnęła się na jego twórczości. W 1811 roku wrócił do Berlina i rozpoczął pracę nad pomnikiem królowej Luizy. Po wykonaniu modelu gipsowego wrócił do Italii, gdzie w Carrarze pracował nad rzeźbą marmurową. To zlecenie otworzyło mu drzwi do kariery. W 1819 roku razem z Friedrichem Tieckiem, współpracownikiem z Carrary, otworzył pracownię w Berlinie. W tym samym roku został profesorem berlińskiej Akademii Sztuk Pięknych. Przez jego pracownię przeszło wielu uczniów, m.in. Ernst Rietschel, Friedrich Drake, August Kiss, Theodor Kalide, Reinhold Begas. W drugiej połowie życia Rauch często podróżował, kolekcjonował starożytności. Zmarł 3 grudnia 1857 roku w Dreźnie. Do najważniejszych jego rzeźb należą m.in.: posąg nagrobny królowej Luizy w mauzoleum przy pałacu Charlottenburg w Berlinie (1815), posąg Augusta Hermanna Franckego w Haale ( ), pomnik Mieszka I i Bolesława Chrobrego w katedrze poznańskiej (1841), konny pomnik króla Fryderyka Wielkiego na ulicy Unter den Linden w Berlinie (1851), posąg Immanuela Kanta w Królewcu (1857). Theodor Erdmann Kalide ( ) Theodor Erdmann Kalide urodził się 8 lutego 1801 roku w Królewskiej Hucie (obecnie Chorzów) w rodzinie o tradycjach hutniczych. Jego ojciec Gottlieb był inspektorem hutniczym, starszy brat Wilhelm był mistrzem w Królewskiej Odlewni Żeliwa w Gliwicach. Po skończeniu gimnazjum w Gliwicach rozpoczął pracę w modelarni Królewskiej Odlewni Żeliwa pod kierunkiem Friedricha Ludwiga 10

11 LEW ŚPIĄCY 5. Portret Theodora E. Kalidego, wg: K. Bimler, Der Bildhauer Theodor Kalide, Kattowitz 1917 Beyerhausa. W 1819 roku rozpoczął studia na Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie w pracowniach Johanna Gottfrieda Schadowa i Christiana Daniela Raucha. Podczas studiów spotkał się z innym górnośląskim rzeźbiarzem Augustem Kissem. W latach pracował nad rzeźbami Lew czuwający i Lew śpiący. Znaczącą rzeźbą w twórczości artysty była zaprojektowana w 1826 roku miniatura pomnika Fryderyka Wilhelma III na koniu, a następnie miniatura pomnika Fryderyka Wilhelma IV. W 1831 roku Kalide został mianowany artystą akademickim i założył pracownię w centrum Berlina. W latach wykonał swoje najlepsze dzieła, był modnym berlińskim rzeźbiarzem. Tworzył rzeźby w marmurze, odlewy żeliwne i brązowe. W 1832 roku wykonał rzeźbę Waza prowincji dedykowaną królowi Fryderykowi Wilhelmowi II. Waza została odlana w brązie i ustawiona w ogrodach w Poczdamie. Dwa lata później wyrzeźbił fontannę Chłopiec z łabędziem, która wystawiona w Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie wzbudziła powszechny zachwyt. Odlewy żeliwne wykonano w Królewskiej Odlewni Żeliwa w Gliwicach, m.in. dla Wrocławia i Królewskiej Huty (Chorzów, plac Matejki). Rzeźba ta otrzymała medal na wystawie światowej w Londynie w 1851 roku. Kolejną ważną rzeźbą w dorobku artysty jest Dziewczyna z lirą z 1838 roku, wielokrotnie odlewana w żeliwie. Zyskała popularność jako rzeźba ogrodowa. Jeden z odlewów zachował się w Muzeum w Gliwicach. W 1839 roku dla Wrocławia artysta wykonał pomnik konny Fryderyka Wielkiego. Pięć lat później wyrzeźbił w marmurze karraryjskim Bachantkę na panterze, której zleceniodawcą był jego szwagier Franz Winckler, przemysłowiec z Katowic. W 1851 roku wykonał pomnik 11

12 Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska hrabiego Fryderyka Redena, który został odlany w żeliwie dla Królewskiej Huty, w 1860 roku dla kościoła p.w. Św. Krzyża w Bytomiu-Miechowicach wyrzeźbił w marmurze Matkę Boską z Dzieciątkiem. Theodor Erdmann Kalide zmarł 23 sierpnia 1863 roku w Gliwicach. Rzeźba animalistyczna Na początku XIX wieku, kiedy nurtem obowiązującym w sztuce był neoklasycyzm, rzeźba animalistyczna była mało popularna, a nawet lekceważona. Rzeźby zwierząt, przede wszystkim lwów i orłów, umieszczane były głównie na pomnikach jako atrybuty siły i odwagi, towarzyszyły także architekturze jako rzeźba dekoracyjna. Dopiero z nastaniem romantyzmu zwrócono uwagę na rzeźbę animalistyczną. Przyczyniły się do tego wzrastające zainteresowanie naukami przyrodniczymi oraz moda na egzotykę. W latach 20- tych XIX wieku zaczęły się pojawiać rzeźby dzikich zwierząt, których modelami były zwierzęta m.in. z Jardin des Plantes w Paryżu i menażerii w Berlinie. W latach 30-tych rzeźb takich było już stosunkowo dużo. Najsłynniejszym twórcą rzeźby animalistycznej w pierwszej połowie XIX wieku był francuski artysta Antoine -Louis Barye. Symbolika Lew symbolizuje moc, władzę, męstwo, zwycięstwo, a także rozum. Motyw ten jest obecny w sztuce od starożytności, został wykorzystany m.in. w mykeńskiej lwiej bramie. Śpiący lew jest symbolem umierającego wojownika, odwagi i pokoju, upamiętnia poległych żołnierzy. Większość odlewów Lwa śpiącego znajdujących się na terenie Polski, Niemiec, Czech i Estonii stanowiła część pomników bitewnych, patriotycznych. Rzeźba lwa Inspiracją dla twórców rzeźby animalistycznej była para lwów wykonanych w 1792 roku przez Antonia Canovę na watykańskim grobowcu papieża Klemensa XIII. Około 1818 roku Bertel Thorvaldsen wykonał pomnik poległych w Lucernie, na którym umieścił rzeź- 12

