Ocena emisji CO 2 spowodowanej zużyciem nośników energii w rolnictwie polskim

Transkrypt

1 PROBLEMY INŻYNIERII ROLNICZEJ 2017 (I III): z. 1 (95) PROBLEMS OF AGRICULTURAL ENGINEERING s Wersja pdf: ISSN Wpłynęło r. Zrecenzowano r. Zaakceptowano r. A koncepcja B zestawienie danych C analizy statystyczne D interpretacja wyników E przygotowanie maszynopisu F przegląd literatury Ocena emisji CO 2 spowodowanej zużyciem nośników energii w rolnictwie polskim Jan PAWLAK ABCDEF Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, Oddział w Warszawie, Zakład Analiz Ekonomicznych i Energetycznych Do cytowania For citation: Pawlak J Ocena emisji CO 2 spowodowanej zużyciem nośników energii w rolnictwie polskim. Problemy Inżynierii Rolniczej. Z. 1 (95) s Streszczenie Na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) o zużyciu nośników energii i wskaźnikach emisyjności CO 2 według Krajowego Ośrodka Bilansowania i Zarządzania Emisjami (KOBiZE) oszacowano emisję tego gazu w wyniku bezpośredniego zużycia energii w rolnictwie polskim w 2015 r. Wartość tej emisji wyniosła ogółem ,0 Gg. W przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych (UR) stanowiło to 86,9 kg (100 ha) 1, a na 100 gospodarstw rolnych 877,2 kg (100 gospodarstw) 1. Największy udział w emisji CO 2 (46%) miały paliwa stałe, w tym węgiel kamienny energetyczny 27,7%, a drewno i torf 16,7%. Udział paliw ciekłych w emisji CO 2 wyniósł 41%, w tym oleju napędowego 39%. Udział pozostałych nośników energii w emisji CO 2 wyniósł łącznie 13%. Energia elektryczna powodowała 10% ogółu emisji CO 2 w wyniku zużycia nośników energii w rolnictwie, paliwa gazowe łącznie 2% (w tym gaz ciekły 1,3%), a ciepło 1%. Słowa kluczowe: emisja, CO 2, nośniki energii, rolnictwo Wstęp Troska o stan środowiska przyrodniczego oraz dążenie do zmniejszenia ocieplenia klimatu na Ziemi jest motywem poszukiwania możliwości redukcji emisji gazów cieplarnianych [FRANKS, HADINGHAM 2012]. Jednym ze źródeł tej emisji jest zużycie energii do celów produkcyjnych w rolnictwie [CAMARGO i in. 2013]. Problematyce zużycia energii na obszarach wiejskich oraz wpływu gospodarki energetycznej na środowisko przyrodnicze poświęcono wiele uwagi w pracach placówek naukowych w Polsce i za granicą, w tym Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa (IBMER), a od 2010 r. Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego (ITP). Wyniki tych prac były prezentowane w publikacjach, m.in. SZEPTYCKIEGO (red.) [2005] oraz WÓJCICKIEGO [2007]. Wiele prac poświęcono też ocenie możliwości i celowości zwiększania produkcji i zużycia energii z zasobów odnawialnych [GRZY- Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, 2017

