Wyspa Bornholm - sąsiadka Polski

Transkrypt

1 Joanna Więcław 108 Wyspa Bornholm - sąsiadka Polski Uniwersytet Bałtycki (z siedzibą sekretariatu w Uniwersytecie Uppsala) rozpoczął swoją działalność w 1991 roku, proponując szereg kursów możliwych do wprowadzenia w ramach programów nauczania wielu wyższych szkół regionu Bałtyku. W trakcie ponad dziesięciu lat program zajęć realizowany był w blisko 150 szkołach wyższych (uniwersytety, politechniki, akademie różnych specjalności) w 14 krajach położonych w basenie Morza Bałtyckiego. Zajęcia prowadziło dotąd ponad 800 wykładowców z zakresu nauk przyrodniczych, społecznych i politycznych (Granvik, 1997). Inicjatorem i organizatorem działalności Uniwersytetu Bałtyckiego jest Uniwersytet w Uppsali, natomiast narodowe centra sprawujące pieczę nad programem są m.in. w Mińsku (Białoruś), Kopenhadze (Dania), Tallinie (Estonia), Abo (Turku; Finlandia), Kownie (Litwa), Rydze (Łotwa), Luneburgu (Niemcy), Gdańsku, Łodzi (Polska), St. Petersburgu, Kaliningradzie (Rosja) i Umei (Szwecja). Początkowa działalność Uniwersytetu Bałtyckiego związana była z produkcją i emisją serii programów telewizyjnych nadawanych w telewizjach regionalnych. Seria ta opisywała region Morza Bałtyckiego w obrębie jego zlewiska, przede wszystkim przybliżając zagadnienia związane ze stanem środowiska naturalnego oraz związane ze sprawą jego polepszania w krajach należących do zlewiska Bałtyku. Stąd też działalność edukacyjna objęła w pierwszym rzędzie placówki naukowe w szeregu państwach mających bezpośredni dostęp do morza bałtyckiego: Szwecji, Danii, Finlandii, Estonii, Litwie, Łotwie, Niemczech, Polsce, Rosji oraz Norwegii, a także pośredni (poprzez rzeki): Białoruś i Czechy. Tematyka zajęć obejmuje kwestie istotne dla całego regionu bałtyckiego, gdzie międzynarodowa współpraca i zrozumienie są bardzo ważne,

2 zwłaszcza w odniesieniu do zagrożenia środowiska przyrodniczego i rozwoju demokracji. W ramach programu Uniwersytetu Bałtyckiego na Uniwersytecie Jagiellońskim prowadzone były 3 kursy: Środowisko Morza Bałtyckiego, Ludzie Bałtyku i Rozwój zrównoważony regionu Bałtyckiego, proponowane dla studentów, którzy chcą pogłębić swoją wiedzę z zakresu ochrony środowiska oraz wielu dziedzin geografii - zarówno jej części fizycznej jak i społeczno-ekonomicznej. W trakcie kursów studenci korzystają z podręczników publikowanych w języku angielskim (a dla niektórych krajów w językach narodowych) oraz kaset z programami telewizyjnymi. Poza zajęciami akademickimi organizowane są również raz w roku konferencje dla studentów, na których spotykają się uczestnicy kursów z różnych krajów (w Krakowie taka konferencja odbyła się w 1997 roku). Dzięki takim spotkaniom studenci z różnych ośrodków mają szansę na poznanie się, wymianę doświadczeń i okazję do przedyskutowania interesujących ich zagadnień. W podobnym celu zorganizowano w 1998 roku rejs żaglowcem Pogoria po Morzu Bałtyckim, trwający 10 dni, gdzie załogę stanowiła ponad 30-osobowa grupa studentów i kilku wykładowców. Rejs rozpoczął się w Gdyni, a portem docelowym było Delfzijl w Holandii, gdzie z okazji Operacji Żagiel spotkały się największe żaglowce i kilka tysięcy mniejszych jednostek z całego świata. W czasie rejsu, poza praktyczną nauką żeglarstwa, odbywały się wykłady związane tematycznie z regionem Bałtyku, np. o możliwościach ochrony jego środowiska lub o działalności fokarium na Helu. Na trasie podróży była również duńska wyspa Bornholm - położona w południowo zachodniej części Morza Bałtyckiego - będąca najdalej na wschód wysuniętą częścią Danii (poza niewielkim archipelagiem Ertholmene) - jest ona oddalona od polskich wybrzeży tylko o około 90 km. Bornholm, choć czwarty co do wielkości na Bałtyku, jest stosunkowo niewielką wyspą o powierzchni blisko 588km 2 i linii brzegowej o długości 158 km, leżącą na 15 0 długości geograficznej wschodniej i 55 0 szerokości geograficznej północnej. W południowej części Bornholmu wyznaczono punkt (umieszczając tam kamień), który oznacza miejsce przecięcia przez południk, wyznaczający długość geograficzną wyspy, a zarazem stanowiący punkt, od którego wyznacza się czas jako środkowoeuropejski (w Danii zwany też czasem Gudhjem ). 109