13 LEW ŚPI ĄCY 6. Lucerna (Szwajcaria), kamienny lew wykonany wg modelu Bertela Thorvaldsena, wg: A. Rosenberg, Thorwaldsen, Leipzig 1896, s Nagrobek generała Gerharda Johanna Scharnhorsta, Berlin, Cmentarz Inwalidów, rycina F. Bergera na podstawie rysunku K.F. Schinkla, zbiory prywatne 13

14 Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska bę umierającego lwa. Ta sama idea przyświecała Karlowi Friedrichowi Schinklowi przy tworzeniu nagrobka generała Gerharda Johanna Scharnhorsta na berlińskim Cmentarzu Inwalidów. Schinkel sporządził projekt tego pomnika. Postanowił wykorzystać rzeźbę lwa powstałą w pracowni Christiana Daniela Raucha. Lew został odlany z brązu w berlińskiej odlewni w 1828 roku. Lwy były też tematem podjętym przez Johanna Gottfrieda Schadowa, który stworzył swoje znane lwy portalowe (obecnie znajdują się m.in. w Gliwicach i Zabrzu). Lew śpiący i Lew odpoczywający powstały równocześnie, często były zamawiane i ustawiane razem jako para (m.in. Berlin, Hanau, Lubeka, Judyty), ale także ustawiano je pojedynczo w zależności od potrzeb. Lew śpiący był odlewany także w Gliwicach. Figura została usytuowana na pomniku poświęconym uczestnikom wojen napoleońskich zmarłych w gliwickim szpitalu w wyniku odniesionych ran. Pomnik postawiono na cmentarzu w pobliżu starego dworca ko- 8. Plakieta przedstawiająca gliwicki pomnik wojenny (Kriegerdenkmal), model H. Beyerhausa, odlew, żeliwo, 1862, Królewska Odlewnia Żeliwa w Gliwicach, wg: E. Hintze, Gleiwitzer Eisenkunstguss, Breslau 1928, tabl

15 LEW ŚPIĄCY lejowego i szosy prowadzącej do Tarnowskich Gór. Został odsłonięty 15 października 1849 roku. W 1890 roku pomnik wraz ze szczątkami żołnierzy przeniesiono na miejsce przy promenadzie późniejszego Parku Miejskiego (obecnie Park Chopina). Po II wojnie światowej cmentarz i pomnik zostały zniszczone, a rzeźbę lwa w latach 60-tych przeniesiono na teren pobliskich ogródków działkowych. Następnie wraz z Lwem czuwającym została umieszczona obok Willi Caro. Dalsze jej losy są nieznane. Lew śpiący, zwany też umierającym, to przedstawienie konającego zwierzęcia w pozycji leżącej z głową zwróconą w lewo, lekko ułożoną na prawą stronę. Głowa z potężną grzywą spoczywa na lewej łapie. Oczy zwierzęcia są zamknięte, prawa łapa zwisa poza podstawę. Rzeźba w realistyczny sposób pokazuje anatomię lwa, bez stylizacji. Spór o autorstwo lwa W pracowni Christiana Daniela Raucha pierwsze czynności nad rzeźbami lwów polegały na wykonaniu modeli opartych na studiach antycznych, zakończonych studiami z natury. W la- 9. Lew czuwający, Gliwice, Willa Caro, fot. M. Kaliszan 15

16 Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska 10. Lew czuwający, Gliwice, Willa Caro, fot. M. Kaliszan tach w berlińskiej menażerii była otwarta wystawa dzikich zwierząt, na której można było oglądać m.in. lwy. Theodor Kalide wykonał wiele szkiców i próbne modele (glina, gips) lwów, które zostały skrytykowane przez profesora Raucha i uznane za zbyt naturalistyczne, pozbawione stylizacji. Model Lwa śpiącego, zwanego umierającym, powstał równolegle z modelem Lwa czuwającego, zwanego odpoczywającym. Pierwsze modele przeznaczone do odlewów żeliwnych pojawiły się w 1823 roku. Wykonał je w naturalnej skali Kalide pod kierunkiem Raucha. Obydwa lwy były dostępne w 1824 roku na wystawie w Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie jako modele gipsowe o numerach 337 (czuwający) i 338 (śpiący). Według katalogu tej wystawy obydwa modele zostały wykonane przez Raucha przy pomocy pracownika Królewskiego Biura Górniczego Calide (pisownia oryginalna nazwiska) z Gliwic. Rauch jako uznany artysta akademicki w opublikowanym w 1833 roku katalogu wyrobów Królewskiej Odlewni Żeliwa w Berlinie zamieścił wizerunki lwów jako prace własne, udział Kalidego ograniczając tylko do prac pomocniczych. Taką samą informację podają biografowie Raucha. Natomiast Kalide uważał oba lwy za swoje dzieła. Dostępna literatura w jednoznaczny sposób nie przypisuje autorstwa rzeźb tylko Rauchowi albo tylko Kalidemu. Jedne pozycje podają, że Kalide, będąc studentem w pracowni Raucha, wykonywał część prac zleconych przez profesora, m.in. szkice z natury, oraz pomagał przy pracach cyzelatorskich. Rzeźby Lew śpiący i Lew czuwający są dzisiaj związane z nazwiskami obydwóch twórców. Kalide całe życie podkreślał, że on jest wyłącznym autorem rzeźb, i przy 16

17 LEW ŚPI ĄCY 11. Lew śpiący, model Theodora Kalidego (sygnatura rzeźbiarza w prawym dolnym rogu T. Kalide fecit), Berlin 1823, wg: E. Hintze, Gleiwitzer Eisenkunstguss, Breslau 1928, s Lew śpiący, Gliwice, pierwotna lokalizacja po 1849 r. na cmentarzu koło starego dworca kolejowego (obecnie ul. Na Piasku), litografia A. Knötela, wg: Oberschlesien, Kattowitz 1913/14, s

