Rewitalizacja a odnowa wsi

Transkrypt

1 Rewitalizacja a odnowa wsi Od przestrzeni społecznej do polityki przestrzennej dr hab. Marcin Wójcik, Uniwersytet Łódzki

2 Od przestrzeni społecznej do polityki przestrzennej Plan wystąpienia: 1. Zagadnienia wstępne wiejska przestrzeń publiczna 2. Przestrzeń publiczna w badaniach naukowych (projekty realizowane w KGRiS UŁ) 3. Podsumowanie Rewitalizacja a rozwój gospodarczy Autor, Afiliacja, Podtytuł

3 Model badań przestrzeni wiejskiej Źródło: Halfacree K., Rurality and post-rurality, W tym ujęciu przestrzeń wiejska jest kombinacją (połączeniem) trzech wzajemnie powiązanych ze sobą aspektów, tzn. 1. lokalnych praktyk społecznych (rural locality), czyli takich zachowań i działań, które mają wymiar lokalny; 2. przedstawień wsi (social representations), czyli form wiedzy i konstrukcji wsi (głównie formalnych); 3. codzienności życia wiejskiego (everyday lives), czyli form popularnej dyskusji o wsi oraz specyficznego (lokalnego) doświadczania przestrzeni (krajobrazu). 3

4 Liczba miejscowości na 100 km² Struktura wielkościowa miejscowości wiejskich Źródło: Atlas Obszarów Wiejskich, red. J. Bański 4

5 Odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym Źródło: Atlas Obszarów Wiejskich, red. J. Bański 5

6 Koncepcja badań odnowy wsi Odnowa wsi jest w tym przypadku procesem wyprowadzania obszaru ze stanu degradacji społecznej, gospodarczej, środowiskowej, przestrzenno-funkcjonalnej i technicznej na skutek realizacji gminnego programu rewitalizacji. Badania w tym zakresie powinny odnosić się do wyjaśnienia swoistego charakteru życia wiejskiego (relacje społeczne i ekonomiczne) odwzorowującego się w krajobrazie. Odnowa wsi jest procesem równoważenia relacji człowiek przyroda, zwłaszcza ochrony przed nadmierną urbanizacją przestrzeni (np. urban sprawl) jak i niedopuszczaniem do nadmiernego dziczenia krajobrazu kulturowego w obszarach problemowych (dezagraryzacja, depopulacja) oraz procesem kształtowania struktur wielofunkcyjnych w oparciu o dawne tradycje oraz współczesne uwarunkowania lokalne, regionalne i globalne. Odnowa wsi jest procesem zmierzającym do wzmocnienia bazy ekonomicznej wsi poprzez modernizację działalności rolniczej oraz innych je uzupełniających w ramach rozwoju wielofunkcyjnego. Odnowa polega na ocenie racjonalności wykorzystania ziemi oraz wskazywaniu sposobów i metod poprawy organizacji przestrzennej gruntów w siedlisku oraz rozłogu. 6

7 W takim ujęciu odnowa wsi to kompleksowy i kierunkowy proces społeczny, którego efektem jest poprawa warunków życia na obszarach wiejskich. Odnowa wsi prowadzona jest z punktu widzenia funkcjonowania systemów osadniczych oraz wewnętrznych środowisk osiedli wiejskich. Odnowienie wsi polega na racjonalnej organizacji przestrzennej wiejskich systemów osadniczych oraz budowaniu zrównoważonych podstaw rozwoju osiedli w odniesieniu do regionalnych i lokalnych tradycji historycznych oraz współczesnych uwarunkowań społecznogospodarczych. Odnowa wsi prowadzi do ożywienia (rewitalizacji) struktur osadniczych w zakresie aktywności społecznej na rzecz miejsca zamieszkania oraz wzmocnienia postaw tożsamościowych, rozwoju działalności społecznych i ekonomicznych ze szczególnym uwzględnieniem instytucji długiego trwania, oraz poprawy krajobrazu kulturowego w zakresie jego spójności morfologicznej, funkcjonalnej i społecznej. 7