3 Dania administracyjnie podzielona była na 14 okręgów i dwie wydzielone gminy miejskie (Kopenhaga i Frederiksberg), Bornholm stanowił jeden z okręgów z pięcioma gminami z liczbą mieszkańców około 44 tys. i średnią gęstością zaludnienia 77 osób na km 2 (2003); w styczniu 2003 wprowadzono w życie reformę administracyjną, tworząc jedną gminę regionalną, tzw. Regionskommune, której przewodzi burmistrz Bornholmu (bornholm.info, 2003). Ludność zamieszkuje przede wszystkim nadmorski pas wybrzeża, skupiona w niewielkich miasteczkach (2/3 mieszkańców Bornholmu stanowi ludność miejska), najważniejsze ośrodki to Ronne, Nexo, Svaneke, Allinge, Gudhjem. Pierwsze ślady osadnictwa pochodzą z ok lat p.n.e. W starożytności wyspa znana jako Burgondhar lub Burgunddarholm, była prawdopodobnie pierwotną ojczyzną germańskich Burgundów. We wczesnym średniowieczu stała się przystanią dla normandzkich piratów. W XII wieku Bornholm został przyłączony do Danii, ale długo był przedmiotem targów pomiędzy władzą świecką i duchowną, szlachtą i miastami Ligi Hanzeatyckiej. W 1457 w pobliżu Bornholmu stoczono wielką bitwę morską, w której flotylla kaprów gdańskich zwyciężyła połączoną flotę duńsko-inflancką, będącą sprzymierzeńcem Krzyżaków w wojnie z Polską ( ). W XVI i XVII w. wyspa pozostawała kolejno pod władaniem Danii, Hanzy, Lubeki i Szwecji, w 1658 roku pod koniec wojny duńsko szwedzkiej mieszkańcy Bornholmu zbuntowali się przeciw władzy szwedzkiej i oddali się pod protektorat króla duńskiego, a traktatem kopenhaskim w 1660 roku Bornholm powrócił na stałe do Danii (Walczak, 1984). W latach II wojny światowej (od 1940 do 1945 roku) wyspa była okupowana przez Niemców, w 1945 została zajęta przez wojska radzieckie, a w 1946 znów została przywrócona Danii. Cały półwysep Jutlandzki i wyspy duńskie znajdują się w obrębie głębokiej depresji pierwotnego cokołu skalnego Europy. Jego przedłużeniem jest niecka duńska rozciągająca się pomiędzy tarczą fennoskandzką, w obrębie której leży Bornholm, a kaledońskimi górami fałdowymi na północnym zachodzie. Bornholm zbudowany jest z litych skał, przeważnie granitów i gnejsów; ma też zupełnie inny niż w Danii właściwej, typ krajobrazu młodoglacjalnego o przewadze erozyjnej, co wynika właśnie z jego budowy geologicznej (Walczak, 1984). Cały gnejsowo granitowy obszar tej wyspy zajmując jej większą północną i środkową część, znajduje się w krawędziowej strefie tarczy bałtyckiej, będąc przedłużeniem granitowo gnejsowego zrębu Skanii. Od południa krystaliczny zrąb ograniczony jest uskokami, od zachodu, południa i południowego wschodu obrzeżają go mezozoiczne i paleozoiczne skały 110

