95. rocznica nadania miastu Krzyża Walecznych

Transkrypt

1 95. rocznica nadania miastu Krzyża Walecznych Książnica Płocka im. Władysława Broniewskiego Płock 2016

2 Wydawnictwo powstało jako część projektu Przystanek NIEPODLEGŁOŚĆ - przygotowanego przez Ewę Liliannę Matusiak. Realizacja projektu - Książnica Płocka im. Władysława Broniewskiego w 95. rocznicę odznaczenia Płocka Krzyżem Walecznych przez Marszałka Józefa Piłsudskiego - w ramach programu Muzeum Historii Polski PATRIOTYZM JUTRA Tekst dr Grzegorz Gołębiewski Redakcja Joanna Banasiak, Ewa Lilianna Matusiak Projekt okładki, opracowanie graficzne i skład komputerowy Dorota Zalewska Na okładce wykorzystano: zdjęcia z widowiska Odznaczenie Płocka Krzyżem Walecznych w 95. rocznicę wydarzeń, fot. Dariusz Kalota oraz zdjęcie barykady z 1920 r. przy ulicy Kościuszki, fot. J. Bułhak W wydawnictwie wykorzystano zdjęcia i dokumenty ze zbiorów: Archiwum Państwowego w Płocku, Muzeum Mazowieckiego w Płocku, Towarzystwa Naukowego Płockiego Wydawca: Książnica Płocka im. Władysława Broniewskiego Płock, ul. Tadeusza Kościuszki 6 ISBN Wydawnictwo sfinansowano ze środków Muzeum Historii Polski w ramach programu PATRIOTYZM JUTRA Wydawnictwo dostępne na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska Druk: Drukarnia MEDIAKOLOR Sp.J. Płock Słowa uczą przykłady pociągają Za zachowanie męstwa i siły woli w ciężkich i nadzwyczajnych okolicznościach, w jakich znalazło się miasto, za męstwo i waleczność mianuję miasto Płock kawalerem Krzyża Walecznych. Zanim Marszałek Józef Piłsudski wypowiedział te słowa 10 kwietnia 1921 roku, nasze miasto było uczestnikiem bolesnych, dramatycznych, ale jednocześnie heroicznych wydarzeń. Ludność cywilna na zawsze zapisała się na kartach historii bezprecedensową obroną Płocka przed atakiem bolszewików. Zaangażowali się ludzie różnych stanów i w różnym wieku, dzieliło ich wiele, łączyło to, co najważniejsze - umiłowanie wolności, przywiązanie do prastarego grodu nad Wisłą. Gdyby móc szum wody wiślanej przełożyć na język wspomnień, gdyby móc z murów omszałych odczytać dawne historie potoczyłaby się opowieść o dzielnych kobietach, mężczyznach, dzieciach, którzy, nie bacząc na niebezpieczeństwo, na konsekwencje, podjęli jedyną słuszną decyzję bronić swego miasta, bronić swych domów, bronić swej godności. Budowali barykady, organizowali punkty opatrywania rannych, dostarczali walczącym jedzenie i picie, przenosili amunicję. Dodawali otuchy, walczyli i zachęcali do walki. I to wszystko było bezcenne, i to wszystko było ważne. I za to wielu z nich zostało na Placu Floriańskim przez Marszałka odznaczonych. To były niepowtarzalne chwile w ich życiu. Równie wielką wartość ma fakt, że zostały one zatrzymane w kadrze pamięci. Świadczą o tym widowiska upamiętniające kolejne rocznice wydarzeń roku 1920 i Świadczą wystawy, powstające słuchowiska, publikacje. Niepoślednią rolę odgrywa tu Książnica Płocka, przywołując skromnych bohaterów tamtych lat, pokazując, że byli to zwykli ludzie, że zostawili swe codzienne obowiązki, by zrobić to, co należało, że nie kalkulowali, nie roztrząsali za i przeciw, nie czekali na rozkazy, ale poszli za głosem serca. Niech ich historia wzbudzi w nas refleksję czy bylibyśmy na to gotowi Joanna Banasiak 3

3 Grzegorz Gołębiewski OBRONA PŁOCKA SIERPNIA 1920 R. W sierpniu 1920 r. wojna polsko bolszewicka wkraczała w decydującą fazę. Trwały ciężkie walki na przedmościu warszawskim. Do obrony linii Wisły została utworzona Grupa Dolnej Wisły gen. Mikołaja Osikowskiego, podległa dowódcy 5 Armii gen. Władysławowi Sikorskiemu. Dowódcą sukcesywnie wzmacnianego przedmościa płockiego został 23-letni mjr Janusz Mościcki. Pod kierunkiem Francuza kpt. Alberta de Buré wokół Płocka zaczęto kopać okopy. I choć wojska bolszewickie podeszły pod miasto, wydawało się, że nie ma niebezpieczeństwa. Wezwanie Obywatelskiego Komitetu Obrony Państwa na powiat płocki zamieszczone w Kurierze Płockim, nr 174 z 28 lipca 1920 r. Barykada przy pl. Narutowicza - wjazd na ul. Mostową. Fot. J. Bułhak, Tygodnik Ilustrowany 1920, nr 39 5

4 Artykuł z wezwaniem do obrony kraju zamieszczony w Kurierze Płockim, nr 177 z 31 lipca 1920 r. 16 sierpnia zaczęła się polska kontrofensywa znad Wieprza, zmuszająca siły nieprzyjacielskie do ucieczki spod Warszawy. Jednak sytuacja na północnym Mazowszu była znacznie bardziej skomplikowana. Nad Wkrą trwała ciężka bitwa 5 Armii gen. W. Sikorskiego z Armiami bolszewickimi XV i III. Ponieważ dowódca 5 Armii obawiał się ataku na jego skrzydło i tyły IV Armii rosyjskiej, nakazał załodze Płocka zaatakowanie sił bolszewickich na przedpolu miasta, aby je związać walką. I właśnie w czasie wykonywania tego zadania, 18 sierpnia, oddziały przedmościa płockiego zostały zaatakowane przez bolszewicki III Korpus Konny Gaja Bżyszkiana, przybyły spod Włocławka. Jego celem było zniszczenie załogi Płocka i marsz na Płońsk dla wsparcia armii rosyjskich przegrywających bitwę nad Wkrą. Zaczął się dramat polskich oddziałów na przedpolu Płocka. Batalion zapasowy 6 pułku piechoty Legionów kpt. Mieczysława Głogowieckiego oraz szwadron pieszy tatarskiego pułku ułanów rtm. Włodzimierza Rychtera, nacierające na Trzepowo, zostały niepodziewanie zaatakowane od zachodu przez kawalerzystów III Korpusu Konnego. Oddziały polskie zostały w większości wybite, po czym nieprzyjacielska kawaleria wdarła się do niebronionego miasta. Pojawienie się bolszewików na ulicach wywołało straszny chaos i panikę. Niedobitki żołnierzy spod Trzepowa uciekały w kierunku mostu. Podobnie zachowywała się ludność cywilna. Wszędzie słychać było strzały z broni ręcznej, terkot karabinów maszynowych i huk wystrzałów armatnich. W sytuacji ogólnego zamieszania wydawało się, że nic już nie zdoła powstrzymać kawalerii Bżyszkiana. Jednak część żołnierzy nieprzyjacielskich zamiast dalej atakować i realizować zadania wojskowe, zajęła się plądrowaniem mieszkań, rabowaniem ludności cywilnej oraz wyłapywaniem żołnierzy polskich w zdobytej części miasta. Równocześnie po ochłonięciu pojedynczy oficerowie, żołnierze, cywile, a nawet kobiety i dzieci, zaczęli organizować improwizowaną obronę wokół Rynku Kanonicznego (dziś Plac Narutowicza) oraz na kilku barykadach w głębi miasta. To zahamowało impet natarcia. Zaczęły się zaciekłe walki uliczne. Do pierwszych obrońców należeli: dowódca przedmościa mjr Janusz Mościcki, dowódca II dywizjonu tatarskiego pułku ułanów rtm. Romuald Borycki, dowódca plutonu żandar- Rezolucja zjazdu Rad Gminnych powiatu płockiego z datą 1 sierpnia 1920 r. Ze zbiorów Towarzystwa Naukowego Płockiego Dowódca przedmościa płockiego mjr Janusz Mościcki (z lewej) i jego szef sztabu por. Feliks Waliszewski. Fot. Za Mazowsze Płockie i Kujawy, 1930, nr