8 Triangulacja metodologiczna w badaniach nad przestrzenią wiejską Rodzaj badań RELOCAL (Masłomęcz, Domachowo, Potarzyce, Stara Krobia) REPREZENTACJE PRZESTRZENNE WSI SNW INNE: PRACE NAUKOWE, BADANIA WŁASNE NAD FUNKCJAMI PROJEKTÓW ODNOWY WSI FINANSOWANYCH ZE ŚRODKÓW UE Zastosowane techniki badawcze 1.Spacer badawczy 2. Wywiad swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji 3. Wywiad focusowy 1.Wywiad kwestionariuszowy 2.Wywiad swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji 3. Analiza wizualna 1.KOM 2. Obserwacja uczestnicząca jawna 3. Analiza wizualna 1.Wywiad swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji 2. Analiza ilościowa zmiennych zrównoważonego rozwoju 3. Analiza jakościowa treści dokumentów

9 PROJEKT Struktura i działanie geograficzno-społeczna interpretacja oddziaływania funduszy Unii Europejskich na przykładzie programu Odnowa wsi

10 1) Miejsce jako społecznie ciągły proces dla rdzennych mieszkańców wsi Moskwa ówczesne skrzyżowanie dróg zawsze stanowiło ważną przestrzeń, choć był to teren niezagospodarowany i jego funkcje znacznie różniły się od aktualnych. Znaczenie tego kawałka przestrzeni umocniło się, kiedy plac został uporządkowany i zagospodarowany na centrum wsi. 2) Miejsce jako doświadczenie nabywane nowy mieszkańcy, z krótkim stażem, mniej emocjonalnie podchodzą do roli placu w życiu społecznym wspólnoty, rzadziej go też odwiedzają. Lubią to miejsce, ale nie ma ono dla nich tak dużego znaczenia, jak dla rdzennej społeczności. 3) Miejsce jako przystanek w drodze tak plac odbierają turyści, dla nich to miejsce o walorach głównie rekreacyjnych, nie przestrzeń interakcji i budowania więzi społecznych.

11 Projekt naukowy na lata finansowany przez Narodowe Centrum Nauki (HS4), pt. Reprezentacje przestrzenne osiedli wiejskich w Polsce Kierownik projektu: dr hab. Marcin Wójcik, prof. UŁ Wykonawcy: dr Paulina Tobiasz-Lis, dr Karolina Dmochowska-Dudek, dr Pamela Jeziorska-Biel, mgr Anna Traczyk, mgr Oskar Wolski 11

12 Celem badań jest ukazanie współczesnego stanu wsi jako miejsc, które, czego należy być świadomym, stanowiły w różnych epokach modelowe założenia przestrzenne, a których obecny kształt jest wypadkową różnych aktualnych i historycznych procesów społeczno-ekonomicznych (przez to stanowią swoisty zapis życia codziennego mieszkańców). Ich zestawienie i porównanie pozwala odkryć to, co często jest niedostrzegalne, a co wpisuje się w próbę opisu kondycji współczesnych wsi, których krajobraz i ludzie tworzą razem specyficzne narracje przestrzenne, w tym dotyczące kondycji przestrzeni publicznej. 12

13 Przypadki: 4 wsie Niezabyszewo Miłoszyce Długowola Piwoda

14 Pierwsze skojarzenia, najważniejsze cechy miejscowości, wyjątkowość Wśród pierwszych skojarzeń związanych z analizowanymi miejscowościami przeważają określenia podkreślające osobistą identyfikację z miejscem: mój dom, miejsce zamieszkania, moje miejsce na ziemi, tutaj mieszkam, dom rodzinny ; Mieszkańcy wsi zwracali także uwagę na położenie (Kaszuby); zagospodarowanie i funkcje rolnicze miejscowości (teren sadowniczy, sady, rolnictwo); wyjaśniali nazwę wsi (np. Piwoda piwo i woda; Miłoszyce jest miło); podkreślali walory przyrodnicze i dobre relacje społeczne (przyroda, czyste powietrze, cisza, spokój, życzliwość, ładna miejscowość). W przypadku cech najważniejszych koncentrowano się zarówno na walorach przyrodniczych i krajobrazowych (czysta, ładna, zadbana, piękne widoki, żyzne gleby), jak i funkcjonalnych (rolnicza, sadownicza, dobrze skomunikowana, dobrze wyposażona w usługi, infrastrukturę, bezpieczna) czy społecznych (pracowici, sympatyczni, mili ludzie, spójna społecznie). CZY MIEJSCOWOŚĆ JEST WYJĄTKOWA? tak nie nie mam zdania Wyjątkowość wsi mieszkańcy widzą w ich położeniu, krajobrazie, historii, zabytkach, relacjach społecznych.

