41 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y

Transkrypt

1 41 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y Wstęp Nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie 1, która obowiązuje od dnia 1 sierpnia 2010 r. 2 w dalszym ciągu budzi znaczące kontrowersje. Zgodnie z nią wystąpienie zagrożenia zdrowia lub życia dziecka daje możliwość pracownikowi socjalnemu, któremu towarzyszy funkcjonariusz policji do odbioru dziecka opiekunom prawnym lub faktycznym bez orzeczenia sądowego. Procedura odebrania dziecka jest czynnością skomplikowaną i może ona przybierać różne formy, mając na uwadze zachodzące okoliczności (m.in. odebranie dziecka od osoby nieuprawnionej). Biorąc pod uwagę ograniczenia formalne, w artykule nawiązuje do procedury odebrania dziecka rodzicom (opiekunom) w związku z wystąpieniem zjawiska przemocy rodzinnej, poprzez którą zdrowie lub życie dziecka może zostać bezpośrednio zagrożone. Przesłanki odebrania dziecka W prawodawstwie polskim przeciwdziałanie przemocy domowej uregulowane jest w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, która stanowi, że przemoc ta narusza podstawowe prawa człowieka, w tym prawo do życia i zdrowia oraz poszanowania godności osobistej, a władze publiczne mają obowiązek zapewnić wszystkim obywatelom równe traktowanie oraz poszanowanie ich praw i wolności 3. Należy pamiętać, że nawet nieumyślne działanie prowadzące do zagrożenia życia lub zdrowia dziecka stanowi przestępstwo 4. Również prawo międzynarodowe reguluje kwestię ochrony dziecka przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź psychicznej, krzywdy, zaniedbania bądź złego traktowania lub wyzysku, w tym wykorzystywania w celu seksualnych dzieci pozostających pod opieką rodziców, opiekunów prawnych lub faktycznych 5. Dziecko można odebrać w sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia w związku z przemocą domową. W tym miejscu, trzeba byłoby odpowiedzieć sobie na pytanie jakie sytuacje można uznać jako zagrożenie życia lub zdrowia dziecka i co rozumiemy pod pojęciem przemocy rodzinnej. Ochronę dzieci przed złym traktowaniem reguluje Kodeks rodzinny i opiekuńczy 6, należy jednak zwrócić uwagę, że nie określa on w sposób jednoznaczny przypadków złego traktowania. Normuje on stwierdzenia takie jak: zagrożenie dobra dziecka, nadużycie władzy rodzicielskiej, rażące zaniedbanie obowiązków względem dziecka 7, a ich interpretacja należy do sądu opiekuńczego, zajmującego się kontrolą wykonywania władzy rodzicielskiej 8. Z zagrożeniem dobra dziecka mamy do czynienia w sytuacji, kiedy jest ono poddawane przemocy fizycznej lub psychicznej. Pojęcie dobra dziecka przedstawiane jest jako stworzenie prawidłowych warunków dla jego rozwoju psychofizycznego 9. Według Słownika Języka Polskiego przemoc oznacza fizyczną przewagę, która wykorzystywana jest w celu bezprawnego dokonywania na kimś, narzucanie bezprawnej władzy 10. Przemoc w rodzinie należy rozumieć przez jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa bądź dobra osobiste, w szczególności narażające na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające godność, nietykalność cielesną, wolność (również seksualną), mogące spowodować szkodę na zdrowiu fizycznym bądź psychicznym oraz wywołujących cierpienia i krzywdy moralne u osób, które zostały dotknięte przemocą Ustawa z dnia r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. z 2005 r. Nr 180, poz. 1493). 2 Ustawa z dnia r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. Nr 125, poz. 842). 3 Tamże, wstęp. 4 Ustawa z dnia r. Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553), art Konwencja o Prawach Dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia r. ratyfikowana przez Prezydenta Polski na mocy ustawy z dnia r. o ratyfikacji Konwencji o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526), art Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59). 7 Szerzej zob.: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. H. Dolecki, LEX M. Stożek, Przemoc w rodzinie. Zapobieganie w świetle przepisów prawa, Warszawa 2009, s Tamże, s. 96; za: J. Zmarzlik, E. Piwnik, Dziecko pod parasolem prawa. Poradnik dla osób pomagającym dzieciom, Warszawa 1999, s Słownik Języka Polskiego PWN, red. E. Sobol, Warszawa 2006, s Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, art. 2.