5 merii polowej por. Edward Czuruk, adiutant dowódcy przedmościa por. Feliks Waluszewski, ppor. Dawid Wurtz z 37 pp, por. Iskander Achmatowicz z tatarskiego pułku ułanów i 16-letnia sanitariuszka Janina Landsberg Śmieciuszewska. Wszyscy niezależnie od siebie powstrzymywali uciekających żołnierzy i kiedy zebrała się ich większa grupa, zaczęli stawiać zorganizowany opór w rejonie Rynku Kanonicznego, ostrzeliwując atakujących żołnierzy bolszewickich. Ważną rolę w tych krytycznych chwilach odegrali też żandarmi, powiadomieni o wdarciu się nieprzyjaciela do miasta przez st. żandarma Józefa Szewczyka, który z ratusza zadzwonił do dyżurnego plutonu. Kawalerzystów Bżyszkiana, którzy wpadli na Rynek, ostrzelali jego koledzy sprzed odwachu. Po zatrzymaniu impetu natarcia, żandarmi pod dowództwem por. Edwarda Czuruka bronili Rynku Kanonicznego. Dowódca przedmościa płockiego mjr Janusz Mościcki (z lewej) i jego szef sztabu por. Feliks Waliszewski. Fot. Za Mazowsze Płockie i Kujawy, 1930, nr 7-8 Po zorganizowaniu tego punktu oporu, na rozkaz mjr. R. Boryckiego, por. I. Achmatowicz z następnymi kilkunastoma ułanami ze swojego pułku obsadził skrzyżowanie ul. Warszawskiej i al. Kilińskiego, gdzie bronili się już żandarmi, którzy wycofali się ze wschodnich krańców miasta. Zbudowano prowizoryczną barykadę, w oparciu o którą powstrzymano nieprzyjaciela. Żandarmi bronili też innych pobliskich barykad. Wielką odwagą w walce wykazał się plut. żand. Piotr Słyszko. W czasie walk dowodzony przez niego pododdział musiał przedostać się na drugą stronę ulicy, ostrzeliwanej przez bolszewicki ciężki karabin maszynowy. Chcąc dać przykład żołnierzom, P. Słyszko pod ogniem przeskoczył na drugą stronę ulicy. Ci jednak nie poszli w ślady swojego dowódcy, pozostając po drugiej stronie. W tej sytuacji wrócił do swoich żołnierzy, aby ich poderwać do przebiegnięcia niebezpiecznej ulicy. Żołnierze przebiegli, jednak tym razem P. Słyszko został śmiertelnie trafiony w brzuch serią ckm- -u. Dopiero po zapadnięciu zmroku żołnierze wynieśli go spod ognia, przekazując sanitariuszom. Natomiast odcięty od kolegów w ferworze walki, ranny wachm. żand. Aleksander Pokrzywnicki, został zamordowany przez żołnierzy rosyjskich. Aby sprowadzić posiłki kpt. A. de Buré przejechał przez ostrzeliwany przez nieprzyjaciela most. W czasie Plan rozmieszczenia barykad w Płocku wg Tygodnika Ilustrowanego, 1920, nr

6 drogi powrotnej śmiertelnie ranny został towarzyszący mu inż. Stanisław Berezowski. Następnie kpt. A. de Buré na czele zebranej grupy żołnierzy przez ogrody skrycie podszedł pod odwach, odbijając go z rąk bolszewików. Pomógł mu w tym członek Straży Obywatelskiej kpt. rez. Piotr Augustynowicz, który mieszkał w pobliżu. Po opanowaniu sytuacji w rejonie Rynku Kanonicznego J. Landsberg Śmieciuszewska z garstką żołnierzy pobiegła ul. Gimnazjalną i Teatralną w stronę Starego Rynku, ostrzeliwując atakujących kawalerzystów. Po jakimś czasie dzielna 16-latka została tylko z dwoma żołnierzami, reszta wycofała się za budynek sądu. W pewnym momencie jeden z żołnierzy padł martwy, a drugi Stanisław Jeziorański został ranny w kolano. Nie tracąc zimnej krwi dziewczyna odpięła mu pas z ładownicami i razem z karabinem i legitymacją żołnierską wyrzuciła w krzaki. Bolszewików, którzy właśnie nadjechali, udało jej się przekonać, że to ranny robotnik, nie biorący udziału w walkach. Po ich odejściu dociągnęła rannego na Rynek Kanoniczny, gdzie żołnierzem zaopiekowali się mieszkańcy. Na Rynku samorzutną obroną kierował por. Edward Świstelnicki, który pomógł jej wyciągnąć spod kul następnego rannego. W tych krytycznych chwilach, przedzierając się przez most zapełniony uciekającymi z miasta cywilami i żołnierzami, dotarła z Radziwia 3 kompania por. Leona Hellera z I batalionu 2 kowieńskiego pułku strzelców. Żołnierze wzmocnili obronę Rynku Kanonicznego, obsadzili skrzyżowanie ulic Tumskiej i Kolegialnej oraz wyparli bolszewików z ul. Tumskiej i Grodzkiej. Nad Wisłą obronę podejścia do mostu zorganizował dowódca portu por. Bogdan Hoff. Na czele 12 żołnierzy ze sztabu Grupy Dolnej Wisły oraz rybaków i robotników portowych zatrzymał oddział bolszewicki zdążający do mostu. Słabą obronę wsparł oddział tatarskiego pułku ułanów, brawurowo przeprowadzony przez ostrzeliwany most przez rtm. Edwarda Antoniewskiego. Wielkim męstwem i zdecydowaniem wyróżniła się 9 kompania telegraficzna jazdy ppor. Zbigniewa Brodzińskiego, stacjonująca w koszarach przy pl. Dąbrowskiego na wschodnich krańcach miasta. W obliczu ataku nieprzyjaciela ppor. Zbigniew Brodziński nie stracił zim- Płocczanie uczestniczący w pracach fortyfikacyjnych na rogu ulic Tumskiej i Warszawskiej. Ze zbiorów Towarzystwa Naukowego Płockiego Płocczanie uczestniczący w pracach fortyfikacyjnych. Wśród nich Marcelina Rościszowska (w dolnym rzędzie w jasnym kapeluszu). Ze zbiorów Towarzystwa Naukowego Płockiego 10 11

7 Barykada przy ulicy Kościuszki (obok dzisiejszej siedziby Książnicy Płockiej), fot. J. Bułhak, Tygodnik Ilustrowany 1920, nr 39 nej krwi. Rozkazał zamknąć bramy koszar, osiodłać konie i załadować wozy sprzętem telegraficznym. Po uformowaniu kolumny, przez nagle otwarte bramy wypadło 40 konnych, a za nimi wozy ze sprzętem i żołnierzami, pędząc ul. Warszawską, przez pl. Floriański i ul. Kościuszki do mostu. Zaskoczeni bolszewicy nie zdążyli nawet zareagować, a sprzed odwachu uciekła obsługa dwóch karabinów maszynowych. Po dotarciu wozów do mostu żołnierze spieszyli się i po przebyciu stromego stoku od strony Wisły, zaatakowali bolszewików na pl. Floriańskim. Osiągnąwszy powodzenie, kontynuowali natarcie ul. Dominikańską (dziś - 1 Maja), docierając do poczty na rogu ul. Dominikańskiej i Więziennej, gdzie obsadzili barykadę. W walkach poza ppor. Z. Brodzińskim wyróżnili się szer. Edward Srebrzyński i szer. Józef Tosiek. Rannych zostało 9 żołnierzy kompanii. Bolszewicy znajdowali się w rejonie ul. Królewieckiej, obok Urzędu Monopolowego, skąd ostrzeliwali barykadę ogniem karabinu maszynowego. Aby zlikwidować to zagrożenie, żołnierze pod dowództwem Adama Hetkowskiego przeprowadzili śmiały wypad. Piotr Rogoziński przeprowadził ich z barykady w taki sposób, że skrycie podeszli do stanowiska nieprzyjaciela. Od celnego strzału padł żołnierz przy ckm-ie, pozostali ostrzeliwani przez Polaków uciekli. W ogólnym zamieszaniu polscy żołnierze zdołali przyciągnąć karabin na barykadę. Dwukrotne ataki bolszewickie zostały powstrzymane ogniem zdobycznego ckm-u. Barykada przy budynku Towarzystwa Naukowego Płockiego, rys. Ferdynad Ruszczyc, Tygodnik Ilustrowany 1920, nr 39 Róg pl. Floriańskiego broniony był przez żołnierzy z Wojskowego Urzędu Gospodarczego, żandarmów i członków Straży Obywatelskiej. Dużą inicjatywę wykazał tu kierownik Wojskowego Urzędu Gospodarczego w Płocku por. Wojciech Wierzbowski, który ze swymi podkomendnymi najpierw ewakuował za Wisłę mienie urzędu, a następnie pod ogniem bolszewickim wrócił do miasta i dowodził obroną barykady, odpierając ataki nieprzyjaciela. W pierwszej fazie walk wydatną pomoc walczącym w mieście żołnierzom udzieliły uzbrojone statki i motorówki Flotylli Wiślanej, które w krytycznym momencie powróciły do Płocka z patroli w górę i w dół rzeki. Pierwszy stanowiska rosyjskiej artylerii i karabinów maszynowych zaczął ostrzeliwać statek opancerzony Minister por. Stanisława Nahorskiego i motorówka nr 15 ppor. Karola Taubego. Później do walki włączyły się pozostałe jednostki: statki Wawel, Stefan Batory i dwie motorówki. W wyniku wymiany ognia Stefan Batory ppor. Stefana Kwiatkowskiego został kilkukrotnie trafiony pociskami armatnimi. Zginęło kilku marynarzy, kilku następnych było rannych, a statek z rozbitym sterem osiadł na mieliźnie. Załoga próbowała jeszcze kontynuować walkę, ale 4 kolejne pociski trafiły w unieruchomiony statek. Mat Jan Myślisz, mimo odniesionej rany, prowadził ogień z armaty, jednak położenie ostrzeliwanego statku stawało się coraz gorsze. Unieruchomiony Batory był łatwym celem dla rosyjskiej artylerii. W tej sytuacji dowódca statku postanowił ewakuować załogę. Pod osłoną motorówki nr 3 marynarze zeszli na lewy brzeg, a ppor. S. Kwiatkowski i st. mar. Bronisław Michnowicz kontynuowali ostrzał nieprzyjaciela ze zdemontowanych karabinów maszynowych, ustawionych na brzegu. Dużą ofiarność wykazała załoga motorówki nr 15. Jej dowódca ppor. K. Taube prowadził ostrzał nieprzyjaciela z armatki 37 mm i karabinów maszynowych oraz narażając się na ogień nieprzyjaciela - ewakuował polskich żołnierzy na lewy brzeg Wisły. Kiedy został ranny, przy armacie zastąpił go kpr. mar. Franciszek Musiał, który celnym strzałem wyeliminował nieprzyjacielski ckm. Dzięki temu przechodzący właśnie przez most pluton artylerii konnej zdołał cało ewakuować się i zająć nowe stanowiska ogniowe w Radziwiu. Ponieważ oddziały rosyjskie znajdowały się również na wschodnich krańcach Płocka, ostrzeliwując jednostki rzeczne z dwóch stron, dowódca III dywizjonu Flotylli por. Stanisław Nahorski wydał rozkaz ewakuacji jednostek w górę rzeki i zakończenia udziału w walkach. Przez cały czas walk bardzo istotne było wsparcie, jakie walczącym w mieście żołnierzom udzielały dowodzone przez mjr. dr. Gustawa Przychockiego baterie polskiej artylerii, dyslokowane w Radziwiu na lewym brzegu Wisły