15 Proszę wskazać miejsce w P. wsi, które jest a) miejscem charakterystycznym (symbolem) b) piękne c) brzydkie d) w którym widać rozwój e) w którym widać kryzys f) w którym czas płynie najszybciej g) w którym czas płynie najwolniej h) w którym czas się zatrzymał i) najstarsze j) najmłodsze k) miejscem spotkań l) jest niebezpieczne m) w które P. ucieka

16 MIŁOSZYCE, NIEZABYSZEWO, DŁOGOWOLA, PIWODA Miejsce charakterystyczne (symbol) wyróżniki przyrodnicze: stawy, las; sfera sacrum: Kościół i miejsca pamięci: mogiła

17 piękne natura: stawy, las, pola; miejsce centralne: rynek, sfera sacrum: kościół, miejsca nowe: stadion brzydkie przestrzenie biedy: zaniedbane konkretne ulice; budynki (dworzec PKP), niewyremontowane drogi, rudery po PGR-ach

18 w którym widać rozwój - nowe budownictwo: nowe osiedla, budynki: OSP; infrastruktura: drogi i chodniki, instytucje: szkoła; nowoczesne sadownictwo w którym widać kryzys są to często również przestrzenie oceniane jako brzydkie, pozbawione estetyki: konkretne ulice, budynki (dworzec PKP), drogi,

19 w którym czas płynie najszybciej miejsca codziennej aktywności (ruch + ludzie): - zawodowej, szkolnej: praca, szkoła - rodzinnej: dom (jako przestrzeń obowiązków) - fizycznej: boisko, stadion, Klub Sportowy w którym czas płynie najwolniej sfera sacrum: Kościół, klasztor, ale i miejsca dotknięte kryzysem: zaniedbane ulice, natura: jezioro, miejsca bliskie: dom w którym czas się zatrzymał sfera sacrum: Kościół, kaplica, kapliczki, miejsca pamięci / tożsamości: cmentarz; miejsca dotknięte kryzysem: zaniedbane ulice, natura: las, jezioro, staw ( tu jest wciąż tak samo )

20 najstarsze sfera sacrum, obiekty zabytkowe: kościół, domy; od dawna nie rozwijające się: tereny po PGR-ach najmłodsze nowe zabudowania: nowopowstałe osiedla, nowe budynki: OSP, usługi: gabinet stomatologiczny; instytucje: przedszkole, miejsce spotkań miejsca integracji: świetlica, Dom Kultury, miejsca publiczne: rynek, centrum wsi, sklep, miejsca prywatne: dom; sfera sacrum: kościół

21 jest niebezpieczne miejsce ruchu ulicznego (potencjalne miejsce wypadków drogowych): niebezpieczne skrzyżowanie ulic, natura: jezioro w które P. ucieka natura: las, jezioro, pola, łąki miejsce bliskie, oswojone: dom, własne podwórze

22 MAPY MENTALNE POSTĘPOWANIE BADAWCZE: 1. Polecenie dla osób biorących udział w badaniu: -Proszę wykonać odręczny szkic Pana/Pani wsi. Proszę zrobić to tak, jakby prezentował(a) Pan/Pani tę okolicę nieznajomemu uwzględniając najważniejsze dla Pana/Pani elementy. 2. Obserwacja osób wykonujących szkic: - kolejność poszczególnych elementów - wzajemne relacje pomiędzy elementami - reakcje osób biorących udział w badaniu. 3. Analiza zawartości poszczególnych szkiców: - jakie elementy występują najczęściej (zgodnie z klasyfikacją K. Lyncha) - do jakiego typu szkiców (wg F. C. Ladd) można je zaklasyfikować. 4. Próba wyjaśnienia struktury wyobrażeń w kontekście obrazowości i czytelności przestrzeni.