18 Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska kolejnych zamówieniach odlewów zawsze sugerował, że modele są tylko jego autorstwa. W wywiadzie udzielonym 10 lutego 1840 roku Breslauer Zeitung Kalide po raz kolejny potwierdził swoje autorstwo, stwierdzając, że wykonanie lwów pomogło mu w dalszej karierze artystycznej. Obydwa lwy były wielokrotnie odlewane przez odlewnie berlińską, gliwicką i inne. Spór o autorstwo trwający od 1824 roku pozostaje nierozstrzygnięty, m.in. z powodu udziału wielu osób w procesie powstawania odlewów od projektu do gotowego produktu. Najnowsze publikacje traktujące o odlewnictwie artystycznym podają współautorstwo obydwu rzeźbiarzy. Lew w Bytomiu Rzeźba Lew śpiący była elementem wieńczącym (na cokole) nieistniejącego już, pochodzącego z 1873 roku, pomnika mieszkańców powiatu bytomskiego poległych w wojnie francusko-pruskiej w latach Był to odlew artystyczny wykonany z brązu. Został odlany w 1873 roku w prywatnej wytwórni Hermanna Gladenbecka w Berlinie, co potwierdza kosztorys zachowany w Archiwum Państwowym w Katowicach. Należy pamiętać, że w 1872 roku zamknięto modelarnię odlewni w Gliwicach. Rok później postawiono w stan likwidacji borykającą się z problemami finansowymi odlewnię berlińską. Trzecia istniejąca na terenie Prus odlewnia artystyczna w Sayn została zakupiona przez Alfreda Kruppa w 1864 roku, a jej produkcję odlewów artystycznych zredukowano do minimum. Odlewnia Gladenbecka była wówczas jedynym istniejącym zakładem mogącym wykonać bytomskie zamówienie. Lokalizacje Lwa śpiącego w Bytomiu : Rynek Inicjatorem postawienia pomnika były ówczesne władze powiatowe. W 1871 roku został powołany komitet budowy pomnika, którego zadaniem była publiczna zbiórka funduszy. W styczniu 1873 roku zebrano potrzebną kwotę. Usytuowany na Rynku pomnik został wzniesiony w okresie od kwietnia do czerwca

19 LEW ŚPIĄCY 13. Bytom, Rynek, pocztówka, początek XX w., zbiory prywatne Czesława Czerwińskiego 14. Bytom, Rynek, pocztówka, początek XX w., zbiory prywatne Czesława Czerwińskiego 19

20 Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska 15. Bytom, Rynek, pocztówka, początek XX w., zbiory prywatne roku. Składał się z niecki fontanny i kamiennego cokołu, na którym umieszczona była figura Lwa śpiącego. Na cokole znajdowały się tablice z nazwiskami poległych żołnierzy : Plac Akademicki W 1932 roku ze względu na budowę stacji benzynowej pomnik przeniesiono z Rynku na Reichspräsidentenplatz (obecnie Plac Akademicki). W 1945 roku postument pomnika został zniszczony, a rzeźbę lwa przeniesiono do Parku Miejskiego, gdzie dwukrotnie zmieniała swoje miejsce : Park Miejski im. Franciszka Kachla Pierwsza lokalizacja W 1952 roku rzeźba lwa znajdowała się przy schodach w pobliżu obecnej Polany Muz. Ustawiono ją obok miejsca, które w latach przedwojennych 20

21 LEW ŚPIĄCY 16. Bytom, Plac Akademicki, 1932 r. wg: Oberschlesien im Bild 1932, nr 40, s Bytom, Rynek, stacja benzynowa, pocztówka, ok r., zbiory prywatne Czesława Czerwińskiego 21

22 Piotr Jeleśni a ńsk i, A n na Sysk a, Agnieszk a Woźni a kowsk a 18. Lew śpiący, Bytom, Park Miejski, 1952 r., zdjęcie przesłane przez Annę Walczyk 19. Lew śpiący, Bytom, Park Miejski, 1952 r., zdjęcie przesłane przez Czesława Czerwińskiego, który otrzymał je od Dietera Jonika 22

23 LEW ŚPIĄCY 20. Bytom, Park Miejski, lata trzydzieste XX w., pomnik kanclerza Ottona von Bismarcka, pocztówka, zbiory prywatne 21. Bytom, Park Miejski, Polana Muz, 2008 r., miejsce, w którym w 1952 r. znajdował się Lew śpiący, fot. P. Jeleśniański 23

24 Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska zajmował odsłonięty w 1908 roku pomnik kanclerza Ottona von Bismarcka. Cokół tego pomnika znajduje się tam do dzisiaj. Druga lokalizacja Prawdopodobnie jesienią 1952 roku Lew śpiący został ustawiony na cokole przy alei w pobliżu Góry Miłości, niedaleko obecnego Centrum Pomocy Osobom Uzależnionym od Alkoholu i Ich Rodzinom, znajdującego się przy ulicy Tarnogórskiej. Próbując określić dokładniejszą datę zniknięcia Lwa śpiącego z Bytomia, pod koniec 2006 roku miejski konserwator zabytków na łamach prasy zaapelował do mieszkańców o pomoc w ustaleniu powojennych losów rzeźby. W akcję włączyła się również lokalna prasa, w tym najbardziej aktywnie miejscowe Życie Bytomskie. Apel spotkał się z dużym odzewem mieszkańcy nadesłali oraz dostarczyli osobiście wiele fotografii rodzinnych. Na ich podstawie ustalono, że dwukrotnie przenoszona rzeźba lwa znajdowała się w bytomskim parku do lutego 1953 roku. Następnie w niewyjaśnionych okolicznościach zniknęła, a jej losy pozostawały nieznane aż do początku 2006 roku, kiedy to bytomscy historycy, Zdzisław Jedynak 22. Lew śpiący, Bytom, Park Miejski, 1953 r., zdjęcie przesłane przez prof. Andrzeja Świerniaka 24

25 LEW ŚPIĄCY 23. Lew śpiący, Bytom, Park Miejski, zdjęcie przesłane przez Lidię Janiszewską i Przemysław Nadolski, zidentyfikowali rzeźbę przy północnej bramie warszawkiewicz-waltz. Głosów poparcia w trak- do prezydenta Warszawy Hanny Gronskiego Ogrodu Zoologicznego. cie długich i trudnych negocjacji udzielili W marcu 2006 roku na wniosek Jerzego również radni Rady Miejskiej w Bytomiu, Gorzelika, przewodniczącego Ruchu Autonomii Śląska, ówczesny prezydent Bytotucje kultury i stowarzyszenia, m.in. To- prezydenci okolicznych miast oraz instymia Krzysztof Wójcik zwrócił się do Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy o zwrot zeum Górnośląskie w Bytomiu, Muzeum warzystwo Miłośników Bytomia, Mu- rzeźby. Dwuletnie starania o odzyskanie dzieła Theodora Erdmanna Kalide- Sztuki Oddział Górnośląski, Śląskie w Gliwicach, Stowarzyszenie Historyków go, kontynuowane przez prezydenta Piotra Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach. Zainteresowanie sporem o Lwa Koja, aktywnie wspomagali mieszkańcy miasta, którzy oprócz przekazywania materiałów dokumentujących obecność rzeź- w Internecie. Na stronie internetowej Ru- śpiącego znalazło także silny oddźwięk by w bytomskim parku w latach powojennych wystosowali także w tej sprawie list o zwrot bytomskiej figury skierowany chu Autonomii Śląska zamieszczono apel do 25