2 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 42 Jest ona specyficzną kategorią czynów zabronionych przez prawo, o niezwykle wysokim stopniu społecznej szkodliwości. W takiej sytuacji sprawcą jest osoba najbliższa, a dom, który powinien być schronieniem staje się miejscem, w którym dochodzi do nadużyć. Według statystyk przeprowadzonych przez Ministerstwo Sprawiedliwości rocznie dochodzi od 200 do 300 procesów o zabójstwo związanych z przypadkami przemocy w rodzinie 12. Nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, która obowiązuje od 1 sierpnia 2010 r. stanowi, że w przypadku, kiedy wystąpi zagrożenie zdrowia lub życia dziecka daje to możliwość pracownikowi socjalnemu oraz towarzyszącemu mu policjantowi odebrania dziecka rodzicom bądź opiekunom bez orzeczenia sądowego 13. Pracownik socjalny wraz z funkcjonariuszem policji, lekarzem lub ratownikiem medycznym podejmują decyzję o odebraniu dziecka z rodziny w przypadku bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą domową 14. W sytuacji, kiedy brak jest jednomyślności co do decyzji o odebraniu dziecka, ostateczny werdykt należy do pracownika socjalnego. W sytuacjach kiedy dobro dziecka jest zagrożone, na obywatelach ciąży obowiązek społeczny powiadomienia o tej sytuacji prokuratora lub policję 15. Obowiązek ten ciąży szczególnie na instytucjach 16, które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, jakim jest naruszenie zdrowia lub życia dziecka 17. Jeśli osoba postronna zauważy okoliczności, które według niej świadczą o krzywdzie dziecka, może napisać wniosek do sądu o wgląd w sytuację rodzinną dziecka 18. Jest to dobre rozwiązanie przede wszystkich w momencie, kiedy nie do końca jest się pewnym, temu czy dziecku dzieje się krzywda. Taki wniosek nie ma konkretnej formy, trzeba jedynie opisać sytuację, która budzi wątpliwości i podać dane adresowe dziecka i jego opiekunów. Zawiadomienie takie zwolnione jest od kosztów sądowych, a efektem takiego postępowania może być ograniczenie, a nawet pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, któremu wyrządzili krzywdę. Należy pamiętać, że w sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka należy bezzwłocznie wezwać na interwencję policję 19. Zasady postępowania W przypadku bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą domową pracownik socjalny, który wykonuje obowiązki służbowe ma prawo odebrać dziecko z rodziny i umieścić je u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej 20, w rodzinie zastępczej lub w całodobowej placówce opiekuńczowychowawczej 21. Należy pamiętać, że procedura odebrania dziecka w takim przypadku nie wymaga wcześniejszego orzeczenia sądu. Pracownik socjalny w trakcie wykonywania swoich obowiązków służbowych stwierdza bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia dziecka związane z występowaniem w rodzinie przemocy w jakiejkolwiek formie. Pracownik ten wzywa na miejsce przedstawicieli stosownych służb, m. in. funkcjonariusza policji, lekarza, pracownika medycznego lub pielęgniarkę. Po przybyciu na miejsce czynności funkcjonariusz policji oraz przedstawiciel służby zdrowia udziela informacji na temat zaistniałej okoliczności, która stanowi podstawę do odebrania dziecka z rodziny oraz wspólnie z pracownikiem socjalnym podejmują decyzję o odebraniu dziecka z rodziny. Dziecko zabrane z domu umieszczane jest u osoby najbliższej, która nie zamieszkuje z jego opiekunami, u rodziny zastępczej lub w całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej 22. Pracownik socjalny wręcza przedstawicielom ustawowym lub faktycznym opiekunom pisemne pouczenie o możliwości złożenia zażalenia do sądu opiekuńczego. Po przewiezieniu dziecka pracownik socjalny odbiera na piśmie potwierdzenie przyjęcia dziecka przez osobę najbliższą, rodzinę zastępczą lub placówkę opiekuńczą. Pracownik socjalny po dokonaniu czynności odebrania dziecka ma obowiązek niezwłocznego powiadomienia o tym sąd opiekuńczy, nie później jednak niż w ciągu 24 godzin od chwili umieszczenia dziecka poza domem M. Stożek, Przemoc w rodzinie, s Ustawa z dnia r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. Nr 125, poz. 842), art Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, art. 12a pkt 3; Ustawa z dnia r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296), art , art Kodeks postępowania cywilnego, art Ustawa z dnia r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555), art ; Kodeks karny, art Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, art. 12 pkt Tamże, art. 12 pkt M. Stożek, Przemoc w rodzinie, s Kodeks karny, art Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, art. 12a. 22 W przejrzysty sposób procedurę odebrania dziecka obrazuje Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku, (dostęp: ). 23 Tamże.

