PODSTĘP EDWARD LUCAS Przełożył Mariusz Kukliński

Transkrypt

1

2

3 PODSTĘP O szpigach, kłamstwach i o tym, jak Rosja kiwa Zachód EDWARD LUCAS Przłożył Mariusz Kukliński 2014

4 Tytuł oryginału: Dcption. Spis, lis and how Russia dups th Wst Copyright: 2012 Edward Lucas Po raz pirwszy opublikowano w 2012 roku w Wilkij Brytanii (Bloomsbury Publishing, London, Nw York, Brlin and Sydny). Bz udzilonj na piśmi zgody wydawcy ni wolno rprodukować i upowszchniać żadnj części książki. Wyjątkim są krótki cytaty zamiszczan w artykułach o charaktrz rcnznckim. Przygotowując tę książkę powzięto możliw wysiłki w clu odnalzinia posiadaczy praw autorskich do wykorzystanych w nij matriałów. Jśli jdnak ktoś został niumyślni pominięty, wydawcy proszą o kontakt. Wydani polski: Kurhaus Publishing Kurhaus Mdia sp. z o.o. sp.k. Prawa do tłumacznia Kurhaus Publishing Kurhaus Mdia sp. z o.o. sp.k. Rdaktor prowadzący: Katarzyna Kozłowska Tłumaczni: Mariusz Kukliński Rdakcja: Ewdokia Cydjko Korkta: Jolanta Tyczyńska Projkt okładki: Dariusz Krupa Zdjęci Angli Mrkl, Baracka Obamy i Davida Camrona na okładc: EAST NEWS. Zdjęci Władimira Putina na okładc: Corbis. Opracowani typograficzn i łamani: Mark Wójcik ISBN: Kurhaus Publishing Kurhaus Mdia sp. z o.o. sp. komandytowa Warszawa, ul. Postępu 15C, IV p. Dział sprzdaży: kontakt@kurhauspublishing.com, tl

5 Moim Rodzicom

6

7 Spis trści Mapy 8 Wprowadzni Grabiż i mordrstwo Państwo piracki Śmircionośn gry i pożytczni idioci Prawdziwi szpidzy, prawdziw ofiary Rzmiosło szpiga fakty i fikcja Szpidzy tacy jak my Nowi nilgałowi Ring Europy Między młotm a kowadłm Świat do góry nogami Opowiść zdrajcy 249 Zakończni 285 Przypisy 295 Podziękowania 329 Indks osób 331

8 ECJA Ptrozavodsk Kotlas Hlsinki Kronstadt tokholm Tallin Ptrsburg [rpovc Vologda ESTONIA Tartu SAREMA Kostroma Jaroslavl' org Ryga Tvr' ŁOTWA Novgorod Moskwa nhaga Morz LITWA [boksary Kaliningrad Kowno Norwski Smolnsk Kaluga SZWECJA ROS. Wilno Tula Saransk Gdańsk Mińsk FINLANDIA POLSKA Pnza Orl Warszawa Voronzk Saratov NORWEGIA zig Hlsinki Oslo F E Wroc aw Kijów Sztokholm Tallin R O Praga Kraków Kharkiv ESTONIA ]viv UKRAINA ECHY ŁOTWA Ryga Słowacja SZKOCJA Morz Volgogra ń Dniproptrovs'k ZJED NOC Z O NE KRÓLESTWO Bałtycki M Bratysława ANGL II, SZKO CJI Kopnhaga LITWA DANIA TRIA MOŁDAWIA ULSTER I IRLANDI I M o r z Kowno Budapszt ROS. P Ó ŁNOCNEJ Pół nocn Donts'k Rostov-on-Don WĘGRY Mińsk Dublin HOLANDIA Kiszyniów NIA Odsa Elista ANDI AZagrzb WALIA RUMUNIA Amstrdam Brlin POLSKA BIAŁORUŚ Blgrad Bukarszt BOŚNIA Londyn Warszawa Krasnodar JA Majkop I HERCEGOWINA Fort BELGIA Kijów Monckton Bruksla NIEMCY arajwo Luksmburg Praga UKRAINA LUKSEMBURG CZECHY JUGOSŁAWIA BUŁGARIA Morz Czarn Paryż Słowacja GRUZJA Widń Skopj FRANCJA Bratysława AUSTRIA MOŁDAWIA LIECHTENSTEIN ALBANIA Budapszt Brno Edirn Vaduz MACEDONIA WĘGRY Kiszyniów SZWAJCARIA Istanbul SŁOWENIA Tiranë Zagrzb RUMUNIA s Zatoka Ljubljana Ankara BOŚNIA Blgrad Bukarszt Biskajska Salonika CHORWACJA I HERCEGOWINA ŁOCHY Bursa TURCJA Sarajwo MONACO SAN MARINO ANDORA JUGOSŁAWIA BUŁGARIA Atny WATYKAN Andora Skopj Izmir Korsyka Rzym ALBANIA MACEDONIA lia Tirana RTUGALIA Madryt GRECJA ta Sardynia WŁOCHY Alppo H ISZP ANIA Lisbona MALTA Nikozja Homs Atny Sycylia SYRIA Tunis GRECJA Krta CYPR LIBAN Algir Valltta ripoli z i B I A M o r z B a ł t y c k i Kanał La Manch M o r m n z BIAŁORUŚ FEDERACJA ROSYJSKA Ś r ó d MALTA Rabat A L GIERI A TUNEZJA Tl Jruzalm Aviv-Jaffa MAROKO Bnghazi Trypolis E G I P T IZRAEL L ISuz B I A Kair Birut z i Damaszk Krta IRAK Amman m n ARMENIA Erwań E G I P T Kair Nal'{ik Grozny K M Tbilisi AZER. Morz Czarn Ankara Nikozja CYPR Birut Jruzalm AZERB Tabrì TURC Hamadà Bàkht LIBAN Bagdad Da Am IZRAEL Basra