8 Tymczasem sytuacja w mieście zaczęła się stabilizować. Zza Wisły zaczęły docierać odwody. Około godz do miasta wysłana została 4 kompania I batalionu 2 kowieńskiego pułku strzelców. Wobec silnego ognia żołnierze nie mieli odwagi wejść na most. W tej sytuacji osobistym przykładem pociągnął ich dowódca batalionu mjr Zygmunt Bohusz Szyszko. Wprawdzie sam został ranny odłamkiem granatu, jednak żołnierze już się nie zatrzymali. W gęstym ogniu przebiegli most, osiągając prawy brzeg przy stracie 4 zabitych i 12 rannych. Wielką pomoc i wsparcie obrońcom okazała ludność cywilna, w tym kobiety i dzieci. Pomoc cywili polegała na budowie prowizorycznych barykad, donoszeniu amunicji, jedzenia, wody, opatrywaniu rannych, a w rejonach zajętych przez nieprzyjaciela ukrywaniu polskich żołnierzy, za co groziła śmierć. Wiele domów w rejonie walk zamieniło się w prowizoryczne punkty opatrunkowe. Nie bez znaczenia było także wsparcie psychiczne, jakiego mieszkańcy udzielali walczącym. Żołnierze czuli się pewniej wiedząc, że mogą liczyć na pomoc. Było to ważne zwłaszcza w pierwszej fazie walk, kiedy siły obrońców były bardzo słabe. Od początku do walki włączyli się członkowie Straży Obywatelskiej. W walkach wyróżniło się szczególnie czterech członków tej ochotniczej formacji: Jan Wichrowski, Stefan Zawidzki, Wacław Dobiszewski i Jan Świtalski. 15-letni Jan Wichrowski pod silnym ogniem nieprzyjacielskim na ochotnika zaniósł mjr. J. Mościckiemu pierwszą wiadomość o powstrzymaniu i odparciu żołnierzy bolszewickich na ulicy Kolegialnej. Następnie został wysłany przez ostrzeliwany most do dowódcy artylerii Grupy Dolnej Wisły mjr. dr. Gustawa Przychockiego w Radziwiu, podając namiary dla polskiej artylerii. Wrócił do miasta o godz , służąc Wezwanie do obrony wystosowane przez komendanta Straży Obywatelskiej Ksawerego Cygańskiego. Ze zbiorów Towarzystwa Naukowego Płockiego jako przewodnik dla 2 kompanii strzelców podhalańskich, która z powodzeniem zaatakowała stanowiska bolszewickich karabinów maszynowych, nękających most. W akcji zdobyto 3 karabiny maszynowe. Sam uczestniczył też w obronie jednej z barykad i jako łącznik na ul. Grodzkiej i Więziennej. 37-letni krawiec Wacław Dobiszewski z karabinem w ręku z wielką odwagą walczył od pierwszych chwil po wdarciu się kawalerii do miasta, m.in. w obronie barykad na ulicach Kolegialnej i Dominikańskiej. W trakcie walk zginęło dwóch członków Straży Obywatelskiej: 18 sierpnia 1920 r. o godz na ul. Kościuszki zabity został 15-letni uczeń Stefan Zawidzki. Drugim poległym członkiem Straży był 20-letni wyrobnik Jan Świtalski. Walczył na barykadach w centrum miasta. Zginął nad ranem 19 sierpnia na Rynku Kanonicznym. Swego rodzaju centrum zaopatrzenia dla walczących żołnierzy dopóki nie zostało zajęte przez nieprzyjacielskich żołnierzy stało się Gimnazjum Żeńskie im. Hetmanowej Reginy Żółkiewskiej przy ul. Kolegialnej 23, będące siedzibą Służby Narodowej Kobiet Polskich, skąd komendantka i dyrektorka Gimnazjum Marcelina Rościszewska kierowała dostarczaniem amunicji, ewakuacją i opatrywaniem rannych. Na barykadzie u zbiegu pl. Floriańskiego i ul. Kościuszki roznosiła broń i opatrywała rannych właścicielka pralni Maria Szymanowiczówna, która zginęła tam 18 sierpnia ok. godz Wśród walczących w polu i na barykadach, roznoszących Szpital polowy w Płocku w 1920 r. W drugim rzędzie czwarta od lewej widoczna Janina Śmieciuszewska

9 amunicję i rozkazy było również około 40 płockich harcerzy, najczęściej kilkunastoletnich chłopców poniżej 17 roku życia, bowiem starsi mogli służyć w wojsku, z czego powszechnie korzystali. Na pierwszej linii walki były także płockie harcerki ze swoją komendantką Eugenią Grodzką, m.in. roznosząc na barykady wodę i oliwę do rozgrzanych karabinów. Ciężko ranna została Helena Mijakowska. W tragicznym natarciu na Trzepowo brał udział, donosząc amunicję i pełniąc służbę łącznikową, 14-letni Józef Kaczmarski. W czasie walki otrzymał dwie rany postrzałowe w twarz i pierś i dwie cięte przez głowę i usta. Kiedy leżał ranny na pobojowisku wydawało się, że podzieli los innych rannych, dobijanych przez nieprzyjacielskich żołnierzy bagnetami. Uratował go rosyjski sanitariusz, dzięki któremu rannego przewieziono do szpitala w Sierpcu, gdzie doczekał ucieczki bolszewików i w końcu sierpnia wrócił do domu. Niespełna 12-letni Tadeusz Jeziorowski pomagał M. Rościszewskiej w doborze amunicji do różnych typów broni. 19 sierpnia rano znalazł się na opuszczonej właśnie przez żołnierzy barykadzie przy poczcie, gdzie zauważył pozostawiony karabin maszynowy na kółkach. Niewiele się namyślając, wprzągł się w rzemienie i nie zważając na strzały bolszewickiego oddziału, który zbliżał się właśnie od strony ul. Królewieckiej zaciągnął karabin na pl. Floriański i oddał w ręce żołnierzy, którzy wybiegli mu na pomoc. Uczeń IV klasy gimnazjum Piotr Stefański, dowiedziawszy się o trzech koniach wojskowych pozostawionych w okolicy ochronki dla chłopców (tzw. Stanisławówki) podjął brawurową próbę ich odzyskania. Ostrzelany przez bolszewików zabił jednego i cało wycofał się ku polskim pozycjom, by potem uczestniczyć w walkach w różnych punktach miasta. Inny uczeń, Kazik Sieradzki w czasie obustronnej strzelaniny podkradł się na podwórko Obrońcy Płocka po dekoracji. Ze zbiorów Muzeum Mazowieckiego w Płocku domu przy ul. Płońskiej i niepostrzeżenie wykradł nieprzyjacielskim żołnierzom worek amunicji karabinowej. Jeden z plutonów żandarmerii polowej broniący miasta. Ze zbiorów Towarzystwa Naukowego Płockiego Nie wszyscy mieli tyle szczęścia, co wymienieni chłopcy. W okopach na przedpolu Płocka zginął, zarąbany szablami, 14-letni Antoni Gradowski, roznoszący żołnierzom jedzenie, broń, amunicję i pełniący służbę sanitarną. Na ul. Kościuszki zginął inny harcerz, członek Straży Obywatelskiej Stefan Zawidzki. Na Starym Rynku zamordowany został nieznany z nazwiska ok letni chłopiec, który z dzwonnicy kościoła farnego ostrzeliwał wkraczających do miasta bolszewików. Ci, po zlokalizowaniu strzelca, ściągnęli go, zaprowadzili na rynek i powiesili za nogi na gałęzi drzewa, a następnie szablą rozpruli mu brzuch, wyciągając wnętrzności. W czasie, kiedy impet rosyjskiego uderzenia się wyczerpał, a polska obrona okrzepła, mieszkańcy w części miasta zajętej przez żołnierzy Bżyszkiana przeżywali dramatyczne chwile. Czerwonoarmiści rzucili się do rabowania ludności i gwałcenia kobiet. Według szacunkowych danych żołnierze bolszewiccy dopuścili się w Płocku 52 gwałtów oraz ok. 30 usiłowań gwałtu. Pijane bandy chodziły od domu do domu, szukając kobiet. Rzucali się na kobiety w obecności rodziny mężów, matek, dzieci terroryzując swoje ofiary i innych domowników bronią. Stawiany opór czasami zniechęcał napastników, zwłaszcza pojedynczych. Gorzej było, gdy występowali w grupie, terroryzując bronią i obezwładniając swoje ofiary. Szczególnie tragiczny los stał się udziałem sanitariuszek i rannych żołnierzy ze szpitala garnizonowego. Znajdowało się tam wtedy 22 chorych żołnierzy, felczer, 5 sanitariuszek i 2 żołnierzy. Po wtargnięciu do szpitala najeźdźcy zdewastowali i rozkradli jego wyposażenie, a potem wypędzili wszystkich z budynku. Sanitariuszki zabrali do domu za rogatkami płońskimi, gdzie były gwałcone, natomiast żołnierzy i sanitariuszy zamordowali w bestialski sposób: najpierw strzelali do nich z karabinu maszynowego w nogi, a następnie zarąbali ich szablami. Żołnierze Armii Czerwonej z reguły pod groźbą broni zabierali wszystko, co przedsta