4 osadowe - wapienie, piaski, iły i piaskowce. Wierzchowina zrębu jest starą, trzeciorzędową powierzchnią zrównania wzniesioną ponad 89 m n.p.m. W plejstocenie została ona przemodelowana przez lądolód, w wyniku tych procesów powstało szereg wzgórz i małych pagórków skalnych. Najwyższe z nich sięgające ponad 100 m. n.p.m., występują w strefach granitowych, zwłaszcza w północnej części wyspy, wokół jej najwyższego wzniesienia Rytterknagaten (163 m n.p.m.). W wyniku działalności jęzorów lądolodu powstały typowe formy polodowcowe: wąskie doliny, rysy lodowcowe, pozostałości wałów morenowych, stożki fluwioglacjalne typu sandrów, równiny moreny dennej. We wnętrzu wyspy pokrywa moreny dennej jest w wielu miejscach tak cienka, że gospodarka rolna, zwłaszcza uprawy orne są tu niemożliwe. Liczne bloki i otoczaki skalne nagromadzone w postaci kamienistych wałów u południowo-zachodniego wybrzeża wyspy, chronią przed kipielą morską tamtejsze klify, ale zarazem uniemożliwiają one wykorzystanie tej części brzegu w celach kąpieliskowo-rekreacyjnych. Klify granitowe na północnym Bornholmie są spękane, tworzą wąskie skaliste ostrogi, groty i małe zatoczki, również abrazyjne jest północno-wschodnie wybrzeże Bornholmu, pomiędzy Sandvig a Sveneke i Arsdale, południowe i częściowo wschodnie brzegi wyspy są płaskie i piaszczyste, z szerokimi plażami. Wokół wyspy poprowadzony jest szlak okrężny o nazwie kyststi, pozwalający na zapoznanie się z różnymi rodzajami wybrzeży, a także podziwianie zmiennych typów krajobrazu (Pawłowicz, 2000). Klimat charakteryzuje się długim, słonecznym suchym latem, wskutek czego na wyspie występuje okresowy brak wody, a roślinność znajdująca się na cienkiej pokrywie morenowej często wysycha (Walczak, 1984). Niedobór wody spowodowany jest zbyt małymi opadami, zwłaszcza wobec stosunkowo silnych wysuszających wiatrów. Roczne sumy opadów we wnętrzu wyspy wynoszą od 750 do 560 mm, a wybrzeże otrzymuje jeszcze mniejszą liczbę opadów (do 450 mm). Kolejną cechą klimatu wyspy jest duże usłonecznienie, co zresztą jest bardzo dogodne z punktu widzenia potrzeb rozwoju turystyki i rekreacji. Długie okresy słonecznej pogody występują często od połowy do późnego lata. Dodatkową zaletą klimatu Bornholmu są świeże wiatry morskie, dzięki którym temperatury lata nie są zbyt wysokie. Średnia lipca najcieplejszego miesiąca wynosi 17 0 C. Przedstawione wyżej elementy klimatu oraz centralne położenie wyspy na Bałtyku powodują, że zimy są na Bornholmie bardzo łagodne tak, że na wyspie mogą rozwijać się rośliny wymagające pod względem klimatycznym (np. drzewa figowe lub 111

5 morwy), natomiast łagodna i słoneczna zazwyczaj pogoda września przedłuża klimatyczny sezon wypoczynkowy (Walczak, 1984). Stosunki wodne Bornholmu związane są z jego budową geologiczną i klimatem, większość obszaru wyspy (poza krańcami południowo-zachodnimi) zaliczona została do obszarów o ograniczonych zasobach wód złej jakości i zasolonych (Danmarks Natur, 1971). Po wiosennych okresach suchych brakuje wody, ponieważ cienka pokrywa morenowa zatrzymuje mało wody, a małe strumienie często wysychają. Granity i gnejsy mają wprawdzie dużo szczelin, ale mogą przyjąć mało wody, stąd też źródła są tu rzadkie, a w obrębie skał osadowych cieki są dłuższe, ale prowadzą równie mało wody. Pierwotny charakter roślinności Bornholmu zachował się tylko na niewielu trudno dostępnych odcinkach wybrzeży, głównie na wybrzeżu północno wschodnim. Są to wąskie pasy lasów brzegowych liściastych, o wielkim bogactwie gatunków i gęstej splątanej roślinności złożonej z gatunków pnących np. wiciokrzewu, bluszczu, chmielu oraz gęstym poszyciu złożonym z leszczyny, czarnego bzu, jeżyn i jagód. Najczęściej występują tu lipy, klony, dęby, buki, jesiony i olsze. Na innych odcinkach wybrzeża, zwłaszcza na stromych wybrzeżach północnego zachodu, rozciągają się przepiękne zespoły wrzosowisk atlantyckich z jałowcami i bażynami lub częściowo skarłowaciałe dębiny z zagajnikami jałowców. Wzdłuż dolin szczelinowych w obszarach o podłożu granitowym rosną lasy galeriowe, w postaci wąskich pasów przedzielających użytki rolnicze (w lasach tych brakuje obecnie olszy, używanej w przeszłości do wędzenia śledzi). Na cienkich pokrywach morenowych występują suche murawy i pastwiska. Wnętrze Bornholmu porasta las Almindingen, stanowiący trzeci co do wielkości kompleks leśny Danii (bornholm.info, 2003). Jest on silnie zdewastowany poprzez wypasy bydła, prowadzone do początku ubiegłego stulecia, a nazwa Almindingen oznacza właśnie wspólne pastwisko gminne. 150 lat temu przeprowadzono akcję zalesiania Bornholmu i obecnie występuje tu dość rozległy obszar leśny mający dużą wartość rekreacyjną. Na Bornholmie wszystkie większe miejscowości i miasta mają zazwyczaj położenie nadmorskie i pełnią często funkcje portowe, główną cechą krajobrazu osadniczego wyspy są jednak rozproszone farmy, występujące w postaci dużych czworobocznych dworów otoczonych przez pola uprawne i duże pastwiska. Dużych, zwartych wsi nigdy tu nie było i istniała względnie mała liczba dzierżawców dóbr kościelnych lub królewskich. Małe osiedla rybackie zabudowane są dość gęsto małymi domkami o czerwonych dachówkach, wśród których widocznych jest 112