3 43 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y Przepisy prawa nie regulują w sposób dosłowny samej procedury przewozu dziecka po czynności jego odebrania. Nad przebiegiem całej sytuacji obowiązek kontroli mają służby, które dokonują odebrania. Kwestie techniczne należałoby rozstrzygać przy współpracy służb, które działają na rzecz przeciwdziałania przemocy domowej, uczestniczących w zdarzeniu. Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowymi 24 traktuje, że w pojeździe samochodowym wyposażonych w pasy bezpieczeństwa dziecko w wieku do 12 lat, nieprzekraczające 150 cm wzrostu, przewozi się w foteliku ochronnym lub też innym urządzeniu do przewożenia dzieci. Zapis ten nie dotyczy przewożenia dzieci w taksówce lub pojeździe policyjnym. Jeśli po uzgodnieniu z innymi służbami, przewiezienia dziecka podejmuje się pracownik socjalny, obowiązek kontroli spoczywa na samorządzie gminnym lub powiatowym, jako organie, który odpowiedzialny jest za realizację zadań z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej. W takiej sytuacji to właśnie samorząd gminny lub powiatowy zobowiązany jest do zorganizowanie przejazdu dziecka oraz umieszczenia go w miejscu, do tego wyznaczonym 25. Obowiązki poszczególnych osób uczestniczących w procedurze odebrania dziecka Podczas procedury odebrania dziecka w przypadku bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą domową kluczową rolę odgrywa pracownik socjalny. To on podczas zaistniałej sytuacji ma obowiązek wezwania policji i lekarza (ratownika medycznego, pielęgniarki). Po przedstawieniu sytuacji wspólnie z nimi podejmuje decyzję o czynności odebrania. To on wręcza rodzicom (opiekunom) pisemne pouczenie o prawie do złożenia zażalenia wraz ze wskazaniem sądu opiekuńczego, który jest właściwy miejscowo do jego rozpatrzenia. Po odebraniu i umieszczeniu dziecka u niezamieszkującej wspólnie z nią osoby najbliższej, w rodzinie zastępczej lub całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej, pracownik socjalny ma obowiązek niezwłocznego (nie później niż w ciągu 24 godzin) powiadomienia sądu opiekuńczego o czynności odebrania i miejscu umieszczenia dziecka. Na jego ręce składane jest również zażalenie na odebranie dziecka, składane przez rodziców (opiekunów). W przypadku odebrania takiego zażalenia pracownik socjalny obowiązany jest niezwłocznie powiadomić o tym sąd 26. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 marca 2011 r. określa procedurę postępowania policji przy wykonywaniu czynności odebrania dziecka z rodziny przez pracownika socjalnego 27 i umieszczenia go u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej, w rodzinie zastępczej lub całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej, w razie bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie 28. Udział funkcjonariusza policji podczas procedury odebrania dziecka zapewnia właściwy ze względu na miejsce wykonywania tych czynności organ policji, na wniosek pracownika socjalnego 29. Przed przystąpieniem do procedury policjant ma obowiązek zażądać okazania legitymacji pracownika socjalnego, ustalić tożsamość odbieranego dziecka, jego rodziców (opiekunów prawnych lub faktycznych), a w nadzwyczajnych sytuacjach nazwisko lekarza, ratownika medycznego, pielęgniarki lub innych obecnych w miejscu wykonywania czynności uczestników postępowania. Ma obowiązek również zapoznać się ze wszystkimi informacjami dotyczącymi dziecka, o których powinien poinformować go pracownik socjalny 30. Funkcjonariusz policji ma za zadanie zapewnić bezpieczeństwo dziecka, pracownika socjalnego oraz innych uczestnikom postępowania. Będąc na miejscu wykonywania przez pracownika socjalnego czynności odebrania dziecka, na podstawie zebranych informacji oraz okoliczności faktycznych ma obowiązek przedstawić swoje stanowisko co do zasadności odebrania. Policjant wręcza rodzicom (opiekunom) pisemne pouczenie o prawie złożenia do właściwego miejscowo sądu opiekuńczego zażalenia na odebranie przez nich dziecka (może tego też dokonać pracownik socjalny) 31. Po przewiezieniu dziecka funkcjonariusz policji ma obowiązek ustalić tożsamość osoby najbliższej, uprawnionego członka rodziny zastępczej lub uprawnionego pracownika placówki opiekuńczo-wychowawczej, w której zostało umieszczone dziecko Ustawa z dnia r. Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. z 1997 r. Nr 98, poz. 602). 25 Tamże. 26 Tamże. 27 Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, art. 12a; Kodeks karny, art Zob. szerzej: S. Spurek, Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Komentarz, LEX Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia r. w sprawie procedury postępowania przy wykonywaniu czynności odebrania dziecka z rodziny w razie bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie (Dz.U. z 2011 r. Nr 81, poz. 448). 29 Tamże, Tamże, Tamże, Tamże, 5.