10 Opaska Marceliny Rościszewskiej Komendantki Narodowej Służby Kobiet Polskich w Płocku Obrońcy Płocka w 1920 r., Marcelina Rościszewska w drugim rzędzie, druga od lewej i Janina Śmieciuszewska trzeci rząd, druga od lewej. wiało jakąkolwiek wartość. Najchętniej brali pieniądze i kosztowności, ale nie gardzili też ubraniami, butami, bielizną, przedmiotami codziennego użytku. Zwykle po kilka razy wchodzili do mieszkań, za każdym razem rabując, bądź niszcząc to, co nie miało dla nich wartości użytkowej lub czego nie mogli zabrać. Rozbijali meble, darli książki, tłukli szklane przedmioty, itp. Odbywało się to w atmosferze zastraszania domowników, grożenia bronią, bicia i krzyków. Ofiarami rabunków i przemocy były zarówno osoby zamożne, jak i biedne. W dużej mierze pastwą rabusiów padła ludność dzielnicy żydowskiej, gdzie znajdowały się liczne sklepy. W brutalny sposób napastnicy potraktowali płockich księży, zarówno katolickich, jak i mariawickich, okradając ich i bijąc. Ponieważ w Armii Czerwonej praktycznie nie funkcjonowało zaopatrzenie, wygłodniali żołnierze bolszewiccy żywili się kosztem ludności cywilnej. Wszędzie gdzie weszli, żądali jedzenia, często alkoholu, a po zaspokojeniu głodu przystępowali do rabunków i gwałtów. Ogołocone zostały także płockie ogrody i ogródki warzywne. W czasie, kiedy ludność cywilna przeżywała tragiczne chwile, w mieście w dalszym ciągu trwały walki. Mimo zmroku obie strony się ostrzeliwały i dokonywały wypadów na swoje pozycje, co jednak nie zmieniało sytuacji, choć obfitowało w dramatyczne zdarzenia. Prawdopodobnie 19 sierpnia rano w starciu z rosyjskimi Kozakami została śmiertelnie ranna 20-letnia sierż. Zofia Prokopowiczówna, uczestniczka obrony Lwowa i walk o Wilno. W rejon Płocka docierały tymczasem kolejne posiłki, które pod osłoną nocy przedostawały się do miasta. O świcie rozpoczęło się polskie przeciwnatarcie. Początkowo bolszewicy stawiali silny opór, strzelając ogniem na wprost z armat ustawionych na ulicach i próbując kontratakować. Na tym etapie walk wielkie wsparcie obrońcom okazał 2 pluton 4 dywizjonu artylerii konnej por. Konstantego Hartingha, który niepostrzeżenie wrócił do miasta spod Rogozina. Artylerzyści po kolei rozbijali barykady obsadzone przez nieprzyjaciela w al. Kilińskiego i ul. Misjonarskiej, a następnie torowali drogę polskiej piechocie w ul. Dominikańskiej. Nacierające pododdziały korzystały także ze skutecznego wsparcia artyleryjskiego zza Wisły oraz samolotów z 13 eskadry myśliwskiej, skupiających się na zwalczaniu nieprzyjacielskiej artylerii i gniazd karabinów maszynowych. Siły polskie zaczęły stopniowo odzyskiwać teren i spychać przeciwnika na obrzeża miasta. Po godz ich opór znacznie osłabł, ograniczając się do osłony odwrotu. O godz oddziały polskie wyszły na linię okopów przedmościa. III Korpus Konny pospiesznie skierował się na północ i północny wschód, próbując przebić się na wschód, co ostatecznie skończyło się przekroczeniem granicy niemieckiej w Prusach. Płock był wolny. Wszystkich opanowała wielka radość. Zaczęło się podliczanie strat. W walkach pod Płockiem i w jego obronie zginęło ok. 300 żołnierzy i kilka osób spośród ludności cywilnej. Rannych było ok Po stronie bolszewickiej było ok. 40 zabitych. W wyniku walk i grabieży poszkodowanych zostało około 800 rodzin. Łączne straty mieszkańców oszacowano na ponad 16 mln marek polskich, prawie 20 tys. rubli i 200 dolarów USA. Magistrat miasta stracił 1,5 mln marek polskich. Obrona Płocka spotkała się z dużym uznaniem dowódców wojskowych. Wielu oficerów i żołnierzy zostało odznaczonych i awansowanych. Największa uroczystość miała miejsce 10 kwietnia 1921 r., kiedy do Płocka przyjechał marszałek Józef Piłsudski udekorować herb miasta Krzyżem Walecznych oraz odznaczyć najbardziej zasłużonych obrońców orderami Virtuti Militari i Krzyżami Walecznych. Rada Miasta w dowód wdzięczności nadała gościowi tytuł Honorowego Obywatela Miasta Płocka. Znaczenie obrony Płocka polegało przede wszystkim na wiązaniu i absorbowaniu sił III Korpusu Konnego, co opóźniło wykonanie rozkazu jego marszu na Płońsk. W ten sposób IV Armia i III Korpus Konny straciły bezcenny czas, co przyczyniło się do klęski armii bolszewickich w bitwie nad Wkrą. Marynarze Flotylli Wiślanej, odznaczeni za obronę Płocka krzyżami Virtuti Militari. W pierwszym rzedzie ppor. S. Kwiatkowski, dowódca statku Stefan Batory i ppor. H. Sułkowski, I oficer na statku Wawel ; wyżej siedzą: B. Michnowicz, F. Musiał i S. Kalinowski. Ze zbiorów Muzeum Mazowieckiego w Płocku 18 19