6 wiele białych kominów wędzarń śledzi. Większość ośrodków miejskich powstała w średniowieczu lub przed rokiem 1650 (najstarsze to Akikerby), wszystkie usytuowane są na wybrzeżu morskim, powstały bowiem ze średniowiecznych osad rybackich lub kupieckich (Walczak, 1984). Podstawę do zakładania miast na Bornholmie stwarzała duża obfitość śledzi u wybrzeży wyspy, a także położenie w centralnej części Bałtyku, które umożliwiało lądowanie rybaków z sąsiednich państw. Największym miastem wyspy jest Ronne, ale także i ono podobnie jak pozostałe miasta bornholmskie ma w dużej mierze charakter wiejski. Miasta posiadają place targowe, przekształcone później w rynki, otoczone dość niską zabudową kilku, a najczęściej jednokondygnacyjną. Tylko w Ronne i Nexo, które zostały zbombardowane podczas II wojny światowej, powstały nowe dzielnice drewnianych domków i kilka wielopiętrowych punktowców. Większość miasteczek pełni obecnie funkcje obsługi ruchu turystycznego i kąpielisk morskich. Mieszkańcy Bornholmu dbają o swoje miasta, otaczając opieką zabytkowe budowle. Miasta Svaneke i Gudhjem można nazwać żywymi skansenami, Svaneke zostało nagrodzone złotym medalem Unii Europejskiej za restaurację starego centrum miasta, a w Ronne zachowała się największa liczba starych drewnianych domów. Na wyspie przetrwały również cztery romańskie kościoły z rotundami z XII-XIII w. w Nyker, Olsker, Osterlars i Nylars oraz wielka liczba wiatraków i młynów, często zabytkowych. W pobliżu Allinge znajdują się ruiny zamku Hammershus z XIII w., który jest jednym z największych tego typu obiektów w Europie Północnej. Ludność zajmuje się rolnictwem, w tym w dużym stopniu rybołówstwem (największym portem rybackim jest Nexo), liczna grupa osób zawodowo czynnych pracuje w obsłudze ruchu turystycznego. W zakresie przemysłu główną dziedziną (poza przetwórstwem spożywczym) jest przeróbka surowców lokalnych, a przede wszystkim produkcja żółtego klinkieru i ceramiki przemysłowej. Ceramika użytkowa jest zresztą na Bornholmie tradycyjnym rzemiosłem, duże warsztaty rodzinne zlokalizowane są głównie w Ronne, a produkty znajdują zbyt u turystów lub są wywożone do Kopenhagi. Tradycje ruchu turystycznego na Bornholmie sięgają początku XIX wieku, przede wszystkim za sprawą granitowych przepięknych form skalnych, które dla mieszkańców nizinnej Danii kojarzyły się z nordyckością popularyzowaną w literaturze romantycznej. Wtedy również zaczęto korzystać z plaży w Sandvig, a na wybrzeżu powstały pierwsze hotele i pensjonaty. Później turyści odkryli szerokie piaszczyste plaże i wydmowe wybrzeża południowo wschodniego Bornholmu, które obecnie 113