2 Jan Pawlak BEK, PAWLAK 2015a, b; KLIMONT, BULIŃSKA-RADOMSKA 2013; NIEDZIÓŁKA, SZPRYNGIEL 2014; PAWLAK 2004; ROSZKOWSKI 2012a, b; 2013a, b; SZEPTYCKI 2007; TERLIKOWSKI 2012; WÓJCICKI 2010; 2012; 2015] oraz wpływu wykorzystania OZE na środowisko przyrodnicze i rozwój obszarów wiejskich [HRYNIEWICZ, GRZYBEK 2013; NAMYŚLAK 2012; PAWLAK 1996; 2008; 2013; XIAOHUA i in. 2015]. Podstawą do opracowania rozwiązań umożliwiających zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych w rolnictwie jest rozpoznanie stanu aktualnego. Celem niniejszej pracy było oszacowanie emisji CO 2, powodowanej zużyciem energii w rolnictwie na podstawie danych GUS, odnoszących się do stanu z 2015 r. oraz wskaźników Krajowego Ośrodka Bilansowania i Zarządzania Emisjami (KOBiZE). Materiały źródłowe i założenia metodyczne Podstawowymi źródłami danych o zużyciu najważniejszych nośników energii w rolnictwie w 2015 r. była publikacja GUS [2016]. Na podstawie tych danych oraz wskaźników emisji dwutlenku węgla w wyniku zużycia poszczególnych z nich (tab. 1), przyjętych na podstawie prac KOBiZE [2016a, b]. Tabela 1. Wskaźniki emisji CO 2 w wyniku zużycia wybranych nośników energii Table 1. Emission indexes of CO 2 resulting from consumption of selected energy carriers Wskaźnik emisji CO 2 Wyszczególnienie Specification Emission factor [Mg TJ 1 ] Węgiel kamienny energetyczny Steam coal 94,05 Węgiel brunatny Lignite 111,21 Brykiety węgla brunatnego Lignite briquettes 97,50 Koks Coke 107,00 Drewno opałowe Wood 112,00 Inna biomasa stała Other solid biomass 98,00 Gaz ziemny wysokometanowy High methane natural gas 56,10 Gaz ziemny zaazotowany Nitrified natural gas 56,10 Gaz ciekły Liquid petroleum gas 63,10 Biogaz Biogas 54,60 Benzyny silnikowe Motor gasoline 69,30 Benzyny lotnicze Aviation gasoline 70,00 Olej napędowy Diesel oil 74,10 Olej opałowy lekki Light fuel oil 74,10 Oleje opałowe pozostałe Other fuel oils 77,40 Energia elektryczna Electricity 229,28 Ciepło z sieci Heat 110,59 Źródło: Source: KOBiZE [2016a, b]. Wartość wskaźnika dla energii cieplnej dostarczanej do odbiorców za pośrednictwem sieci obliczono na podstawie danych KOBiZE [2016b] o krajowej produkcji energii elektrycznej i cieplnej oraz związaną z tą produkcją emisją CO ITP w Falentach; PIR 2017 (I III): z. 1 (95)

3 Ocena emisji CO 2 spowodowanej zużyciem nośników energii w rolnictwie polskim Wartości emisji CO 2 wskutek zużycia poszczególnych nośników energii w rolnictwie obliczono za pomocą formuły: En WenCO2 ZenCO (1) gdzie: Zen CO2 = emisja CO 2 wskutek zużycia n-tego nośnika energii w rolnictwie [Gg]; En = energia zużyta w rolnictwie w postaci n-tego jej nośnika w 2015 r. [TJ]; Wen CO2 = wskaźnik emisyjności CO 2 dla n-tego nośnika energii [Mg TJ 1 ]. Uzyskane w ten sposób wartości emisji CO 2 wskutek zużycia nośników energii w rolnictwie przeliczono na jednostkę powierzchni użytków rolnych: Zenjs CO ZenCO2 S UR (2) gdzie: Zenjs CO2 = emisja CO 2 wskutek zużycia n-tego nośnika energii w rolnictwie w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych [kg (100 ha) 1 ]; = powierzchnia użytków rolnych [tys. ha]; S UR oraz na 100 gospodarstw rolnych: Zenjg CO 2 Zen (3) CO2 N g gdzie: Zenjg CO 2 = zużycie n-tego nośnika energii w rolnictwie w przeliczeniu na 100 gospodarstw rolnych [kg (100 gospodarstw) 1 ]; = liczba gospodarstw rolnych [tys.]. N g Wyniki badań Zużycie energii w rolnictwie w 2015 r. Bezpośrednie zużycie energii w rolnictwie polskim wyniosło w 2015 r. ogółem TJ (tab. 2). W przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych (UR) stanowiło to 954,5 GJ (100 ha) 1, a na 100 gospodarstw rolnych GJ (100 gospodarstw) 1. Największy udział w bezpośrednim zużyciu energii (50%) miały paliwa ciekłe (rys. 1), w tym olej napędowy 48%. Udział paliw stałych wyniósł 42%, w tym węgla kamiennego energetycznego 26,4%, drewna i torfu 13,8%, a pozostałych biopaliw stałych zaledwie 0,1%. Udział pozostałych nośników energii był niewielki i wyniósł łącznie 8%. Energia elektryczna stanowiła 4% ogółu zużycia nośników energii w rolnictwie, paliwa gazowe łącznie 3% (w tym gaz ciekły 1,9%, biogaz 0,3%), a ciepło 1%. Udział nośników energii pochodzących z zasobów odnawialnych wyniósł łącznie 14,2%, zakładając, że w grupie paliw określonej przez GUS jako torf i drewno udział torfu jako paliwa stosowanego w rolnictwie jest minimalny. ITP w Falentach; PIR 2017 (I III): z. 1 (95) 49