11 Awers złotego Krzyża Virtuti Militari. Fot. krzyża ze zbiorów kolekcjonerskich J. H. Walusia. Marszałek Józef Piłsudski dekoruje harcerza Tadeusza Jeziorowskiego, 10 kwietnia Ze zbiorów Towarzystwa Naukowego Płockiego Marszałek Józef Piłsudski odznacza Marcelinę Rościszewską Krzyżem Walecznych Tak więc choć obrona Płocka nie należała do decydujących fragmentów wojny, to jednak miała swoje znaczenie wojskowe i wpłynęła na sytuację na północnym Mazowszu. Bez wątpienia swoją ofiarnością i poświęceniem żołnierze i mieszkańcy miasta przyczynili się również do odparcia najazdu bolszewickiego i uratowania niepodległości Polski. Specyfiką obrony Płocka był liczny udział ludności cywilnej w pomocy dla walczących żołnierzy oraz jej bezpośrednie uczestnictwo w walkach. Za tę postawę mieszkańców Płock został odznaczony Krzyżem Walecznych. W II Rzeczypospolitej tylko dwa polskie miasta zostały wyróżnione odznaczeniami wojskowymi: Płock - Krzyżem Walecznych i Lwów - orderem Virtuti Militari. Dla płocczan obrona miasta miała też duże znaczenie, stanowiąc powód do autentycznej dumy. Na trwałe zapisała się w pamięci zbiorowej płocczan, którzy czynem i krwią udowodnili swe przywiązanie do niepodległości i gotowość obrony własnych domów. Tę determinację Okładka 39. numeru Tygodnika Ilustrowanego z 1920 r., poświęconego obronie Płocka, z rysunkiem prof. Ferdynanda Ruszczyca. i prawdziwe bohaterstwo docenili dowódcy wojskowi z marszałkiem J. Piłsudskim na czele. Obrona w sierpniu 1920 r. jest do dzisiaj jednym z najchlubniejszych wydarzeń w historii miasta. Marszałek Józef Piłsudski dekoruje najmłodszych obrońców Płocka. Scena dekoracji Tadeusza Jeziorowskiego z 10 kwietnia 1920 r. Z lewej Józef Kaczmarski, z prawej Tadeusz Jeziorowski za oprac. K. Konarskiego O uczniu żołnierzu, Warszawa

12 22 Tablica na ścianie płockiego ratusza, upamiętniająca nadanie miastu Krzyża Walecznych. Fot. G. Gołębiewski

13 Józef Piłsudski...tak żyć jak żyłem - warto było... Książnica Płocka im. Władysława Broniewskiego Płock 2016

14 Wydawnictwo powstało jako część projektu Przystanek NIEPODLEGŁOŚĆ - przygotowanego przez Ewę Liliannę Matusiak. Realizacja projektu - Książnica Płocka im. Władysława Broniewskiego w 95. rocznicę odznaczenia Płocka Krzyżem Walecznych przez Marszałka Józefa Piłsudskiego - w ramach programu Muzeum Historii Polski PATRIOTYZM JUTRA Tekst dr Grzegorz Gołębiewski Redakcja Joanna Banasiak, Ewa Lilianna Matusiak Projekt okładki, opracowanie graficzne i skład komputerowy Dorota Zalewska Wydawca: Książnica Płocka im. Władysława Broniewskiego Płock, ul. Tadeusza Kościuszki 6 Do wydawnictwa i wystawy swoich zbiorów użyczyło NARODOWE ARCHIWUM CYFROWE ISBN Wydawnictwo sfinansowano ze środków Muzeum Historii Polski w ramach programu PATRIOTYZM JUTRA Wydawnictwo dostępne na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska Druk: Drukarnia MEDIAKOLOR Sp.J. Płock Aby zawsze warto było Niepodległość nie jest Polakom dana raz na zawsze te słowa z przemówienia Marszałka Józefa Piłsudskiego wygłoszonego 11 listopada 1918 roku są mottem poczynań wielu ludzi, dla których dobro Ojczyzny, los narodu tak tragicznie doświadczanego na przestrzeni swych dziejów zawsze będą wartością nadrzędną, będą miłością, dla której warto żyć. Niezwykle boleśnie uświadamiamy sobie ich uniwersalne przesłanie, gdy toczą się działania wojenne na Ukrainie, gdy niebo zawaliło się z trzaskiem, przecinając spokojne życie naszych, tak bliskich przecież, sąsiadów. Dlatego za fundamentalne zadanie uznajemy edukację młodego pokolenia. I chodzi tu nie tylko o rozbudzanie, podtrzymywanie ducha patriotyzmu, ale o uświadomienie, że ojczyzna to wielki, zbiorowy obowiązek. Stąd pomysł projektu Przystanek NIEPODLEGŁOŚĆ, który uzyskał dofinansowanie Muzeum Historii Polski w ramach programu PATRIOTYZM JUTRA. Ma on pokazać młodym ludziom postacie, zdarzenia, miejsca ważne dla naszej historii, a związane z osobą Józefa Piłsudskiego. Ma, stosując różnorodne metody i techniki, zachęcić do świadomego, radosnego patriotyzmu. Wystawa, happening, projektowanie pocztówki, gra miejska, pokój zagadek to propozycje, które odpowiadają na różne potrzeby, oczekiwania i możliwości młodzieży. Książnica Płocka to instytucja łącząca w sobie tradycję i nowoczesność, dlatego nie chcemy jedynie stać na straży pamiątek narodowych, ale aktywnie włączyć się w proces edukacji, wychowania ku patriotyzmowi. Pragniemy, aby nasze działania były kluczem otwierającym bramę, za którą nie tylko słowa znalazły swe miejsce, ale i czyny. I to czyny na miarę młodych Polaków z początku XXI wieku. Zainteresowanie historią, pokazanie jej wpływu na kolejne pokolenia, rozbudzanie samodzielności i aktywności w myśleniu i działaniu to zadania, które przed sobą stawiamy, a młodzi ludzie niech potwierdzą, że warto było Joanna Banasiak 3

15 Grzegorz Gołębiewski JÓZEF PIŁSUDSKI POLITYK I DOWÓDCA W życiu i działalności politycznej Józefa Piłsudskiego można wyróżnić kilka etapów. Pierwszy trwał do 1918 r. i jego istotą była walka o niepodległość Polski. Drugi wyróżniał się działaniem na rzecz utworzenia państwa polskiego i wkrótce potem jego obrony przed najazdem bolszewickim. Ten etap skończył się rezygnacją z wszystkich funkcji publicznych i wycofaniem się z życia politycznego w 1923 r. Trzeci etap został zapoczątkowany przewrotem majowym 1926 r. i ponownym przejęciem bezpośredniej odpowiedzialności za państwo. Ten etap trwał do jego śmierci w 1935 r. 5

16 Józef Piłsudski, przez bliskich nazywany Ziukiem, ze stojącym obok, o rok starszym bratem Bronisławem - zwanym Bronisiem Józef Piłsudski urodzony 5 grudnia 1867 r. w Zułowie na Wileńszczyźnie, wychowywał się w patriotycznej rodzinie, w kulcie powstania styczniowego. Już w młodości włączył się w działalność polityczną, skierowaną przeciwko carskiej Rosji. Rezultatem było 5 lat zesłania do Kireńska i Tunki na Syberii. W środowisku zesłańców politycznych, krystalizowały się jego poglądy polityczne, bliskie niepodległościowemu socjalizmowi. Znalazło to potem wyraz w jego stwierdzeniu, że socjalista w Polsce dążyć musi do niepodległości kraju, a niepodległość jest znamiennym warunkiem zwycięstwa socjalizmu w Polsce. W wieku 10 lat Józef Piłsudski (trzeci od lewej) został uczniem rosyjskiego I Gimnazjum w Wilnie, do którego uczęszczał w latach , fotografia z 1885 r. Ojciec Józefa Piłsudskiego był właścicielem dużego majątku ziemskiego w Zułowie, nie potrafił nim jednak zarządzać. Ostatecznym ciosem dla rodziny Piłsudskich stał się pożar, który w 1875 r. strawił dwór. Ocalały nieliczne zabudowania Działacze PPS w 1896 r., podczas londyńskiego IV kongresu II Międzynarodówki. Wśród nich (siedzi trzeci od lewej) Józef Piłsudski Cela nr 39 w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej, w której od 17 kwietnia do 15 grudnia 1900 r. był więziony Józef Piłsudski Niejako naturalną konsekwencją takiego poglądu było zaangażowanie się po powrocie z Syberii w działalność powstającej Polskiej Partii Socjalistycznej. PPS uważał za jedyną siłę zdolną do walki o niepodległość. Szybko jako tow. Wiktor stał się liderem partii i redaktorem naczelnym jej gazety Robotnika. Równocześnie ustabilizował swoje życie osobiste. Poznał Marię Koplewską, o którą rywalizował z przyszłym liderem Narodowej Demokracji Romanem Dmowskim. Ponieważ jego wybranka była rozwiedziona, aby zawrzeć małżeństwo konieczna była zmiana wyznania z katolickiego na ewangelicko augsburskie, co nastąpiło w 1899 r. Fotografie z dokumentu sporządzonego przez władze carskie po zatrzymaniu Józefa Piłsudskiego Działalność w PPS-ie doprowadziła do aresztowania Piłsudskich i osadzenia Józefa w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Dzięki kontaktom jego towarzyszy udało się go wykraść ze szpitala w Petersburgu. Kiedy wybuchła rewolucja 1905 r. J. Piłsudski, jako zwolennik czynnej walki z caratem, stanął na czele wydziału spiskowo bojowego PPS, przygotowującego akcje 6 7