7 stanowią główny obszar turystyki kąpieliskowej wyspy. Wzdłuż wybrzeży powstały całe kolonie domków letnich zajmujące strefę nadbrzeżną. Podobne skupiska letnich domków wyrosły również i na innych odcinkach wybrzeży, w sumie jest ich ponad 4 tysiące. Dla turystów zorganizowano też liczną sieć kampingów, i innych urządzeń infrastruktury turystycznej: lokali gastronomicznych, urządzeń plażowych, bardzo dobre połączenia komunikacyjne. W 2001 roku wyspę odwiedziło łącznie 557 tys. turystów, z czego 65% stanowili Duńczycy, 20% Niemcy, 11% Szwedzi (bornholm.info, 2003). Kreowany jest obraz wyspy jako miejsce do spokojnego rodzinnego wypoczynku, z ładnymi, cichymi plażami, czystą, ciepłą wodą o dużej przejrzystości, co umożliwia uprawianie sportów wodnych, w tym także nurkowanie oraz dużą liczbą atrakcyjnych stanowisk z bogatą roślinnością (ryc. 1). Dla dzieci przygotowane są dodatkowe atrakcje najstarsze wesołe miasteczko w Danii : Brandensgardenshaven, gdzie jest m.in. specjalna kraina wodna, ściany do wspinaczki, poduszki do skakania, zwierzyniec. Z wielu miejsc wyspy można płynąć na rejsu wzdłuż wybrzeża, np. wpłynąć do 18 metrowego skalnego komina na półwyspie Hammerknuden lub zwiedzić podziemną jaskinię Sorte Gryde o długości 55 m. Bardzo popularne są przyjazdy w celach wędkarskich, rozpowszechnione zwłaszcza wśród turystów skandynawskich, równie popularne - nie tylko wsród wędkarzy - są wędzarnie bornholmskie, których białe czworokątne kominy są charakterystycznym elementem architektury wyspy. Dla gości przygotowane są również znane w Europie ośrodki, gdzie można grać w golfa (3 duże pola golfowe) lub jeździć konno. W miasteczkach wyspy działają liczne muzea prezentujące dorobek kulturalny mieszkańców Bornholmu, do najchętniej odwiedzanych należą: Bornholms Museum w Ronne (historyczne), Hjorths Fabrik (ceramiki) Erichsemns Gard (ogród botaniczny) w Ronne, Melstegard (rolnictwa) i Bornholms Middelaldercenter (skansen etnograficzny) w Gudhjem (Bornholm Online, 2003). Bornholm jest także celem turystów uprawiających żeglarstwo, na których czekają przygotowane mariny, z których można się również udać na przygotowane wycieczki autokarowe. Odległości między portami Bornholmu są tak niewielkie, że w ciągu dnia można zawinąć do dwóch trzech portów, mając również czas na ich zwiedzenie. Ostatnio wyspa jest bardzo licznie odwiedzana przez turystów uprawiających kolarstwo. Przygotowanych jest około 350 km tras rowerowych o różnej długości i różnym stopniu trudności (od 40 kilometrowych do krótkich 6 kilometrowych), prowadzących w najciekawsze rejony Bornholmu (ryc. 1). Na wyspę można dostać się promami z Kopenhagi, Traveminde w 114

8 Niemczech, i Ystad, Kalmar i Slite w Szwecji, Helsinek w Finlandii i Świnoujścia w Polsce. Ryc. 1. Wybrane atrakcje turystyczne Bornholmu. Hammershus Sandvig Allinge Tejn Olsker Gudhjem Hasle Østerlars Muleby Sorthat Nyker Almindingen Rønne Nylars Arnager Sose lotnisko kąpieliska morskie pola golfowe porty jachtowe ścieżki rowerowe miejscowości Kobbeå Åkirkeby Pedersker Boderne Dueodde Sømarken Svaneke Hullehavn Neksø Snogebæk obszary leśne km Źródło: Opracowanie własne na podstawie 115

9 LITERATURA Danmarks Natur, 1971, Politikens Forlag, Bd. 1-11, Kopenhaga. Granvik M., 1997, Teachers guide for the course A Sustainable Baltic Region, The Baltic University, A Regional University Network, p Online/ Pawłowicz M., 2000, Słoneczna Wyspa, Poznaj Świat, nr 6. Walczak W., 1984, Dania, Warszawa, PWN. 116