23 Niezabyszewo (Ziemia Bytowska, Pomorze) Wieś placowa (okolnica)

24 Miłoszyce (Dolny Śląsk) Wieś placowa (owalnica)

25 Miłoszyce (Dolny Śląsk) Wieś placowa (owalnica)

26 Długowola (Mazowsze) Wieś placowa (owalnica)

27 Długowola (Mazowsze) Wieś placowa (owalnica)

28 Piwoda (Podkarpacie) Wieś rzędowa

29 PROJEKT: Tworzenie Sieci Najciekawszych Wsi

30 Struktura grupy oceny 65 pkt i więcej 22% do 35 pkt 8% 35-44,99 pkt 26% do 35 pkt ,99 pkt ,99 pkt ,99 pkt pkt i więcej ,99 pkt 22% 45-54,99 pkt 22%

31 a14 a8 a7 a5 a17 a6 a15 a39 a34 a38 a16 a1 a9 a29 a21 a25 a11 a3 a35 a37 a27 a31 a36 a33 a26 a2 a4 a13 a20 a18 a10 a32 a12 a28 a22 a19 Najlepiej oceniane aspekty wg KOM (10 walorów pozytywnych wg ekspertów) pozytywy wg KOM negatywy wg KOM Przyroda i krajobraz wewnątrz miejscowości 2. Wyróżniki wsi 3. Wjazdowe ciągi komunikacyjne 4. Obiekty zabytkowe 5. Przyroda i krajobraz w otoczeniu 6. Układ ruralistyczny 7. Rama krajobrazowa (panoramy i osie widokowe)

32 Walory wsi wg KOM pozytywy (1) Centrum / miejsce centralne (I.A.1.3) - ocena wybitna 2 pkt. Fot. SW_WP1. Widok na centrum wsi. Na pierwszym planie Zagroda nr 38, z lewej Kościół filialny pw. Wniebowzięcia NMP - pkt. 8 i 9 trasy. Centralna, owalnicowa część wsi z rozmieszczonymi wokół czworobocznymi zagrodami, przecięta drobnym ciekiem wodnym (tzw. Zielona Struga), z centralnie zlokalizowanym kościołem jest wciąż nienaruszonym przykładem osadnictwa wiejskiego charakterystycznego dla terenów Pomorza. 32

33 Walory wsi wg KOM pozytywy (3) Wyróżniki wsi (I.A.2.3) - ocena wybitna 3 pkt. Fot. SW_WP3. Przykład budownictwa ryglowego, szachulcowego. Zagroda nr 12 - pkt. 4 trasy. Wyróżnikiem wsi są tradycyjne szachulcowe zabudowania mieszkaniowe i gospodarcze występujące w tradycyjnych dla tej części Pomorza czworobocznych zagrodach. 33

34 Walory wsi wg KOM pozytywy (4) Przemieszczanie się po trasie bezpieczeństwo, swoboda (I.C.4) - ocena wysoka, 1,5 pkt. Fot. SW_WP4. Ciągi piesze w centralnej części wsi. Wieś zachowuje kameralny charakter. Mały ruch komunikacyjny i zagospodarowanie sprzyjają odkrywaniu walorów wsi. 34

35 Walory wsi wg KOM pozytywy (5) Usługi, produkty, pamiątki (II.2.3) - ocena wybitna, 2 pkt. Fot. SW_WP5. Kasa i sklep z pamiątkami oraz produktami lokalnymi w Muzeum Kultury Ludowej Pomorza w Swołowie. Zagroda nr 15 - pkt. 2 trasy. Produkty lokalne (np. zioła, ręcznie tkane tradycyjne chodniki) i pamiątki (np. gliniane breloczki, widokówki, ręcznie rzeźbione figurki) dystrybuowane są przez Muzeum Kultury Ludowej Pomorza w Swołowie. Należy podkreślić wysoką oryginalność i jakość oferowanych produktów i pamiątek. 35