17 zbrojne wobec przedstawicieli zaborczej władzy. Tymczasem różnice polityczne w PPS-ie doprowadziły w listopadzie 1906 r. do rozłamu i podziału partii na internacjonalistyczną PPS-Lewicę i niepodległościową PPS-Frakcję Rewolucyjną, na czele której stanął J. Piłsudski. Epilogiem jego aktywności w PPS-ie był udział we wrześniu 1908 r. w akcji zbrojnej na pociąg pod Bezdanami na Wileńszczyźnie. Później nazwano ją akcją czterech premierów, bo wzięło w niej udział czterech późniejszych premierów Polski: Józef Piłsudski, Walery Sławek, Aleksander Prystor i Tomasz Arciszewski. Zdobyto w niej 200 tys. rubli na działalność partyjną. W czasie rewolucji poznał najważniejszą kobietę swego życia Aleksandrę Szczerbińską, także działaczkę PPS-u, z którą związał się na stałe i która później została jego żoną. Tymczasem wyjechał do Krakowa i skupił się na tworzeniu organizacji o charakterze wojskowym, ponieważ sytuacja w Europie się zaostrzała i należało spodziewać się wojny. W Galicji zaczęły się tworzyć organizacje paramilitarne, na czele których stanął J. Piłsudski. Józef Piłsudski z biskupem Władysławem Bandurskim, sufraganem lwowskim, duchowym opiekunem Legionów wśród żołnierzy na Wołyniu, 1916 r. Józef Piłsudski na fotografii z 1899 r. - po widocznej przemianie wyglądu dokonanej w czasie pobytu w Londynie Legiony na froncie wschodnim nad Stochodem, Piłsudski na koniu (drugi od lewej) po przeglądzie brygad, 1916 r. Józef Piłsudski jako dowódca I Brygady Legionów, fotografia pozowana, 1914 r. Nad Stochodem na Wołyniu w sierpniu 1916 r., w okopach VI batalionu Piłsudski w rozmowie z jego dowódcą Janem Satyr-Fleszarem I kiedy na przełomie lipca i sierpnia 1914 r. wybuchła wojna był na to przygotowany. 3 sierpnia na krakowskich Oleandrach połączył organizacje paramilitarne w 1 kompanię kadrową, która 6 sierpnia 1914 r. pod Miechowem przekroczyła granicę austriacko rosyjską. Nie bez pewnych perturbacji powstały Legiony Polskie, nazywane Legionami Piłsudskiego, choć on sam dowodził tylko jedną z trzech brygad. Najwierniejsi jego podkomendni służyli najpierw w 1 pułku piechoty, a następnie w I Brygadzie. Młodzi chłopcy, którzy często uciekli do Legionów z domu, podporządkowali się komendantowi, wierząc, że poprowadzi ich do niepodległości. Zaczęły się ciężkie walki na froncie wschodnim. Do legendy bojów legionowych przeszły bitwy w Karpatach i pod Łowczówkiem w 1914 r., walki nad Nidą w Kieleckiem w 1915 r., nad Stochodem na Wołyniu i wreszcie największa bitwa Legionów pod Kostiuchnówką w lipcu 1916 r. Niemal od początku J. Piłsudski cieszył się wśród młodych legionistów ogromnym szacunkiem i autorytetem. Komendant zawsze był blisko nich, dzieląc z nimi trudy marszów i bytowania na froncie. W czasie bitew często przebywał na pierwszej linii, dowodząc oddziałami. 8 9

18 Marszałek Józef Piłsudski we Lwowie, kiedy to u stóp pomnika Adama Mickiewicza dekorował herb miasta Orderem Virtuti Militari - 22 listopada 1920 r. Józef Piłsudski jako brygadier Legionów, fotografia portretowa, między 1914 a 1916 r. Przyjęcie na cześć brygadiera Piłsudskiego w hotelu Bristol w Warszawie, 17 grudnia 1916 r. Z racji różnicy wieku nazywali go nieco poufale Dziadkiem. Latem 1917 r., kiedy dla wytrawnych wojskowych i polityków klęska Niemiec i Austro-Węgier była już oczywista J. Piłsudski zerwał współpracę z nimi, prowokując tzw. kryzys legionowy. Legioniści z I i III Brygady odmówili złożenia przysięgi na wierność cesarzom obu państw, co doprowadziło do ich internowania. I choć nie do końca rozumieli, dlaczego mają złożyć broń, to wierzyli, że Komendant wie co robi. Sam J.Piłsudski został w lipcu 1917 r. aresztowany przez Niemców i osadzony w twierdzy w Magdeburgu. Towarzyszył mu szef sztabu Komendy Legionów płk Kazimierz Sosnkowski. Wobec zakończenia wojny i rewolucji w Niemczech 10 listopada 1918 r. został uwolniony i przyjechał do Warszawy. Stanął w obliczu nowych wyzwań, związanych z tworzeniem państwa polskiego. Na wzór Tadeusza Kościuszki przyjął tytuł Naczelnika Państwa i przystąpił do organizacji władz odrodzonej Polski. Poza utworzeniem aparatu państwowego, szybkim przeprowadzeniem wyborów do Sejmu, który wyłoniłby rząd za najważniejsze zadanie uważał organizację wojska. Armia była niezbędna do obrony młodego państwa przed zagrożeniami ze strony sąsiadów. Zaczynała się walka o terytorium i granice. Armia była też potrzebna do stabilizacji sytuacji wewnętrznej i powstrzymania ewentualnej rewolucji na modłę bolszewicką. Posiadanie armii stanowiło też o silnej pozycji politycznej J. Piłsudskiego. Tworzone pospiesznie Wojsko Polskie na początku było zlepkiem ludzi, pochodzących z różnych formacji: Legionów, armii zaborczych, korpusów polskich w Rosji, konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej i innych mniejszych oddziałów. W styczniu 1919 r. Wojsko Polskie liczyło już 110 tys. żołnierzy, a w kwietniu 1919 r. 200 tys. J. Piłsudski wiedział co robi, bo już od początku listopada 1918 r. trwały walki z Ukraińcami o Lwów i Galicję Wschodnią, w końcu grudnia 1918 r. w Wielkopolsce wybuchło antyniemieckie powstanie, w styczniu 1919 r. doszło do konfliktu polsko czeskiego o Śląsk Cieszyński. Rów- Józef Piłsudski podczas pierwszej po latach wizyty w rodzinnym Zułowie, w sierpniu 1919 r. Józef Piłsudski (w środku), Kazimierz Sosnkowski i oficer armii niemieckiej Schlossmann podczas spaceru w twierdzy magdeburskiej, 1917 r. Piłsudski w gronie legionistów podczas meczu piłki nożnej, Optowa na Wołyniu, maj 1916 r

19 nocześnie na wschodzie zaczęły się pierwsze starcia z Armią Czerwoną. Na arenie wewnętrznej występował jako polityk ponadpartyjny. Nie zaakceptował socjalistycznego rządu Ignacego Daszyńskiego, utworzonego w Lublinie. Na premiera powołał Jędrzeja Moraczewskiego z wyraźnym poleceniem przygotowania wyborów parlamentarnych. Już w styczniu 1919 r. odbyły się wybory do Sejmu, który powierzył J. Piłsudskiemu dalsze sprawowanie urzędu Naczelnika Państwa. Doprowadził do ugody z prawicową Narodową Demokracją, powierzając Romanowi Dmowskiemu reprezentowanie Polski na konferencji pokojowej w Paryżu, a Ignacemu Paderewskiemu urząd premiera. Sam skupił się na realizacji swojej wizji granicy wschodniej. Zakładając, że każda Rosja Marszałek Józef Piłsudski z oficerami (od lewej) Naczelnik Państwa Józef Piłsudski, premier Ignacy Paderewski, minister spraw wewnętrznych Stanisław Wojciechowski oraz adiutant Naczelnika Państwa por. Tadeusz Kasprzycki (z prawej) po uroczystym nabożeństwie w katedrze św. Jana podczas uroczystości otwarcia Sejmu Ustawodawczego, Warszawa, 9 lutego 1919 r. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski odznacza oficerów, Optowa na Wołyniu, 1919 r. tak biała, jak i czerwona - będzie Polsce wroga, zamierzał utworzyć federację Polski z Litwą, Ukrainą, Białorusią, które miałyby potencjał zdolny przeciwstawić się ekspansji rosyjskiej. Ale do tego konieczne było pokonanie Rosji i ustanowienie na wschodzie korzystnego dla Polski układu. Niezależnie od tych planów bolszewicy zamierzali przenieść na zachód system komunistyczny, a najkrótsza droga wiodła prze Polskę. Tak więc wojna polsko rosyjska była nieunikniona. I było to największe wyzwanie, jakie stało przed Naczelnikiem J. Piłsudskim na tym etapie jego działalności. Rok 1919 należał do Polaków. W kwietniu przybyła do kraju z Francji świetnie wyposażona Armia Polska gen. Józefa Hallera. Pozwoliło to pokonać Ukraińców i odepchnąć ich za rzekę Zbrucz. Wiosną Wojsko Polskie odbiło Wilno i przesunęło linię frontu bolszewickiego daleko na wschód. W styczniu 1920 r. we współdziałaniu z wojskami łotewskimi odepchnięto wojska rosyjskie od Dyneburga (łot. Daugavpils). Ale obie strony zdawały sobie sprawę, że rozstrzygnięcie w wojnie dopiero nastąpi. W kwietniu 1920 r. J. Piłsudski doprowadził do sojuszu z niedawnym przeciwnikiem - ukraińskim atamanem Symonem Petlurą. Po polskiej stronie walczył też białoruski gen. Stanisław Bułak Bałachowicz. W ramach Wojska Polskiego walczyli wierni Rzeczypospolitej polscy Tatarzy. Polska ofensywa na Ukrainie w kwietniu 1920 r. przyniosła spektakularne sukcesy i szybkie zajęcie Kijowa. Jako zwycięski wódz J. Piłsudski odebrał przyznany mu stopień marszałka. Ale Armia Czerwona nie została rozbita i w czerwcu 1920 r. ruszyła kontrofensywa na Ukrainie, a w lipcu na Białorusi. Zaczął się odwrót na całym froncie. Wprawdzie na południu bolszewicy zostali zatrzyma- Józef Piłsudski w rozmowie z gen. Edwardem Śmigłym-Rydzem. Wojna polsko-radziecka, Warszawa Józef Piłsudski - Marszałek Polski i premier RP, fotografia sytuacyjna z lat Marszałek Józef Piłsudski często relaksował się w Druskiennikach - najchętniej i najlepiej podczas samotnych spacerów nad Niemnem (tu: 1926 r.) 12 13