4 Jan Pawlak Tabela 2. Zużycie nośników energii w rolnictwie polskim w 2015 r. Table 2. Consumption of energy carriers in Polish agriculture in 2015 Nośnik energii Energy carrier Zużycie Consumption [TJ] Węgiel kamienny energetyczny Steam coal Węgiel brunatny Lignite Brykiety węgla brunatnego Lignite briquettes 613 Koks Coke 252 Drewno i torf Wood and peat Biomasa stała Solid biomass 116 Razem paliwa stałe Solid fuels in total Gaz ziemny wysokometanowy High methane natural gas 931 Gaz ziemny zaazotowany Nitrified natural gas 213 Gaz ciekły Liquid petroleum gas Biogaz Biogas 385 Razem paliwa gazowe Gaseous fuels in total Benzyny silnikowe Motor gasoline 42 Benzyny lotnicze Aviation gasoline 7 Olej napędowy Diesel oil Lekki olej opałowy Light fuel oil Ciężki olej opałowy Heavy fuel oil 420 Razem paliwa ciekłe Liquid fuels in total Energia elektryczna Electricity Ciepło z sieci Heat 890 Ogółem Total Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS [2016]. Source: own elaboration based on Central Statistical Office data [GUS 2016]. 4% 1% 50% 42% Paliwa stałe Solid fuels Paliwa gazowe Gaseous fuels Paliwa ciekłe Liquid fuels Energia elektryczna Electricity Ciepło Heat 3% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS [2016]. Source: own elaboration based on Central Statistical Office data [GUS 2016]. Rys. 1. Struktura wartości opałowej grup nośników energii zużytych w rolnictwie w 2015 r. Fig. 1. Structure of calorific value of energy carriers groups consumed in agriculture in ITP w Falentach; PIR 2017 (I III): z. 1 (95)