26 Piotr Jeleśni a ńsk i, A n na Sysk a, Agnieszk a Woźni a kowsk a 24. Lew śpiący, Bytom, Park Miejski, 1953 r., zdjęcie przesłane przez Annę Czarkowską 25. Bytom, Park Miejski, aleja w pobliżu Centrum Pomocy Osobom Uzależnionym od Alkoholu i Ich Rodzinom, 2008 r., miejsce, w którym znajdował się Lew śpiący w 1953 r., fot. P. Jeleśniański 26

27 LEW ŚPIĄCY władz miasta Warszawy. Z kolei na stronie znajduje się petycja o zwrot oryginału rzeźby, pod którą podpisały się 454 osoby. W październiku 2007 roku Lew śpiący został przewieziony z Warszawy do Gliwickich Zakładów Urządzeń Technicznych S.A., gdzie poddano go konserwacji oraz wykonano jego kopię. Prace konserwatorskie prowadzone z inicjatywy prezydenta m.st. Warszawy Hanny Gronkiewicz-Waltz, pod nadzorem Stołecznego Konserwatora Zabytków, finansowane były przez ING Bank Śląski. W maju 2008 roku nastąpił przełom w negocjacjach bytomsko-warszawskich. Na mocy zawartego porozumienia odlew z 1873 roku powrócił do Bytomia, jednakże miasto nie otrzymało go na własność, a jedynie na przechowanie. Głównym powodem takiego rozwiązania są niewyjaśnione okoliczności zaginięcia rzeźby w 1953 roku. Lew w Warszawie Warszawska rzeźba Lwa śpiącego to odlew artystyczny wykonany z brązu. Jest to odlew wykonany w wy- 26. Lew śpiący, Warszawa, północna brama Ogrodu Zoologicznego, październik 2007 r., fot. T. Wojarski 27

28 Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska lipca 1959 roku. Dnia 9 maja 2007 roku rzeźba Lew śpiący została wpisana do rejestru zabytków ruchomych województwa mazowieckiego pod nr B 123. W dostępnej literaturze (polskiej i niemieckiej) znajdują się informacje, że miasto Warszawa było odbiorcą odlewów artystycznych z hut pruskich, ale były to tylko detale architektoniczne i drobne formy galanteryjne. 27. Lew śpiący, Warszawa, północna brama Ogrodu Zoologicznego, październik 2007 r., fot. T. Wojarski twórni Hermanna Gladenbecka w Berlinie w 1873 roku (sygnatura: Gegossen von H. Gladenbeck, Berlin 1873). Rzeźba po raz pierwszy została wpisana do inwentarza warszawskiego Ogrodu Zoologicznego w 1954 roku. W 1959 roku została usytuowana przed bramą północną ZOO, od strony ulicy Wybrzeże Helskie. Wcześniej teren ten był niezagospodarowany, a obszar Ogrodu Zoologicznego nie obejmował jeszcze miejsca, w którym ustawiono rzeźbę. Budowa północnego wejścia do ZOO i utworzenie terenów zielonych stanowiły część większej inwestycji budowy Trasy Mostowej, którą oddano do użytku 22 Lew śpiący inne lokalizacje Polska: Pokój Legnica Judyty Niemcy: Berlin - Cmentarz Inwalidów (Invalidenfriedhof) - Galeria rzeźby Stiftung Preussischer Kulturbesitz - foyer Federalnego Ministerstwa Komunikacji, Budownictwa i Mieszkalnictwa Hagen-Haspe Dortmund 28

29 LEW ŚPIĄCY Lübeck Münster Mainz Hanau Roßleben Estonia: Kärstna Czechy: Trutnov Starý Rokytník Chlum Polska Pokój (Carlsruhe) koło Opola żeliwny odlew Lwa śpiącego z 1863 roku, element pomnika ku czci Eugeniusza Erdmanna, księcia wirtembersko-oleśnickiego, uczestnika wojen napoleońskich. Legnica (Leignitz) brązowy odlew Lwa śpiącego z 1872 roku, element pomnika legniczan poległych w wojnie francusko-pruskiej Pokój. Źródło: fot. J. Jagiełło 29

30 Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska 29. Legnica. Fot. K. Brichacek Judyty (Juditten) koło Sępopola żeliwny odlew Lwa śpiącego (z pary z Lwem ustawione przed pałacem. na wystawie światowej w Paryżu; obydwa czuwającym ), zakupiony w 1889 roku 30. Judyty. Źródło: fot. M. Garniec 30

31 LEW ŚPIĄCY Niemcy Berlin brązowy odlew Lwa śpiącego z 1828 roku na Cmentarzu Inwalidów, element wieńczący pomnik nagrobny generała Gerharda Johanna Scharnhorsta. Całość projektował Karl Friedrich Schinkel. Marmurowy relief wykonał Christian Friedrich Tieck. Pomnik został poświęcony 2 maja 1834 roku. w odlewni F. Kahle & Sohn w Poczdamie. Pierwotnie obydwa stały przed pałacem księcia Karola Hohenzollerna przy Wilhelmplatz. Obecnie w zbiorach galerii rzeźby Stiftung Preussischer Kulturbesitz. Berlin żeliwne odlewy Lwa śpiącego i Lwa czuwającego w foyer Federalnego Ministerstwa Komunikacji, Budownictwa i Mieszkalnictwa na terenie dawnej 31. Berlin, Cmentarz Inwalidów. Źródło: licencja GNU Free Documentation License, fot. M. Brückels Berlin cynkowy galwanizowany odlew Lwa śpiącego (z pary z Lwem czu- odlane tamże w 1867 roku na paryską wy- berlińskiej Królewskiej Odlewni Żeliwa, wającym ) z 1864 roku. Wyprodukowany stawę światową. 31