20 ni, ale Front Zachodni Michaiła Tuchaczewskiego posuwał się jak taran w kierunku Warszawy, a przez Podlasie i północne Mazowsze dalej na zachód. W sytuacji, kiedy wydawało się, że nic już nie powstrzyma Armii Czerwonej Marszałek opracował plan, który przyniósł Polsce zwycięstwo i ocalenie. Dzięki nasłuchowi radiowemu rozpoznano ugrupowanie sił rosyjskich z wyraźną luką między obu frontami. I właśnie w to słabo obsadzone miejsce postanowił uderzyć Naczelny Wódz. J. Piłsudski wprawdzie nie skończył żadnej akademii wojskowej, ale samodzielnie studiował bitwy napoleońskie, zafascynowany sposobem ich rozgrywania przez Napoleona Bonaparte. I taka była jego filozofia wojenna: nie czekać biernie na to, co zrobi przeciwnik, ale samemu atakować, przejmując inicjatywę. Opracowana przez niego koncepcja uderzenia znad Wieprza zakładała uderzenie w słabą Grupę Mozyrską, rozbicie jej i wejście na skrzydło i tyły wojsk rosyjskich, atakujących przedmoście warszawskie. To powinno przesądzić o klęsce bolszewików. Nieco wcześniej rozkaz uderzenia na armie rosyjskie na północnym Mazowszu otrzymała 5 Armia gen. Władysława Sikorskiego. Jednak rozstrzygające było uderzenie znad Wieprza 16 sierpnia 1920 r. Wobec całkowitego zaskoczenia bolszewików polskie jednostki osiągnęły powodzenie. Armie rosyjskie spod Warszawy zaczęły w popłochu uciekać na wschód, choć po drodze nie brakowało ciężkich walk, jak np. o Białystok. O całkowitym zwycięstwie nad bolszewicką Rosją przesądziła druga zwycięska bitwa, stoczona we wrześniu 1920 r. nad Niemnem. Po tej klęsce Armia Czerwona już się nie otrząsnęła i w październiku 1920 r. zawarty został rozejm. Wojna była skończona, jej zwycięskie zakończenie i odparcie najazdu bolszewickiego było osobistym sukcesem J. Piłsudskiego. W ten sposób niepodległość Polski została uratowana. Bitwa weszła do panteonu polskiego oręża obok zwycięstwa pod Grunwaldem w 1410 r. i pod Wiedniem w 1686 r. Bitwa warszawska została uznana przez brytyjskiego historyka Edgara d Abernona za 18. decydująca bitwę w dziejach świata, ponieważ odsunęła od Europy niebezpieczeństwo bolszewickie. Epilogiem wojny było z inicjatywy J. Piłsudskiego - zajęcie przez Wojsko Polskie rodzinnej dla niego Wileńszczyzny i Wilna w październiku 1920 r., co spowodowało jednak ostry konflikt polsko-litewski. J. Piłsudski zamierzał w dalszym ciągu uczestniczyć w życiu politycznym, ale uchwalona w marcu 1921 r. konstytucja przyznawała prezydentowi znikome uprawnienia, co go zniechęciło do kandydowania na ten urząd. W grudniu 1922 r. po wyborze Gabriela Narutowicza na prezydenta J. Piłsudski zrezygnował z funkcji naczelnika państwa, a pół roku później także z funkcji szefa Sztabu Generalnego i przewodniczącego Ścisłej Rady Wojennej. Był to sprzeciw wobec ustawy, która władzę nad wojskiem oddawała w ręce ministra spraw wojskowych. Okazało się, że w odrodzonej Polsce nie ma satysfakcjonującego miejsca i odpowiedniej funkcji dla ojca niepodległości. Józef Piłsudski z oficerami i żołnierzami Wojska Polskiego na froncie galicyjskim, Optowa, 1919 r. Marszałek Polski i Naczelnik Państwa Józef Piłsudski w towarzystwie króla Rumunii Ferdynanda I podczas oficjalnej wizyty w Rumunii, Sinaia, wrzesień 1922 r. Piłsudski w otoczeniu rumuńskiej rodziny królewskiej podczas oficjalnej wizyty we wrześniu 1922 r

21 Marszałek przy pracy w swoim gabinecie, lata Uroczystości imieninowe Marszałka Józefa Piłsudskiego solenizant w otoczeniu oficerów, Sulejówek, 19 marca 1925 r. Po rezygnacji z funkcji publicznych zamieszkał z rodziną żoną Aleksandrą Szczerbińską i córkami Jadwigą i Wandą w dworku w Sulejówku, pospiesznie zbudowanym ze składek społecznych. Wprawdzie poświęcił się spisywaniu wspomnień z czasów legionowych i wojny polsko-bolszewickiej, ale z uwagą obserwował życie polityczne. Z zaniepokojeniem dostrzegał osłabienie pozycji międzynarodowej Polski, słabość kolejnych rządów i kłótnie partyjne w Sejmie. Narzekał na konstytucję i sejmokrację. I kiedy w maju 1926 r. po kolejnym kryzysie rządowym premierem został Wincenty Witos, którego społeczeństwo pamiętało z hiperinflacji i załamania się finansów państwa w 1923 r., postanowił działać. Przy pomocy wiernych sobie oficerów przygotował demonstrację zbrojną. Jej celem miała być zmiana rządu i powrót J. Piłsudskiego na scenę polityczną. Wobec oporu prezydenta Stanisława Wojciechowskiego demonstracja zbrojna przerodziła się w walki uliczne w Warszawie. Po jednej stronie stanęły oddziały wierne prezydentowi i rządowi, po drugiej pułki, które opowiedziały się po stronie J. Piłsudskiego. 14 maja 1926 r. prezydent i rząd podali się do dymisji i walki w Warszawie się zakończyły. Ich bilans był tragiczny: zginęło 379 osób (w tym 164 cywili), 920 było rannych. Znowu J. Piłsudski stał się najważniejszą osobą w państwie, choć formalnie nie sprawował najwyższych funkcji. Przy pośrednictwie marszałka Sejmu Macieja Rataja na czele rządu stanął Podczas pobytu na Maderze, Józef Piłsudski przy układaniu pasjansa, styczeń-marzec 1931 r. bliski J. Piłsudskiemu prof. Kazimierz Bartel. Wprawdzie Zgromadzenie Narodowe w końcu maja 1926 r. wybrało J. Piłsudskiego na prezydenta, jednak Marszałek nie przyjął wyboru, zadowalając się legalizacją przewrotu i z jego rekomendacji prezydentem został prof. Ignacy Mościcki. Odrzucenie wyboru na najwyższy urząd w państwie uważa się za błąd, ponieważ po wyborze na prezydenta i wzmocnieniu jego władzy co nastąpiło w sierpniu J. Piłsudski mógł sprawować silne rządy prezydenckie. A tak ukształtował się system rządów autorytarnych, w którym J. Piłsudski o wszystkim decydował, nie pełniąc najważniejszych funkcji w państwie. Na krótko tylko dwukrotnie był premierem, natomiast we wszystkich rządach pomajowych sprawował funkcję ministra spraw wojskowych. Oprócz tego objął nowy urząd Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. W ten sposób przejął całkowitą władzę nad wojskiem. Poza tym zajmowały go kwestie szeroko rozumianego bezpieczeństwa państwa i polityki zagranicznej. Natomiast zupełnie nie interesował się gospodarką i finansami, oddając te dziedziny życia państwa innym. Kadrowo opierał się przede wszystkim na sprawdzonych w bojach oficerach legionowych, którzy obsadzali funkcje premierów, ministrów, wojewodów, starostów, burmistrzów, dyrektorów, członków rad nadzorczych, itp. Mimo negatywnej oceny rządów parlamentarnych nie zamierzał z nich całkowicie rezygnować. Jego celem była sanacja stosunków wewnętrznych i zwalczanie tzw. partyjniactwa. Ponieważ nie miał oparcia w żadnej partii politycznej, postanowił utworzyć własne ugrupowanie polityczne, które byłoby jego zapleczem politycznym i parlamentarnym. Tak w 1928 r. powstał Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem Józefa Piłsudskiego z Walerym Sławkiem na czele. BBWR miał zapewnić J. Piłsudskiemu większość parlamentarną, jednak wybory w 1928 r. nie przebiegły po jego myśli. BBWR zdobył zaledwie 25 proc. głosów i nie było mowy o spokojnych rządach. Opozycja polityczna skonsolidowała się, tworząc tzw. Centrolew i organizując protesty antyrządowe. Reakcją J. Piłsudskiego było objęcie po raz drugi 16 17