36 Walory wsi wg KOM pozytywy (6) Wydarzenia organizowane cyklicznie lub okazjonalnie (II.3.1) - ocena wybitna, 2 pkt. Fot. SW_WP6. Kalendarz wydarzeń eksponowany przy wejściu do Muzeum Kultury Ludowej Pomorza w Swołowie. Zagroda nr 8 - pkt. 7 trasy. Muzeum Kultury Ludowej Pomorza w Swołowie jest organizatorem wielu cyklicznych wydarzeń odbywających się we wsi przez cały rok: Niedziela Palmowa, Piknik Rowerowy, Dzień Dziecka, Szparagowe Święto, Dziecięca Zagroda, Plener Kowalski, Pomorskie Święto Ziół, Babie Lato połączone ze Słupskim Świętem Miodu, Dożynki, Gęsina czy wreszcie Jarmark Bożonarodzeniowy. 36

37 Walory wsi wg KOM pozytywy (7) Działania artystyczne, warsztaty, gry terenowe (II.3.2) - ocena wybitna, 3 pkt. Muzeum Kultury Ludowej Pomorza w Swołowie posiada bardzo bogatą ofertę edukacyjną dla dzieci i młodzieży. Muzeum oferuje lekcje tematyczne oraz warsztaty, m.in. 100 Lat - Zatrzymany czas - Czyli życie w wiejskiej zagrodzie na początku XX w.. Fot. SW_WP7a. Siedziba Muzeum Kultury Ludowej Pomorza w Swołowie. Budynek inwentarski wykorzystywany na potrzeby zajęć edukacyjnych. Zagroda nr 8 - pkt. 7 trasy. Fot. SW_WP7b. Siedziba Muzeum Kultury Ludowej Pomorza w Swołowie. Wnętrze budynku inwentarskiego wykorzystywanego na potrzeby zajęć edukacyjnych. Zagroda nr 8 - pkt. 7 trasy. 37

38 Walory wsi wg KOM pozytywy (8) Propagowanie wiejskich wartości (III.1) - ocena wybitna, 5 pkt. Fot. SW_WP8. Siedziba Muzeum Kultury Ludowej Pomorza w Swołowie. Zagroda nr 8 - pkt. 7 trasy. Propagowanie wiejskich wartości oraz ochrona kulturowego i materialnego dziedzictwa wsi jest podstawowym celem działalności Muzeum Kultury Ludowej Pomorza w Swołowie. Trudno wyobrazić sobie lepszą formę ochrony i upowszechniania wspomnianych elementów niż poprzez właśnie nowoczesną działalność muzealną, szczególnie, że wystawy i lekcje muzealne mają bardzo interaktywny charakter. 38

39 Walory wsi wg KOM pozytywy (9) Przestrzeń zmysłów (III.3) - ocena wybitna, 4 pkt. Fot. SW_WP9. Klimat wiejski. Widok na drogę gminną na wysokości Zagrody nr 11 - pkt. 5 trasy. Swołowo cechuje specyficzny klimat wiejski. Funkcjonują tu do dzisiaj gospodarstwa rolne. Ale również dzięki działalności Muzeum Kultury Ludowej Pomorza w Swołowie istnieje możliwość obserwacji prac typowych dla rolnictwa, przede wszystkim chowu zwierząt. 39

40 Walory wsi wg KOM pozytywy (10) Ponadlokalne oddziaływanie (III.4) - ocena wybitna, 2 pkt. Fot. SW_WP10. Przykład budownictwa ryglowego, szachulcowego. Gospodarskie budynki bramne zagród nr 4 i 3 - pkt. 14 i 15 trasy. Swołowo, zgodnie ze swoim sloganem, jest stolicą Krainy w Kratę. W związku z tym, osoby poszukujące dziedzictwa tego obszaru zetkną się przede wszystkim ze Swołowem. Popularność wsi jako osady, w której zachował się owalnicowy układ z czworobocznymi zagrodami z ryglową zabudową szachulcową jest dodatkowo wzmocniona działalnością Muzeum Kultury Ludowej Pomorza w Swołowie. 40

41 PROJEKT HORYZONT 2020: RELOCAL 1880 r.

42 Tematyczna Wioska Gotów, która powstała w centrum Masłomęcza, stanowi najszybciej rozwijający się obiekt na turystycznej mapie powiatu hrubieszowskiego. Wioska Gotów jest podstawowym elementem generującym zorganizowany ruch turystyczny do Masłomęcza i ważnym czynnikiem kreowania rozwoju wielofunkcyjnego. Wioska Gotów, która stale się rozwija, wypełnia nowymi elementami i wydarzeniami, jest także niezwykłym przykładem oddolnych działań i aktywizacji społecznej mieszkańców wsi.