32 Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska Hagen-Haspe cynkowy galwanizowany odlew Lwa śpiącego z 1874 roku, element pomnika mieszkańców gminy Haspe poległych w wojnach w latach 1866 i Dortmund Lew śpiący z 1870 roku, element pomnika upamiętniającego pochodzących z Dortmundu żołnierzy poległych w wojnie z Austrią w 1866 roku. 32. Dortmund. Źródło: licencja GNU Free Documentation License, fot. M. Bigge 32

33 LEW ŚPIĄCY Lübeck (Lubeka) żeliwny odlew Lwa śpiącego (z pary z Lwem czuwającym ), prawdopodobnie z 1840 roku. Pierwotnie znajdowały się przed rezydencją kupca Daniela Jacobiego, w 1873 roku zostały przeniesione przed hotel Stadt Hamburg, a w 1949 roku w pobliże bramy Holstentor. 33. Źródło: licencja Creative Commons 3.0, fot. A. Paul Münster brązowy odlew Lwa śpiącego z 1831 roku, element pomnika grobnego generała Wilhelma von Horna. na- 34. Źródło: fot. W. B. Sendker 33

34 Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska Mainz (Moguncja) brązowy odlew Lwa śpiącego z 1874 roku, element pomnika ku czci poległych w wojnie Rzeźbę wykonano w odlewni Gladenbecka w Berlinie. Hanau odlew Lwa śpiącego (z pary z Lwem czuwającym ) przed Schloss Philippsruhe w dzielnicy Kesselstadt. Roßleben żeliwny odlew Lwa śpiącego z 1875 roku, element pomnika upamiętniającego absolwentów szkoły klasztornej poległych w wojnach w latach 1866 oraz , znajdującego się w parku przy szkole. 35. Roßleben. Źródło: fot. M. Bosinsky 34

35 LEW ŚPIĄCY Estonia Czechy Kärstna żeliwny odlew Lwa śpiącego z 1844 roku, element pomnika ku czci poległego w 1807 roku generała armii rosyjskiej Reinholda von Anrepa. Trutnov (dzielnica Poříčí) odlew Lwa śpiącego, element pomnika ku czci poległych w 1866 roku w bitwach z Austriakami. 36. Trutnov. Źródło: Fotografia udostępniona przez Vaclava Horáka z Muzeum Podkrkonoší w Trutnov 35

36 Piotr Jeleśniański, Anna Syska, Agnieszka Woźniakowska Starý Rokytník odlew Lwa śpiącego, element pomnika nagrobnego Juliusa Kruchiny von Schwanberga, dowódcy 16. batalionu myśliwskiego, poległego w bitwie pod Trutnovem w 1866 roku. Pomnik stoi na polach pomiędzy Starým i Novym Rokytnikiem. Chlum koło Hradec Králové żeliwny odlew Lwa śpiącego z roku 1867, element pomnika ku czci żołnierzy 1. pruskiej pieszej dywizji gwardii poległych w 1866 roku w bitwie z Austriakami. 37. Starý Rokytník. Źródło: Fotografia udostępniona przez Vaclava Horáka z Muzeum Podkrkonoší w Trutnov 36

37 LEW ŚPIĄCY Bibliografia Bimler Kurt, Der Bildhauer Theodor Kalide, Kattowitz 1917 Bimler Kurt, Modelleure und Plastik der Königlichen Eisengießerei bei Gleiwitz, Kattowitz 1914 Bl och Peter, Einholz Sibylle, von Simson Jutta, Ethos und Pathos: Die Berliner Bildhauerschule , Berlin 1990 Fr iedhofen Barbara, Dębowska Elżbieta, Bartel Elisabeth, Gliwice, Berlin, Sayn. Żeliwo Europejskie. Królewskie Pruskie Odlewnie Żeliwa, Sayn 2006 Hi ntze Erwin, Gleiwitzer Eisenkunstguss, Breslau 1928 Ja ckiewicz-garniec Małgorzata, Garniec Mirosław, Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 2001 Je dynak Zdzisław, Życie i twórczość Teodora Kalidego, wybitnego rzeźbiarza pochodzącego z Królewskiej Huty oraz późniejsze losy jego dzieł w świetle materiałów archiwalnych, Zeszyty Gliwickie , t. 28 i 29 Kalyta Jan, Teodor Kalide rzeźbiarz śląski, Zeszyty Giwickie 1992, t. 21 Ki erycz Magdalena, Działalność artystyczna dawnej Królewskiej Odlewni Żeliwa w Gliwicach w I połowie XX wieku, Wrocław 1999 (maszynopis w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego) Kotula Adam, Krakowski Piotr, Rzeźba XIX wieku, Kraków 1980 Ko zina Irma, Żelazo i marmury. Plastyka czasów historyzmu, [w:] Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca XX wieku, red. Ewa Chojecka, Katowice 2004 Kw iecień Anna, Odlewy artystyczne starej Huty Gliwickiej. Komentarz do wystawy stałej w Oddziale Odlewnictwa Artystycznego Muzeum w Gliwicach, [w:] 200-lecie wielkiego pieca w Hucie Gliwickiej ( ), Gliwice 1996 Kwiecień Anna, Theodor Erdmann Kalide, Katowice Gliwice 1993 Na dolski Przemysław, Pomnik mieszkańców powiatu bytomskiego poległych w wojnie francusko-pruskiej 1870/1871. Rzeźba śpiącego lwa autorstwa Teodora Kalidego, Bytom 2006 (maszynopis w Urzędzie Miasta Bytom) Nu mmert Dietrich, Bronzene Kunstwerke aus Meisterhand. Der Kunstgießer Hermann Gladenbeck ( ), Berlinische Monatsschrift 1998, z. 11 Oberschlesien, Kattowitz 1913/14 Rosenberg Adolf, Thorwaldsen, Leipzig 1896 Schmidt Eva, Der Preußische Eisenkunstguss, Berlin 1981 Schmidt Eva, Schlesischer Eisenkunstguß, Breslau 1940 Streidt Gert, Feierabend Peter, Prussia. Art and Architecture, Cologne 1999 Th eodor Erdmann Kalide Katalog wystawy Królewska Huta Berlin, szlak twórczych inspiracji, Chorzów 2001 Te kst licencji Creative Commons Te kst licencji GNU Free Documentaion License 37