22 Marszałek Sejmu Ignacy Daszyński na audiencji u Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, Warszawa, kwiecień 1928 r. Fragment Mszy Świętej podczas koronacji obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej w Wilnie, 2 lipca 1927 r. funkcji premiera, rozwiązanie parlamentu w końcu sierpnia 1930 r., aresztowanie byłych posłów i działaczy opozycji i postawienie liderów opozycji przed sądem. Tzw. sprawa brzeska była jawnym łamaniem zasad demokracji i praworządności. Wybory sejmowe w 1930 r. odbywały się w atmosferze zastraszenia i manipulacji, jednak BBWR zdobył upragnioną większość parlamentarną. Finałem walki z opozycją było uchwalenie nowej konstytucji, podpisanej przez prezydenta w kwietniu 1935 r. Zmieniała ona system polityczny z demokracji parlamentarnej na system prezydencki z silną władzą i uprawnieniami prezydenta. Za najwyższą wartość uznawano w niej Naczelnik Państwa Józef Piłsudski w Paryżu, przed frontem Gwardii Republikańskiej, po prawej stronie sztandar ufundowany przez generała Napoleona Bonaparte z napisem Honneur et Patrie ( Honor i ojczyzna ), luty 1921 r. państwo i jego dobro. Uzupełnieniem konstytucji była nowa ordynacja wyborcza, uchwalona już po śmierci Marszałka. Władze przejmowały całkowitą kontrolę nad procesem wyłaniania Uroczystość zaprzysiężenia prezydenta Ignacego Mościckiego na Zamku Królewskim w Warszawie, 4 czerwca 1926 r. kandydatów na posłów i senatorów, radykalnie ograniczając możliwości opozycji. Poza sytuacją wewnętrzną w kraju J. Piłsudski interesował się też polityką zagraniczną i bezpieczeństwem zewnętrznym państwa. Wprawdzie Polska miała podpisany układ sojuszniczy z Francją z 1921 r. ale J. Piłsudski widział, że politycy francuscy dążyli do rozluźnienia zobowiązań wobec Polski i prowadzili politykę skrajnie defensywną. Znakiem tego było odrzucenia koncepcji wojny prewencyjnej po przejęciu władzy w Niemczech przez Adolfa Hitlera. W tej sytuacji J. Piłsudski podjął politykę równych odległości wobec Berlina i Moskwy. Jej efektem był układ o nieagresji z Rosją Sowiecką z lipca 1932 r. i deklaracja o niestosowaniu przemowy w stosunkach polsko niemieckich ze stycznia 1934 r. oraz przedłużenie polsko sowieckiego układu o nieagresji, podpisane w lutym 1932 r. Jednak J. Piłsudski był realistą i nie wierzył, że te układy mogą zapewnić Polsce trwałe bezpieczeństwo. Jak to obrazowo określił ponieważ mamy dwa pakty, siedzimy na dwóch stołkach to nie może trwać długo. Musimy wiedzieć, z którego spadniemy najpierw i kiedy. Zagrożenie niemieckie uważał za bliższe, jednak zagrożenie sowieckie za większe. Według jego wniosków po naradzie w kwietniu 1934 r., Polska miała 4 5 lat na przygotowanie się do wojny z Niemcami. W tym przypadku musiał w jakiś sposób zadziałać sojusz z Francją. Natomiast zagrożenie sowieckie oceniał jako większe, ponieważ w tym przypadku nie można było liczyć na wsparcie Zachodu. Konkluzje były więc dosyć pesymistyczne. Kończyła się koniunktura międzynarodowa, która wyniosła Polskę do niepodległości i nawet on nie mógł tego zmienić

23 Marszałek Józef Piłsudski na trybunie podczas Zjazdu Legionistów w Radomiu, 10 sierpnia 1930 r. Z przemówienia w Warszawie na wieczornicy urządzonej przez Zrzeszenie b. wojskowych polskich, 1918 r. Za: Józef Piłsudski o sobie. Z pism, rozkazów i przemówień Komendanta. Zebrał i wydał Z. Zygmuntowicz, Warszawa - Lwów, reprint z oryginału, Panteon Polski, 1929 r. Nowa konstytucja była przygotowywana z myślą o J. Piłsudskim, który miał objąć funkcję silnego prezydenta. Jednak stan zdrowia Marszałka szybko się pogarszał i już nie zdążył skorzystać z nowej ustawy zasadniczej. Najbliższe otoczenie wiedziało o postępującej chorobie, on sam też miał świadomość, że zbliża się do kresu życia. Sprowadzony z Wiednia specjalista od chorób nowotworowych prof. Wenckenbach nie pozostawiał złudzeń. W ostatniej woli Marszałek prosił o sprowadzenie ciała matki z Litwy i pochowanie jej w Wilnie razem ze swoim sercem. Na nagrobku miał być wyryty fragment wiersza Juliusza Słowackiego. Józef Piłsudski zmarł 12 maja 1935 r. w Belwederze o godz Dla społeczeństwa był to szok, ponieważ jego chorobę trzymano w tajemnicy. Zaczęły się trwające 6 dni uroczystości pogrzebowe. Niemiecki attaché wojskowy gen. Max Schindler na audiencji u marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, 8 maja 1933 r. Józef Piłsudski z rodziną i przyjaciółmi w siedzibie Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych w Warszawie, listopad 1934 r

24 Uroczystości pogrzebowe Józefa Piłsudskiego - defilada na Polu Mokotowskim, na lawecie trumna przykryta sztandarem W pierwszą rocznicę śmierci Marszałka wdowa Aleksandra Piłsudska składa urnę na wieczny spoczynek u boku trumny matki w krypcie na Rossie w Wilnie Najpierw w Warszawie ciało wystawiono w Belwederze, a potem w katedrze warszawskiej. 16 maja na Polu Mokotowskim przed trumną, ustawioną na lawecie armatniej odbyła się pożegnalna defilada oddziałów wojskowych. Wielkie wrażenie na zebranych zrobiła burza z piorunami, która zupełnie niespodziewanie rozszalała się nad Warszawą. Wyglądało to tak, jakby i Opatrzność żegnała zmarłego wodza. Potem pociąg specjalny zawiózł ciało zmarłego do Krakowa. Po drodze tłumy rodaków gromadziły się przy torach, żegnając zmarłego Marszałka. W Krakowie po uroczystym nabożeństwie w katedrze wawelskiej został pochowany w podziemiach Wawelu. Rok później - zgodnie z ostatnią wolą - jego serce pochowano w Wilnie na cmentarzu na Rossie razem z ukochaną matką. Józef Piłsudski bez wątpienia należał do najwybitniejszych Polaków nie tylko w XX w., ale w całych naszych dziejach. W swojej działalności na pierwszym miejscu stawiał niepodległość Polski, której poświęcił większość swojego życia. Zaczynał od działacza partyjnego, ale stopniowo stawał się liderem ponadpartyjnym. Do największych osiągnięć jego życia należało utworzenie Legionów, odzyskanie niepodległości Polski i jej skuteczna obrona w 1920 r. Uderzenie znad Wieprza na trwałe weszło do historii sztuki wojennej, a bitwa warszawska zmieniła losy Europy. Rządy J. Piłsudskiego po maju 1926 r. ocenia się w sposób bardziej zróżnicowany. Na tle Europy rządy autorytarne nie były niczym wyjątkowym. W obliczu kryzysu demokracji parlamentarnej J. Piłsudski obawiał się, że może dojść do powtórzenia się sytuacji z XVIII w., kiedy Polska trwała przy demokracji szlacheckiej wśród reformujących się sąsiadów, co doprowadziło do katastrofy. Dla niego najważniejszą wartością było odrodzone państwo polskie i starał się zapewnić mu bezpieczeństwo i silną pozycję w Europie. I niezależnie od ocen politycznych trzeba przyznać, że Józef Piłsudski był wielkim patriotą, postacią nieprzeciętną i dobrze zasłużył się Polsce. Józef Piłsudski w wagonie kolejowym, lata

25 24 Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego na placu Obrońców Warszawy w Płocku dłuta prof. Stanisława Słoniny, odsłonięty 18 sierpnia 1997 r., w 77. rocznicę obrony miasta przed bolszewikami podczas wojny 1920 r.