wydanie rozszerzone 2014

HTML
DOWNLOAD

Wielkość: px

Rozpocząć pokaz od strony:

Download "wydanie rozszerzone 2014"

Kornelia Czech
6 lat temu
Przeglądów:

1 wydanie rozszerzone

3 2014 wydanie rozszerzone

4 Ełk. Spacerownik po mieście niezwykłym Wydanie nowe Publikacja sfinansowana z budżetu Miasta Ełku Muzeum Historyczne w Ełku 2014 Michał Olszewski 2014 Rafał Żytyniec 2014 Projekt okładki i opracowanie graficzne oraz typografia, skład i łamanie: Janusz Pilecki WZORCOWNIA [wzorcownia-art.pl] Redakcja: Maryla Paturalska Ewa Semenowicz Ewa Kosiorek Korekta: Małgorzata Żytyniec Rafał Żytyniec Wydawca: Muzeum Historyczne w Ełku ul. Małeckich 3/2, Ełk Druk: Gutgraf Olsztyn ISBN: Wydanie II poprawione i uzupełnione

5 Spis treści Wstęp do wydania drugiego 9 Trasa nr 1: Dworzec kolejowy park Solidarności kościół Najświętszego Serca Jezusowego zamek 11 Dworzec kolejowy 13 Poczta 26 Park Solidarności 29 Pomnik Michała Kajki czyli mazurskie dole i niedole 30 Kościół Chrześcijan Baptystów 34 Synagoga 40 Kościół Najświętszego Serca Jezusowego 49 Ks. Józef Kącki pierwsze lata duszpasterstwa w Ełku 55 Dawne gimnazjum i ratusz 68 Co kryje zamkowa wyspa? 73 Trasa nr 2: Koszary katedra św. Wojciecha Kościół Metodystów plac Jana Pawła II (dawny plac Sapera) dawny cmentarz katolicki cmentarz komunalny cmentarz wojenny 81 Koszary 83 Heinrich Johann von Günther 85 Koszary cd. 90 Ul. Kościuszki Katedra pod wezwaniem Świętego Wojciecha 98 Ksiądz Karol Fox 100 Parafia Ewangelicko-Metodystyczna Miłości Bożej 105 Przedwojenny cmentarz katolicki 117 Cmentarz komunalny 118 Zydląg 121

6 6 Spis treści Trasa nr 3: Wieża ciśnień wzdłuż promenady nad Jeziorem Ełckim 123 Wieża ciśnień 125 Loża Chata nad Jeziorem czyli o ełckich wolnomularzach 128 Trasa nr 4: Śladami ełckich pisarzy 131 Perła pachnąca grochówką czyli śladami Siegfrieda Lenza 133 Klaus Skibowski 138 Fritz Skowronnek ( ) i Richard Skowronnek ( ) 156 Trasa nr 5: Ełk w czasach stalinowskich 159 Ul. Zamkowa 1-5, Zamek 164 Ul. Wojska Polskiego 9, pierwszy komisariat Milicji Obywatelskiej ( ) 164 Ul. Słowackiego 2, pierwsza siedziba Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (1945) 164 Ul. Wojska Polskiego 1 siedziba Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego ( ) 165 Kryptonim Lipa 165 Lecz szczęk nie rozwarłem 172 Trasa nr 6: Chrzanowo czyli polska stolica wschodnich grekokatolików 177 Cerkiew greckokatolicka pw. Św. Piotra i Pawła 179 Białe plamy, czyli Ełk w Trzeciej Rzeszy 189 Wschodniopruski fenomen narodowego socjalizmu 192 Tak walczyła i zwyciężyła... oraz upadła NSDAP w Ełku 196 Mazurskie objawienie. Wizyta Hitlera w Ełku 206 NSDAP w Ełku: biurokracja, korupcja i partyjne wojenki 208

7 Spis treści 7 Hermann Knispel i Najwyższy Sąd NSDAP 212 Nonkonformista wśród oportunistów: sprawa Ernsta Lehmanna 218 Nowe czasy nowe ulice 225 Epilog: bezlitosna odpowiedź na przemoc, którą sami zasialiśmy 227 Ełk w oczach innych 239 Kraina pod krzyżami 241 Na tropach Smętka w Ełku 246 Ełk odzyskany. O mazurskiej wyprawie Instytutu Zachodniego 247 Dźwigi, rusztowania, betoniarki 251 Jak Lyck stał się Ełkiem 261 Przemytnicy z Rajgrodu 265 Zamiast podsumowania: Ełk w meandrach stereotypów 269 Varia 271 Bibliografia 286 Spis ilustracji 293

8 Wizyta Klausa Skibowskiego w Ełku (1957 r.). Skibowski [...] wspomina, że jego auto z niemieckimi tablicami rejestracyjnymi budzi wówczas na ulicach miasta sensację.