38

39 Krzysztof Jaszczyński WARSZAWSKIE LWY Warszawa pełna lwów W Mistrzowskiej roboty i naturalnej wielkości marmurowe lwy czekały w piwni- Warszawie aż roi się od lwów. cy na budowę ogrodowej altany, z której Tych zaklętych w kamieniu goście królewskiego pałacu mogli oglądać i metalu. Ile ich jest? Zapewne nikt nie dzikie zwierzęta w przypałacowym zwie- wie, bo nie zostały policzone. rzyńcu. Co się stało z marmurowymi lwa- A były w stolicy już od dawna, co naj- mi nie wiadomo. Pewnie padły łupem mniej od czasów Wazów, o czym zaświad- najeźdźców w czasie szwedzkiego potopu, cza Adam Jarzębski w swoim wierszowa- jak wiele innych rzeźb z warszawskich re- nym przewodniku Gościniec albo krótkie zydencji. opisanie Warszawy z roku W prze- Czy nowe lwy pojawiły się w odbudo- budowywanym Pałacu Ujazdowskim bo- wywanej po szwedzkim potopie Warsza- wiem znalazł wie, tego nie wiemy, bo nie przekazały nam informacji o tym żadne źródła. Ale Kolumny leżące wszelkie, już w drugiej połowie XVIII wieku śla- I lwy cztery generalne dów ich obecności jest już wiele. Między nimi, naturalne, Po 1750 roku w narożniku kamieni- Właśnie żywe wyrobione, cy stojącej u zbiegu ulicy Świętojańskiej A z marmuru są zrobione; i Rynku Starego Miasta jej ówczesny Nie odlewane to rzeczy, właściciel Ambroży Tomasz Czempiński Mistrzowską robotą grzeczy. umieścił płaskorzeźbę lwa, nawiązując do herbu rodzinnego. Lew ten przetrwał do 39

40 KRZYSZTOF jaszczyński 1. Prawdopodobnie najstarszy warszawski lew na narożniku kamienicy na Rynku Starego Miasta. Fotografia z roku 1916, źródło: archiwum Fundacji Warszwawa1939.pl dziś, mimo zniszczeń, jakich doznała kamienica w czasie powstania warszawskiego. Prawdopodobnie w tym samym czasie lew pojawił się na kamienicy przy ulicy Senatorskiej 3. Nie przetrwał przebudowy ulicy lew na elewacji XVIII-wiecznego, modrzewiowego dworu marszałka Bazylego Walickiego, lecz jego obecność na długie lata utrwaliła się w nazwie zbiegu ulic Chłodnej i Elektoralnej: Plac pod Lwem. Obecnie w miejscu tym stoi kościół pod wezwaniem św. Karola Boromeusza. Do tamtego lwa zapewne nawiązywała rzeźba, która zdobiła szczyt dwupiętrowej kamienicy z połowy XIX wieku stojącej na rogu ulic Chłodnej i Żelaznej. Pod koniec XVIII wieku, za sprawą króla Stanisława Augusta, lwy pojawiły się w Łazienkach. Dwa kamienne lwy strzegły wejścia do ogrodu przy pomarańczarni (zwanej obecnie Starą Pomarańczarnią). Według pierwotnego projektu Jana Chrystiana Kamsetzera miały tu stanąć rzeźby sfinksów, lecz ostatecznie stanęły rzeźby lwów, choć o ewidentnie egipskim rodowodzie, z charakterystycznymi płaskimi grzywami i ząbkowanymi uszami. Wyglądem 40

41 warszawskie lwy 2. Jeden z lwów przed Starą Pomarańczrnią w Łazienkach, fot. K. Jaszczyński 3. Lew na północnym tarasie Pałacu na Wodzie w Łazienkach, fot. K. Jaszczyński 41

42 KRZYSZTOF jaszczyński 4. Maska lwa na zdroju w Łazienkach, fot.k. Jaszczyński przypominały te znane ze staroegipskich samiano z deszczem. Lwa odnajdujemy wyobrażeń bogini Sechmet. na posągu Herkulesa, stojącym obecnie Kolejne dwa lwy, zaprojektowane przez w pobliżu Białego Domku. Te najstarsze Charlesa Le Bruna, a wykonane w kamieniu przez Franciszka Pincka, ustawiono czasów. łazienkowskie lwy przetrwały do naszych na balustradach schodów prowadzących Lwy (choć jedynie w postaci masek) zapełniły również sale Zamku Królewskiego z północnego tarasu na nadbrzeże, do którego przybijały łodzie wożące gości po w okresie stanisławowskiej przebudowy. stawach parku. Z paszczy lwów, odwróconych głowami w kierunku stawu, wypły- powróciły na swoje miejsce w czasie po- Zniszczone wraz z zamkiem w 1944 roku, wała woda. Również rolę fontanny pełnił wojennej odbudowy. Okolone płomienną kamienny egipski lew ustawiony przy grzywą nawiązywały do jeszcze innego, scenie Teatru na Wyspie. Wizerunki lwów mitycznego wyobrażenia lwa symbolu na fontannach i wodozbiorach mają również egipski rodowód w Egipcie zwie- Nowe lwy pojawiły się w stolicy w cza- słońca i ognia. rzę to uznawano za strażnika Nilu i utożsach Królestwa Polskiego. Cztery ka- 42

43 warszawskie lwy mienne lwy, autorstwa Camilla Landiniego, stanęły na straży pałacu Radziwiłłów (obecnie zwanego Prezydenckim) na Krakowskim Przedmieściu, który w 1818 roku przebudowano na siedzibę Namiestnika w Rządzie Stanu Królestwa Polskiego generała Józefa Zajączka. Stoją tam do dziś. W tym samym czasie dwa kamienne, egipskie wizerunki, wyrzeźbione przez Pawła Malińskiego, ozdobiły wejście do nowej mennicy na ulicy Bielańskiej. Około roku 1822 przybyło ich aż sześć, żeliwnych, 5. Lew pokonany przez Herkulesa. Posąg w Łazienkach, fot. K. Jaszczyński o podobnym charakterze, na te- renie obecnych Łazienek. W czasie przebudowy Belwederu dla wielkiego księcia Konstantego wybudowano w pobliskim ogrodzie dwie świątynie: Sybilli (zwaną dziś Diany), przed którą ustawiono dwie rzeźby, i Egipską, z czterema popiersiami lwów wypuszczających z pysków wodę do pobliskiego stawu. Kolejne dwa egipskie lwy, tym razem kamienne, pojawiły się (prawdopodobnie ok roku) przed pałacykiem (zwanym Białym lub Pałacem na Górze) na ulicy Frascati. Obecnie mieści się tam 43