5 Ocena emisji CO 2 spowodowanej zużyciem nośników energii w rolnictwie polskim Emisja CO 2 w wyniku bezpośredniego zużycia energii w rolnictwie w 2015 r. Szacunkowa wartość emisji CO 2 w wyniku bezpośredniego zużycia energii w rolnictwie polskim w 2015 r. wyniosła ogółem ,0 Gg (tab. 3). W przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych (UR) stanowiło to 86,9 kg (100 ha) 1, a na 100 gospodarstw rolnych 877,2 kg (100 gospodarstw) 1. Tabela 3. Emisja CO 2 w wyniku zużycia nośników energii w rolnictwie w 2015 r. Table 3. CO 2 emission resulting from consumption of energy carriers in agriculture in 2015 Roczna emisja CO 2 Yearly CO 2 emission Nośnik energii Energy carrier [kg] na: [kg] per: [Gg] 100 ha UR 100 ha AL 100 gospodarstw 100 farms Węgiel kamienny energetyczny Steam coal 3 423,4 23,7 239,6 Węgiel brunatny Lignite 127,0 0,9 8,9 Brykiety węgla brunatnego Lignite briquettes 59,8 0,4 4,2 Koks Coke 27,0 0,2 1,9 Drewno i torf Wood and peat 2 128,0 14,8 148,9 Biomasa stała Solid biomass 11,4 0,1 0,8 Razem paliwa stałe Solid fuels in total 5 776,5 40,0 404,2 Gaz ziemny wysokometanowy High methane natural gas 52,2 0,4 3,7 Gaz ziemny zaazotowany Nitrified natural gas 11,9 0,1 0,8 Gaz ciekły Liquid petroleum gas 165,4 1,1 11,6 Biogaz Biogas 21,0 0,1 1,5 Razem paliwa gazowe Gaseous fuels in total 250,6 1,7 17,5 Benzyny silnikowe Motor gasoline 2,9 0,0 0,2 Benzyny lotnicze Aviation gasoline 0,5 0,0 0,0 Olej napędowy Diesel oil 4 906,6 34,0 343,4 Lekki olej opałowy Light fuel oil 223,0 1,5 15,6 Ciężki olej opałowy Heavy fuel oil 32,5 0,2 2,3 Razem paliwa ciekłe Liquid fuels in total 5 165,6 35,8 361,5 Energia elektryczna Electricity 1 243,8 8,6 87,0 Ciepło z sieci Heat 98,4 0,7 6,9 Ogółem Total ,0 86,9 877,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS [2016] i KOBiZE [2016a, b]. Source: own elaboration based on Central Statistical Office data [GUS 2016] and KOBiZE [2016a, b]. Największy udział w emisji CO 2 w wyniku bezpośredniego zużycia energii (46%) miały paliwa stałe (rys. 2), w tym węgiel kamienny energetyczny 27,7%, a drewno i torf 16,7%. Udział emisji CO 2 z paliw ciekłych wyniósł 41%, w tym oleju napędowego 39%. Udział pozostałych nośników energii w emisji CO 2 wyniósł łącznie 13%. Energia elektryczna powodowała 10% ogółu emisji CO 2 w wyniku zużycia nośników energii w rolnictwie, paliwa gazowe łącznie 2% (w tym gaz ciekły 1,3%), a ciepło sieciowe 1%. Z uwagi na dominujący udział paliw stałych i ciekłych, zmniejszenia emisji CO 2 związanej z bezpośrednim zużyciem nośników energii w rolnictwie polskim należy upatry- ITP w Falentach; PIR 2017 (I III): z. 1 (95) 51

6 Jan Pawlak 1% 10% 41% 46% Paliwa stałe Solid fuels Paliwa gazowe Gaseous fuels Paliwa ciekłe Liquid fuels Energia elektryczna Electricity Ciepło Heat 2% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS [2016] i KOBiZE [2016a, b]. Source: own elaboration based on Central Statistical Office data [GUS 2016] and KOBiZE [2016a, b]. Rys. 2. Udział grup nośników energii, zużytych w rolnictwie w 2015 r. w emisji CO 2 Fig. 2. Per cent share of energy carriers groups, consumed in agriculture in 2015 in CO 2 emissions wać w poprawie efektywności nakładów tych paliw. Można to osiągnąć przez wdrażanie energooszczędnych technologii produkcji rolniczej i przyjaznych środowisku przyrodniczemu odbiorników energii. Podsumowanie W wyniku bezpośredniego zużycia energii w rolnictwie polskim wyemitowano do atmosfery w 2015 r. ogółem ,0 Gg CO 2. Największy udział w emisji CO 2 w wyniku bezpośredniego zużycia energii w rolnictwie polskim miały paliwa stałe (46%), w tym węgiel kamienny energetyczny 27,7% oraz drewno i torf 16,7%. Udział paliw ciekłych wyniósł 41%, w tym oleju napędowego 39%, a pozostałych nośników energii w emisji CO 2 łącznie 13%. Z uwagi na dominujący udział paliw stałych oraz oleju napędowego w emisji CO 2 w wyniku bezpośredniego zużycia energii w polskim rolnictwie, możliwości obniżenia emisji tego gazu należy poszukiwać przede wszystkim w bardziej efektywnym wykorzystaniu tych nośników energii dzięki wdrażaniu energooszczędnych technologii produkcji rolniczej oraz zastosowaniu odbiorników energii przyjaznych środowisku przyrodniczemu. Praca została wykonana w ramach zadania Możliwości redukcji gazów cieplarnianych oraz gazów wpływających na jakość powietrza generowanych przez sektor rolny technologiczne uwarunkowania i ekonomiczne oceny w programie wieloletnim pt. Przedsięwzięcia technologiczno-przyrodnicze na rzecz innowacyjnej, efektywnej i niskoemisyjnej gospodarki na obszarach wiejskich na lata ITP w Falentach; PIR 2017 (I III): z. 1 (95)