4 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 44 Z całej przeprowadzonej czynności odebrania dziecka funkcjonariusz policji ma obowiązek sporządzić notatkę służbową, w której powinien zawrzeć wszystkie niezbędne informacje dotyczące odebrania m.in. własne dane oraz stopień służbowy, datę i miejsce czynności, informacje dotyczące osób, które brały udział w czynności odebrania, opis wykonywanych czynności, wskazanie osób, które otrzymały pouczenie o możliwości złożenia zażalenia oraz informacji o osobach, do których dziecko zostało przywiezione po odebraniu od rodziców. Kopię takiej notatki przekazuje do sądu opiekuńczego oraz właściwej jednostki organizacyjnej pomocy społecznej 33. Jeżeli chodzi o obowiązki lekarza (ratownika medycznego bądź pielęgniarki) podczas czynności odebrania dziecka ma on obowiązek zapoznania się ze wszystkimi informacjami, które posiada pracownik socjalny na temat dziecka, określić jego stan zdrowia, udzielić pomocy lekarskiej. Powinien ocenić na podstawie informacji i okoliczności faktycznych, które zastał na miejscu stopień zagrożenia życia lub zdrowia dziecka oraz przedstawić pracownikowi socjalnemu swoje stanowisko co do zasadności odebrania dziecka. Podczas całej procedury jego głównym obowiązkiem jest czuwanie nad zdrowiem dziecka 34. Postępowanie po odebraniu dziecka W sytuacji, kiedy dziecko zostanie odebrane przez pracownika socjalnego oraz osoby mu towarzyszące (wymagane przez prawo) ma on obowiązek niezwłocznego (nie później jednak niż w ciągu 24 godzin od odebrania) powiadomienia sądu opiekuńczego o czynności odebrania dziecka oraz o aktualnym miejscu jego przebywania 35. W dalszym ciągu sąd, do którego zostało zgłoszone odebranie dziecka niezwłocznie (jednak nie później niż w ciągu 24 godzin od powzięcia wiadomości) ma obowiązek wydać orzeczenie o umieszczeniu dziecka rodzinie zastępczej lub placówki opiekuńczowychowawczej. Może również wydać orzeczenie, na mocy którego dziecko wróci do rodziny 36. Rodzicom, opiekunom prawnym lub faktycznym na odebranie dziecka przysługuje zażalenie, które składają do sądu opiekuńczego, miejscowo właściwego do rozpatrzenia takiego wniosku. Zażalenie takie, może być wniesione za pośrednictwem pracownika socjalnego, bądź też funkcjonariusza policji, którzy byli obecni podczas czynności odebrania dziecka. O prawie do złożenia zażalenia obowiązek poinformowania rodziców spoczywa na wyżej wymienionych osobach. Pouczenie powinno być udzielone na piśmie wraz ze wskazaniem sądu opiekuńczego, który jest właściwy miejscowo do rozpatrzenia zażalenia 37. W zażaleniu rodzice mogą domagać się zbadania legalności procedury odebrania dziecka. Zażalenie jest rozpatrywane niezwłocznie (nie później niż w ciągu 24 godzin). W przypadku, kiedy sąd opiekuńczy wniosek uzna za bezzasadny, bądź też procedura odebrania nie wykaże podstaw legalności, zarządzi on natychmiastowe przekazanie dziecka rodzicom, opiekunom prawnym lub faktycznym, którym dziecko zostało odebrane 38. Zakończenie Na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej TNS OBOP przeprowadził badania, na podstawie których można było zobrazować rozmiary zjawiska oraz pokazać postawy społeczne związane z przemocą. Badania przeprowadzone w 2007 r. wykazały, że ponad dwie piąte Polaków zna przynajmniej jedną rodzinę, w której dochodzi do przemocy wobec dzieci. Jedna trzecia ankietowanych ma w swoim otoczeniu przynajmniej