44 KRZYSZTOF jaszczyński 6. Lwy Landiniego stoją przed Pałacem Prezydenckim już od 190 lat, fot. K. Jaszczyński 7. Egipski lew przed Świątynią Diany w Łazienkach, fot. K. Jaszczyński 44

45 warszawskie lwy 8. Lwy przed Świątynią Egipską w Łazienkach, fot. K. Jaszczyński Muzeum Ziemi. Podobna para lwów stanęła przy wybudowanym w pobliżu ok. roku 1870 pałacu Branickich. Lwy pojawiły się również licznie w podwarszawskich rezydencjach. Najwcześniej dwa egipskie lwy ozdobiły bramę wjazdową do pałacyku Brühla w Młocinach. Możliwe, że stanęły tam już w czasie rozbudowy założenia w roku Wliczając więc te młocińskie posągi, można śmiało powiedzieć, że Warszawa to prawdziwe królestwo egipskich lwów. Jest ich bowiem w mieście aż siedemnaście. W latach 20-tych XIX wieku kamienny lew stanął w posiadłości Potockich w Gucinie Gaju na Mokotowie. W latach 30-tych XIX wieku cztery lwy pojawiły się w rezydencji Potockich w Natolinie, na moście mauretańskim, prowadzącym do pomnika-sarkofagu Natalii z Potockich Sanguszkowej. W roku 1836 cztery lwy (wyrzeźbione przez Jakuba Tatarkiewicza) podtrzymujące tarcze z herbami Potockich i Lubomirskich stanęły wokół zaprojektowanego przez Henryka Marconiego grobowca Potockich w Wilanowie. 45

46 KRZYSZTOF jaszczyński mostem zaprojektowanym przez Franciszka Marię Lanciego. Rzeźby te przeniesiono sprzed Świątyni Diany z nieborowskiej Arkadii. Ciekawe są ich powojenne losy. Uszkodzoną rzeźbę lwicy przeniesiono do pałacowego magazynu, natomiast lwa, podobno rzymskiej proweniencji, zakopano w pobliżu mostu. Po latach próbowano go odzyskać, lecz bez rezultatu. Jedyne pomnikowe lwy pojawiły się w Warszawie w 1841 roku jako przestroga dla jej mieszkańców. Osiem metalowych lwów ozdobi- 9. Lew sprzed Białego Pałacu na ul. Frascati, fot. K. Jaszczyński Para lwica i lew, podtrzymująca kartusz z herbem,,pilawa Potockich, poja- upamiętniający siedmiu generałów poleło pomnik wystawiony na placu Saskim wiła się ok roku nad attyką pałacu głych w czasie powstania listopadowego, Tyszkiewiczów na Krakowskim Przedmieściucy nadali mu nazwę pomnik zdrajców walczących po stronie cara. Warszawia- W 1843 roku podobne przedstawienie zostało ustawione w Królikarni przed ptaków pilnuje siedmiu i opisali w wierszu: Ośmiu lwów, czterech łajdaków. 46

47 warszawskie lwy 10. Lwy podtrzymujące kartusz z herbem Pilawa Potockich na pałacu Tyszkiewiczów na Krakowskim Przedmieściu, fot. K. Jaszczyński 11. Lwy przed Królikarnią na rycinie z XIX w., źródło: archiwum Fundacji Warszawa1939.pl 47

48 KRZYSZTOF jaszczyński 12. Lwy na pomniku zdrajców na placu Saskim. Fragment pocztówki z 1890 r., zbiory Pawła Stala Lew, w parze z kamiennym tygrysem, sprzed wybudowanej pod koniec XIX wieku rotundy na ulicy Karowej spoglądał na widzów pragnących obejrzeć panoramę Golgota Jana Styki. Oba posągi, wykonane prawdopodobnie z gipsu, zaginęły w czasie późniejszej przebudowy wejścia do budynku. W drugiej połowie XIX wieku nowe lwy pojawiły się także na elewacjach domów. Nie zawsze były to całe postacie zwierzęcia, zwykle jedynie maski. Ozda- 48

49 warszawskie lwy biały również wodozbiory i studnie, gdzie z lwiego pyska wyciekał strumień wody. Często królowi zwierząt wkładano do pyska kółko, aby pełnił funkcję kołatki, lub... wiązano do niego konie. Takich lwich głów była w Warszawie niezliczona ilość. Ma też Warszawa chyba największe lwie kołatki. Podziwiać je można na ele- 13. Maska lwa na pompie wodociągu Marconiego na rycinie z końca XIX w., źródło: archiwum Fundacji Warszawa1939.pl 49

50 KRZYSZTOF jaszczyński 14. Kołatka na elewacji Domu Techników, godna wpisu do księgi Guinnessa, fot. K. Jaszczyński 50

51 warszawskie lwy 15. Lew szykuje się do skoku na gości domu na ul. Emilii Plater 25, fot. K. Jaszczyński wacji kamienicy Stowarzyszenia Techników na ulicy Czackiego, wybudowanej na ła dość nietypowa rzeźba lwa, szykującego Jeszcze przed I wojną światową przyby- początku XX wieku. się do skoku na wchodzących przez bramę budynku na ulicy Emilii Plater

52 KRZYSZTOF jaszczyński 16. Lew na attyce budynku dawnej Komendy Miasta, fot. K. Jaszczyński 17. Stylizowana maska lwa na domu bez kantów, fot. K. Jaszczyński 52

53 warszawskie lwy 18. Lwy sprzed dawnego kina Moskwa, fot. K. Jaszczyński Okres międzywojenny przyniósł miastu kolejne lwy, można by rzec wojskowe. Cztery stanęły na straży budynku Ministerstwa Spraw Wojskowych na ulicy 6 sierpnia (dziś Nowowiejskiej), a dwa patrzą z wysokiej attyki przebudowanej w 1937 roku elewacji gmachu Komendy Miasta na ulicy Gen. M. Karaszewicza-Tokarzewskiego. Stylizowane maski lwów ozdobiły również sąsiedni wojskowy dom bez kantów na rogu ulicy Królewskiej i Krakowskiego Przedmieścia. Po wojnie przybyło również kilka lwów. Dwa z nich, dłuta Józefa Trenarowskiego, zasiadły w 1951 roku przed nowym budynkiem kina Moskwa na ulicy Puławskiej. Dziś, po rozbiórce kina, zdobią placyk przed szklanym budynkiem Silver Screen. Wędrówki warszawskich lwów Warszawskie lwy zmieniały miejsca pobytu. Były to oczywiście zmiany wymuszone. Gdy w latach na miejscu mennicy na ulicy Bielańskiej stawiano gmach Banku Państwa, lwy usunięto i postawiono na podwórzu Muzeum 53