9 Wstęp do wydania drugiego W ciągu ostatnich lat pojawiło się wiele najróżniejszych publikacji o Ełku. Wśród nich znajdziemy przewodniki turystyczne, barwne albumy fotograficzne, zbiory rzadkich pocztówek przedwojennych oraz lokalne wydawnictwa, skupiające miłośników historii. Nie oznacza to jednak, że o Ełku powiedziano już wszystko. Przeciwnie: dopiero teraz zaczynamy odkrywać zbiory archiwalne, w których roi się od nieopowiedzianych historii. Nareszcie pełnym głosem mówią też świadkowie pierwszych powojennych lat miasta, przywołując dramatyczne i nieznane szerzej szczegóły. Naszym zamiarem nie jest jednak przekazanie historii miasta w jej klasycznym rozumieniu, czyli jako ciągu ułożonych chronologicznie i według klucza najistotniejszych, najczęściej politycznych, zdarzeń. Zresztą takie ujęcie historii nie pasuje do specyfiki mazurskiego miasteczka, położonego na polsko-niemieckim pograniczu kulturowo- -etnicznym. Nasza narracja stara się uwzględnić więcej perspektyw. Wyznaczają ją zarówno istniejące w mieście zabytki, jak i te, po których nie zachował się do dzisiaj materialny ślad. Ponadto na podstawie odnalezionych przez nas archiwaliów i spotkanych ludzi uznaliśmy, że zarówno turystę, jak i zainteresowanego historią ełczanina, zaciekawią mniej znane (lub dotychczas nieznane wcale) opowieści. Te poszczególne mikrohistorie pokazują uwikłanie miasta i ludzi w tryby wielkiej historii. Dlatego zapraszamy czytelników do spacerów przez Ełk barwnie ubranych kawalerzystów, fabrykantów, ciekawej architektury, dorastających tu pisarzy, ale również natchnionych kaznodziejów, urzędników pocztowych, społeczności żydowskiej i mazurskiej. To również spacery przez ciemne karty miejskiej historii: próbujemy odtworzyć mroczną atmosferę czasów faszyzmu czy okresu stalinowskiego oraz przypomnieć ich ofiary. Staraliśmy się, by przez poszczególne tematy prowadziły nas postacie z krwi i kości stąd pomysł, by tradycyjny przewodnik przełamać opowieściami o pojedynczych losach, w których jak w lustrze odbijają się dzieje całej społeczności. Dlatego też w wielu momentach sięgamy do źródeł innych niż klasyczne archiwalia i publikacje naukowe. Oprócz wielu niepublikowanych dotychczas zdjęć wykorzystaliśmy przede wszystkim utwory literackie takich pisarzy jak Siegfried Lenz i Klaus Skibowski. Postaciom tym

10 10 Wstęp poświęciliśmy jedną z tras spacerowych. Na koniec proponujemy czytelnikowi spojrzenie z zewnątrz, czyli obraz Ełku w relacjach odwiedzających go dziennikarzy i byłych mieszkańców. Świadectwa te są w wielu momentach nasycone piętnem czasów i stereotypów, pod których wpływem powstały, co nie oznacza, że nie znajdziemy w nich dowodów sympatii dla krajobrazu i ludzi zamieszkujących stolicę Mazur i jej okolice. Przyjęcie takiej formy niekonwencjonalnego przewodnika po mieście i jego historii skupiło naszą uwagę siłą rzeczy głównie na czasach sprzed 1945 r. Okres powojenny domaga się jeszcze wielu dopowiedzeń i szerszego opisania, jest to jednak temat, którego całościowe potraktowanie znacznie wykroczyłoby poza ramy niniejszej publikacji. Lukę tę, przynajmniej częściowo, stara się wypełnić wydana przez Muzeum Historyczne w Ełku książka Janusza Pileckiego i Rafała Żytyńca pt. Ełk. Na tyłach historii czy w centrum nowoczesności?, do której w tym miejscu chcielibyśmy odesłać Czytelników. Nie ma dla autorów większej przyjemności niż informacja, że ich książka cieszy się powodzeniem i szybko znika z półek księgarni. Tak stało się w przypadku pierwszego wydania naszego spacerownika. Zainteresowanie Czytelników zachęciło nas do dalszych poszukiwań: dotarliśmy m.in. do unikalnych kolekcji fotografii powojennego miasta, uzupełniliśmy również tekst o obszerne biogramy postaci, bez których zrozumieć historii miasta nie sposób, m.in. Władysława Świackiego czy pastora Edwarda Małłka. Nie byłoby to możliwe, gdyby nie bezinteresowna pomoc właścicieli zdjęć czy żyjących do dzisiaj świadków odległej historii. Szczególnie chcielibyśmy podziękować Giseli Skibowski, Sonji i Wolfgangowi Nitsch, Manfredowi Peterowi Heinowi, Alicji Chomicz, Robertowi Małłkowi, ks. Bohdanowi Krykowi, Mirosławowi Boczkowskiemu oraz Fraciszkowi Osadzie. Liczymy, że zachęceni ich przykładem, swoje archiwa otworzą kolejni ełczanie oraz ci, którzy dokumentowali historię miasta. Ełk jest miastem, z którym historia od wieków obchodziła się brutalnie. Z wielu miejsc poniżej opisanych w realnej przestrzeni nie został nawet ślad. Mamy nadzieję, że ten przewodnik, w dużej mierze widmowy, oparty na archiwach, pokazuje również, dlaczego w miastach takich jak Ełk z pamiątkami po przeszłości musimy obchodzić się nadzwyczaj delikatnie. Michał Olszewski, Rafał Żytyniec

Podobne dokumenty

Na tyłach. historii. czy nowoczesności?

Na tyłach. historii. czy nowoczesności? EŁK Na tyłach historii czy w centrum nowoczesności? Niniejsza publikacja jest poszerzoną wersją wystawy plenerowej o tym samym tytule, zaprezentowanej w czerwcu 2013 r. przez Muzeum Historyczne na Placu