43 Wioska Gotów skansen dostępny dla zwiedzających od maja do października. Dla grup zorganizowanych, dzieci i młodzieży szkolnej, po uprzednim umówieniu organizowane są 2-3 godzinne żywe lekcje historii.

44 Wokół kultury Gotów wykrystalizowała się nowa tożsamość miejscowości. Poprzez aktywność społeczności lokalnej skoncentrowaną na rekonstrukcji dziedzictwa kulturowego wsi, budują się więzi z regionem, a także więzi lokalne, zniszczone w okresie II wojny światowej oraz w pierwszych latach powojennych. Zniszczone zostały zarówno więzi kultury dworskiej, jak i wiejskiej poprzez wyburzenie dworów, pacyfikacje ludności polskiej, wysiedlenie ludności prawosławnej i nowe zasiedlenia. Wioska Gotów konsoliduje na nowo społeczność lokalną Masłomęcza.

45 Domachowo: czynniki kształtujące przestrzeń publiczną wsi w opinii interesariuszy rozwoju Czynniki wspierające Społeczne: - Aktywność mieszkańców buduje motywacje, sprawia, że efekty pracy mają charakter trwały; - Odnowa wsi z jednej strony, internalizacja jej oddolnych założeń, z drugiej umiejętność pozyskiwania funduszy zbudowanie Planu Odnowy Wsi + ankieta z mieszkańcami bardzo pomocne w rozpoznaniu potrzeb i preferencji społeczności lokalnej, pozytywna działalność Grupy Odnowy Wsi; Czynniki blokujące Psychologiczne (mentalne): - Obawa o dalszy los projektu, kto będzie o niego dbał? - My nie chcemy być skansenem, wiejskość jest dla ludzi z zewnątrz odnowa wiejskości, ale w akceptowalnych granicach; Społeczne: - Niknąca aktywność młodzieży, brak pomysłów na jej rozbudzenie, perspektywa zaniku kultywowania tradycji i obyczajów, (rozumienia ich), brak edukacji regionalnej; - Rola a osoba jedna osoba skupia w sobie wiele różnych ról pełnionych na rzecz społeczności; aktywnymi są wciąż te same osoby;

46 Czynniki wpierające - Rytualne kultywowanie obrzędów i tradycji np.: coroczna organizacja festiwalu rodzi pozytywne przyzwyczajenie i rozpoznawalność wsi przez ludzi z zewnątrz. Ważne jest, by nie zmieniać nazwy wydarzenia; - okołofestiwalowa aktywność oddolna mieszkańców powinna być wsparta odgórnie (funduszami); - Współpraca różnych organizacji i stowarzyszeń wiejskich; - 0rganizacja wizyt studyjnych wymiana dobrych praktyk; - Zlecenie zadań np.: porządkowych swoim, a nie firmom zewnętrznym. Instytucjonalno biurokratyczne: - Inkubacja doradztwo w kwestii pisania wniosków, starania się o dofinansowanie; - Fundusz sołecki. Czynniki blokujące - Brak zaangażowania nauczycieli w życie pozaszkolne; - Moda na określone typy projektów, blokuje generowanie innowacyjnych, dostosowanych do lokalnych realiów i potrzeb, pomysłów; - Brak chęci do czynów społecznych; Instytucjonalno biurokratyczne: - rozliczanie projektów jawi się jako problematyczne, czasochłonne, demotywujące - Niejasny charakter działek. Układu osadniczego: - Specyfika układu lokalnego może utrudniać możliwość aranżacji przestrzeni. Infrastrukturalne: - Niska jakość dróg i chodników.

47 Rewitalizacja a odnowa wsi Od przestrzeni społecznej do polityki przestrzennej dr hab. Marcin Wójcik, Uniwersytet Łódzki