54 KRZYSZTOF jaszczyński 19. Lew z ogrodu Pałacu Prezydenckiego przywędrował z dawnej mennicy na ul. Bielańskiej, fot. A. Kasprzak-Miler Przemysłu na Krakowskim Przedmieściu. Stąd, tuż przed wojną lub w czasie okupacji, zostały przeniesione do ogrodu Pałacu Namiestnikowskiego, gdzie do dziś można je podziwiać. Niemieckie bomby we wrześniu 1939 roku zniszczyły budynek Ministerstwa Spraw Wojskowych, lecz rzeźby lwów ocalały. Po wojnie stanęły najpierw przed biurowcem MON w alei Niepodległości, a następnie przed gmachem Wojskowej Akademii Politycznej przy ulicy Banacha. W 1970 roku zostały przeniesione przed obrócony pałac Lubomirskich, na plac Żelaznej Bramy. Stoją tam do dziś otoczone ze wszystkich stron samochodami. Lwy z pomnika zdrajców też zmieniały swoje miejsce. Gdy na placu Saskim rozpoczęto wznoszenie gigantycznej cerkwi, przeniesiono je wraz z pomnikiem na plac Zielony (dziś Dąbrowskiego). W 1917 roku pomnik rozebrano. A lwy? Nie wiadomo, co się z nimi stało. Prawdopodobnie skończyły w piecu odlewniczym. a miały szansę się uratować. Gdy podjęto decyzję o budowie warszawskiego ZOO, zrodziła się myśl, aby ustawić je jako dekorację na terenie parku. Tak się 54

55 warszawskie lwy jednak nie stało. Czy zadecydowała o tym ich niechlubna rola, czy wątpliwa uroda? Tego nie wiemy. Lwy sprzed pałacu Branickich na ulicy Frascati przeniesiono na wybudowany, w latach na polu Mokotowskim, w pobliżu ulicy Batorego, stadion 20. Lwy sprzed Ministerstwa Wojny strzegą dziś parkingu przed pałacem Lubomirskich, fot. K. Jaszczyński 55

56 KRZYSZTOF jaszczyński klubu Syrena (dziś stadion AZS Politechniki Warszawskiej). Obecnie, podobnie jak i zapuszczony stadion, nie prezentują się najlepiej. Warszawa, poza tymi niechcianymi, dbała o swoje lwy. Dziś nie wiemy jedynie, co stało się z lwem sprzed rotundy na Karowej oraz lwami z Królikarni i Gucina. Inne wiele okaleczonych przez wojnę są w stolicy nadal. Wrócił lew na kamienicy na Starym Rynku i na ulicy Senatorskiej. Kilka nie dało się uratować, bo zginęły wraz z całą kamienicą, jak choćby lew na ulicy Chłodnej. Jednak wszystkie te, które można było uratować, zostały uratowane. Lew Kalidego w Warszawie W inwentarzu warszawsk iego Ogrodu Zoologicznego w spisie przeprowadzonym w 1954 roku pojawiła się informacja o,,śpiącymt lwie Theodora Erdmanna Kalidego. Jest to odlew artystyczny wykonany w zakładzie Hermanna Gladenbecka w Berlinie w roku Potwierdza to sygnatura na podstawie posągu: Gegossen von H. Gladenbeck, Berlin Nie wiadomo, skąd został przeniesiony ani jak znalazł się w Warszawie. Może był darem któregoś z miast na Ziemiach Odzyskanych? Jego bytomski rodowód nie został do końca potwierdzony. Do roku 1959 stał wewnątrz ogrodu w pobliżu wybiegu lwów. W 1959 roku został przeniesiony przed nowo wybudowane północne wejście do ogrodu jako element reklamowy, zapraszający do odwiedzania ZOO. Ustawiony na niewysokim postumencie stał się dla dzieci odwiedzających ZOO ulubioną atrakcją. Przez wiele lat pod północne wejście, usytuowane przy trasie Mostu Gdańskiego, podjeżdżały autokarowe wycieczki. Z czasem wejście to straciło swoje znaczenie, a wycieczkowe autokary częściej parkowały przed południowym wejściem. Za to w pobliżu posągu powstał Bar pod Lwem. Śpiący lew spędził w stolicy ponad pół wieku. Obecnie powędrował do Bytomia, na jego miejsce przyjechał brązowy odlew wykonany w Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych S.A. w Gliwicach. Nie stanął jednak na odludnym miejscu, lecz znów wewnątrz ogrodu, niedaleko wybiegu prawdziwych lwów. Znów będzie obiektem pamiątkowych zdjęć. 56

57 warszawskie lwy 21. Śpiący lew Kalidego przed wejściem do warszawskiego ZOO w roku 1960, fot. P. Elsztein 57

58 K R Z YSZTOF ja szcz y ńsk i Wydaje się, że śpiący lew nie został racyjny, flankujący wjazdy do rezydencji. stworzony przez Theodora E. Kalidego Taka para łamała dość powszechną zasa- jako posąg nagrobno-pomnikowy. To Karl dę ustawiania symetrycznych rzeźb, będą- Friedrich Schinkel przyczynił się do nada- cych odbiciem lustrzanym. Kopia śpią- nia mu takiego znaczenia, umieszczając cego lwa w warszawskim ZOO będzie go na poświęconym w 1834 roku nagrob- dekoracją, a nie pomnikiem, więc gdyby ku generała Gerharda Johanna Scharnhor- w przyszłości udało się wykonać,,czuwa- sta na berlińskim Cmentarzu Inwalidów. jącego lwa i umieścić go w pobliżu śpią- Para lwów: śpiący i czuwający, była prze- cego, byłoby to całkowite zrealizowanie cież stosowana także jako element deko- zamysłu Kalidego. 58

59