7 Ocena emisji CO 2 spowodowanej zużyciem nośników energii w rolnictwie polskim Bibliografia CAMARGO G.G.T., RYAN M.R., RICHARD T.L Energy use and greenhouse gas emissions from crop production using the farm energy analysis tool. Bio Science. Vol. 63. Iss. 4 s FRANKS J.R., HADINGHAM B Reducing greenhouse gas emissions from agriculture: Avoiding trivial solutions to a global problem. Land Use Policy. Vol. 29. Iss. 4 s GRZYBEK A., PAWLAK J. 2015a. Potencjał i wykorzystanie odnawialnych źródeł energii w Polsce [Potential and use of renewable energy sources in agriculture]. Inżynieria w Rolnictwie. Monografie. Nr 19. Falenty. ITP. ISBN ss GRZYBEK A., PAWLAK J. 2015b. Technologie produkcji i wykorzystanie odnawialnych źródeł energii w rolnictwie oraz koszty i bariery ich stosowania [Technology of production and use as well as costs and bariers of renewable energy sources in agriculture]. Inżynieria w Rolnictwie. Monografie. Nr 20. Falenty. ITP. ISBN ss GUS Gospodarka paliwowo-energetyczna w latach 2014, 2015 [Energy statistics ]. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa. ISSN ss HRYNIEWICZ M., GRZYBEK A Emisje gazów powstałych podczas uprawy ślazowca pensylwańskiego [Emission of gases produced during cultivation of Virginia mallow]. Problemy Inżynierii Rolniczej. Nr 4(82) s KLIMONT K., BULIŃSKA-RADOMSKA Z Możliwość wykorzystania ślazowca pensylwańskiego (Sida hermaphrodita Rusby) do rekultywacji terenów po otworowej eksploatacji siarki [The possibility of using Virginia mallow plant (Sida hermaphrodita Rusby) to reclamation of post-borehole sulphur exploitation]. Problemy Inżynierii Rolniczej. Nr 1(79) s KOBiZE 2016a. Wartości opałowe (WO) i wskaźniki emisji CO 2 (WE) w roku 2014 do raportowania w ramach Wspólnotowego Systemu Handlu Uprawnieniami do Emisji za rok 2017 [Calorific values (WO) and CO 2 emission indices (WE) in 2014 for reporting in frames of the EU emissions trading system for 2017]. Warszawa. IOŚ PIB ss. 4. KOBiZE 2015b. Wskaźniki emisyjności CO 2 dla energii elektrycznej u odbiorców końcowych [CO 2 emissivity indices for electricity at final consumers]. Warszawa. IOŚ PIB ss. 7. NAMYŚLAK Ł Szacowanie wielkości emisji wybranych surowców energetycznych dla biogazowni z zastosowaniem metody LCA [Assessing the emissions from selected sources of energy for biogass plant with the use of LCA method]. Problemy Inżynierii Rolniczej. Nr 4(78) s NIEDZIÓŁKA I., SZPRYNGIEL M Możliwości wykorzystania biomasy na cele energetyczne [Possibilities of using biomass for energy purposes]. Inżynieria Rolnicza. Nr 1(149) s PAWLAK J Metoda oceny celowości stosowania odnawialnych źródeł energii z uwzględnieniem aspektów ekologicznych [Method to evaluate the application of renewable energy sources considering ecological aspects]. Problemy Inżynierii Rolniczej. Nr 3(13) s PAWLAK J Możliwości stosowania odnawialnych źródeł energii w wiejskich obszarach problemowych [Possibilities of using the renewable energy sources in rural problem areas]. Acta Agraria et Silvestria, Series Agraria Sekcja Ekonomiczna. Vol. XLIII/1 s PAWLAK J Energy and environment. Coврeмeнный Научный Вестник. Серия Техника. No. 8(34) s PAWLAK J Biogas technology transfer as an important factor of rural development. AMA Agricultural Mechanization in Asia, Africa and Latin America. No. 4 s ITP w Falentach; PIR 2017 (I III): z. 1 (95) 53