jedną rodzinę, w której stosowana jest przemoc psychiczna oraz przemoc fizyczna wobec dzieci. Badania z 2008 r. ujawniły, że 15% Polaków, którzy posiadają dzieci do 18 roku życia stosowało wobec nich przemoc przynajmniej raz 39. Statystyki z 2013 r. pokazują, że na 627 odebranych dzieci, zostało złożonych zaledwie 15 zażaleń. Wyniki te pokazują, że w polskich domach dochodzi do przemocy rodzinnej, a co za tym idzie dobro dzieci jest zagrożone. Każdy, kto jest w posiadaniu jakichkolwiek informacji dotyczących sytuacji, w których zdrowie lub życie dziecka jest bezpośrednio zagrożone, a które mogą doprowadzić do odebrania dziecka, ma obowiązek powiadomić o tym właściwe organy. Duża odpowiedzialność spoczywa na pracownikach socjalnych, którzy wykonując swoją pracę posiadają wiedzę na temat sytuacji w jakich znajdują się rodziny, nad którymi sprawują opiekę. Należy życzyć sobie, aby ustawodawca troskliwie pochylił się nad kwestią problemu odbierania dzieci od rodziców, a także przesłankami, które powodują uruchomienie omawianej procedury. 33 Tamże, (dostęp: ). 35 Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, art. 12a pkt M. Suchorabski, Jak działa przeciwdziałanie przemocy w rodzinie, czyli kiedy pracownik socjalny z policjantem odbierają dziecko opiekunom?, [w:] (dostęp: ). 37 Tamże (dostęp: ). 39 M. Kozak, Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie w świetle znowelizowanych przepisów prawnych, [w:] Przemoc w małżeństwie i rodzinie, red. M. Chuchra, J. Jęczeń, Lublin 2012, s Por.: Badanie dotyczące zjawiska przemocy w rodzinie wobec dzieci. Opinie ofiar, sprawców i świadków o występowaniu i okolicznościach występowania przemocy w rodzinie wobec dzieci. Raport z badania TNS OBOP dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2008 r., (dostęp: r.).

5 45 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y Nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie stwarza zagrożenie, że pracownicy socjalni bez wyroku sądowego będą mogli zabierać dzieci rodzicom na podstawie np. złośliwego donosu od sąsiada. Na przestrzeni kilku lat odbyło się kilkanaście pikiet przeciwników tej nowelizacji. Podczas demonstracji podawali do wiadomości publicznej kilkadziesiąt przykładów odebrania dzieci kochającym rodziców, z różnych, według nich mało istotnych powodów. W odpowiedzi ustawodawcy czytamy, że czynności odebrania dziecka nie można odczytywać w sposób dosłowny. Nie jest to odebranie na zawsze, a jedynie tymczasowe zabranie dziecka, któremu w danej sytuacji zagrażają rodzice. Odebranie to traktowane jest jako środek doraźny, kiedy nie ma już innej możliwości rozwiązania problemu. Należy pamiętać, że mimo, iż pracownikowi socjalnemu niepotrzebny jest nakaz sądowy, nie robi on tego, gdy nie dochodzi do bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka. * * * Receiving a child in connection with domestic violence may occur in the event of an imminent threat to life or health of the child. Shall receive a social worker in the company of a police officer and a doctor or a paramedic and a nurse (depending on prevailing circumstances). Child taken away from the house is placed in a person nearby who does not live with his guardians, in a foster family or in the all day care and educational centers. Activity answer is to secure the existence of the child in a situation where the welfare is threatened by his legal guardian.