8 Jan Pawlak ROSZKOWSKI A. 2012a. Biodiesel w UE i Polsce obecne uwarunkowania i perspektywy [Biodiesel in the EU and in Poland present conditions and the prospects for future]. Problemy Inżynierii Rolniczej. Nr 3(77) s ROSZKOWSKI A. 2012b. Biomasa i bioenergia bariery technologiczne i energetyczne [Biomass and bioenergy technological and energetic barriers]. Problemy Inżynierii Rolniczej. Nr 3(77) s ROSZKOWSKI A. 2013a. Energia z biomasy efektywność, sprawność i przydatność energetyczna. Cz. I [Energy from biomass effectiveness, efficiency and energetic usability. Part I]. Problemy Inżynierii Rolniczej. Nr 1(79) s ROSZKOWSKI A. 2013b. Energia z biomasy efektywność, sprawność i przydatność energetyczna. Cz. II [Energy from biomass effectiveness, efficiency and energetic usability. Part II]. Problemy Inżynierii Rolniczej. Nr 2(80) s SZEPTYCKI A Biopaliwa zalecenia UE, potrzeby, realne możliwości produkcji [Biofuels EU requirements, needs and real possibilities]. Inżynieria Rolnicza. Nr 7 s SZEPTYCKI A. (red.) Stan i kierunki rozwoju techniki oraz infrastruktury rolniczej w Polsce [State and development trends of agricultural engineering and rural infrastructure in Poland]. Warszawa. IBMER. ISBN ss TERLIKOWSKI J Biomasa z trwałych użytków zielonych jako źródło energii odnawialnej [Biomass from permanent grassland as a source of renewable energy]. Problemy Inżynierii Rolniczej. Nr 1(75) s WÓJCICKI Z Poszanowanie energii i środowiska w rolnictwie i na obszarach wiejskich [Respecting of energy and natural environment in agriculture and on the rural areas]. Warszawa. IBMER. ISBN ss WÓJCICKI Z Potrzeby energetyczne i wykorzystanie odnawialnych zasobów energii [Demand for energy and utilization of energy from renewable sources]. Problemy Inżynierii Rolniczej. Nr 4(70) s WÓJCICKI Z Znaczenie biomasy i innych odnawialnych zasobów energii [Importance of the biomass and other renewable resources of energy]. Problemy Inżynierii Rolniczej. Nr 4(78) s WÓJCICKI Z Znaczenie biomasy w energetyce i gospodarce żywnościowej [The importance of biomass in energy sector and food industry]. Problemy Inżynierii Rolniczej. Nr 1(87) s XIAOHUA W., LIYUN Z., YUTING Q., LIBIN T Rural household energy consumption in Jiangsu Province of China. Energy & Environment. Vol. 26 s Jan Pawlak THE EMISSION OF CO 2, CAUSED BY DIRECT ENERGY CONSUMPTION IN POLISH AGRICULTURE Summary Based on Central Statistical Office (GUS) data on energy carriers consumption and CO 2 emissivity indicators according to the National Center for Balancing and Managing Emissions (KOBiZE) emission of this gas, caused by direct energy consumption in Polish agriculture in 2015 has been estimated. The value of this emission totaled Gg. 54 ITP w Falentach; PIR 2017 (I III): z. 1 (95)

9 Ocena emisji CO 2 spowodowanej zużyciem nośników energii w rolnictwie polskim It was 86.4 kg per 100 ha of agricultural land and kg per 100 farms. Solid fuels had the largest share (46%) in CO 2 emission, including steam coal 27.7%, and wood and peat 16.7%. The share of liquid fuels amounted to 41%, including Diesel oil 39% in CO 2 emission. The share of other energy carriers amounted to a total 13% in CO 2 emission. Electricity caused 10% of the total CO 2 emission resulting from consumption of energy carriers in agriculture, gaseous fuels in total 2% (of that liquid petroleum gas 1.3%), and heat 1%. Key words: emissions, CO 2, energy carriers, agriculture Adres do korespondencji: prof. dr hab. Jan Pawlak Instytut Technologiczno-Przyrodniczy Oddział w Warszawie ul. Rakowiecka 32, Warszawa tel ; j.pawlak@itp.edu.pl ITP w Falentach; PIR 2017 (I III): z. 1 (95) 55

10