9 iów Odsa Elista Krasnodar Majkop RIA stanbul Ankara r CJA Hlsinki Tallin ESTONIA ŁOTWAJruzalm Ryga rz tycki LITWA Kowno ROS. ir LSKA Warszawa Nikozja F I N L A N D I A CYPR Birut Tl Aviv-Jaffa Mińsk BIAŁORUŚ Homs Thran SYRIA Hamadàn F E D E R A C J A R O S Y J Bàkhtaràn S K A Damaszk Esfahàn Amman IRAK Bagdad LIBAN IZRAEL Suz Alppo GRUZJA Morz Czarn Moskwa Tbilisi ARMENIA Erwań TURCJA Grozny Morz Kaspijski AZER. AZERBEJDŻAN I R A N Tabrìz Basra Baku Àbàdàn TU Krasnov Kijów UKRAINA Słowacja Bratysława Budapszt ĘGRY grzb IA Blgrad CEGOWINA GOSŁAWIA Skopj MOŁDAWIA Kiszyniów RUMUNIA Bukarszt BUŁGARIA Morz Czarn GRUZJA Tbilisi Morz Kaspijski KAZACHSTAN Morz Aralski UZBEKISTAN ALBANIA MACEDONIA iranë Ankara TURCJA ARMENIA Erwań AZER. AZERBEJDŻAN Baku TURKMENISTAN Aszchabad I A m n Krta E G I P T Kair Nikozja CYPR Bjrut Jrozolima LIBAN IZRAEL SYRIA Damaszk Amman IRAK Bagdad Thran I R A N AFGANISTAN

10

11 Wprowadzni Zimn tchnini komunistycznych tajnych służb zniszczyło życi nizliczonych miszkańców krajów lżących za żlazną kurtyną. Dotknęło ono równiż mojgo dziciństwa w Oksfordzi w latach sidmdzisiątych. Nasza pochodząca z Jugosławii sublokatorka Olgica miała pwin kscytujący skrt wujka Dušana. Angilski pota Matthw Arnold opisał Oksford jako dom przgranych spraw, utraconych wirzń, nipopularnych nazwisk i nimożliwych do dotrzymania więzów lojalności. W przypadku Dušana to by się częściowo zgadzało. Jgo nazwisko (tak jak większości migrantów z Europy Wschodnij) nawt jśli ni było nipopularn, to oczom i uszom Brytyjczyków z pwnością sprawiało kłopot. Pamiętam go jako postać ponurą i zagadkową, rzczywiści powodów do ponuractwa miał aż nadto. Jgo sprawa wydawała się bzpowrotni przgrana. W swym własnym, mrocznym świci był bohatrm, al antykomunistów takich jak on władz powojnnj Jugosławii potępiały, traktując jak zdrajców i przstępców *. Wilu z nich zginęło w masowych grobach albo w clach tortur tajnj policji. Dušanowi dopisało szczęści. Ucikł do Wilkij Brytanii, gdzi pracował jako skromny mchanik. Miszkał na Crotch Crscnt, bzbarwnj ulicy na skraju Oksfordu, co dla kogoś, kto w przdwojnnj Jugosławii był młodym, dobrz zapowiadającym się urzędnikim w administracji państwowj, mogło być przykrą dgradacją. Pod pwnym jdnakż względm Dušan ni pasował do maksymy Arnolda. Mimo rozczarowań, ni wyrzkł się swoich przkonań. W istoci, w porównaniu z o wil bardzij drakońskimi rżimami w bloku sowickim rządy nizalżni myślących komunistów jugosłowiańskich obrały bardzij libralny kurs, choć rzczywiści myślących inaczj traktowano bzlitośni. Dotyczyło to w szczgólności tych, którzy kontaktowali się z antykomunistami przbywającymi za granicą. Rodzina Olgicy utrzymywała potajmn kontakty z krwnymi miszkającymi na migracji, al zdawała sobi sprawę z ryzyka, totż podczas przsłuchań jj członkowi katgoryczni zaprzczali, jakoby cokolwik o nich widzili. Olgica odwidzała swgo wujka w Oksfordzi co wknd. Gdyby władz w jj kraju widziały, ż spotyka * Był on urzędnikim, w przdwojnnym rządzi rojalistycznym płnił funkcj urzędnicz, nistty w wyniku bratobójczgo konfliktu, jaki rozgorzał podczas wojny w Jugosławii, jgo strona przgrała w starciu z komunistami. Podobni jak w większości krajów Europy Wschodnij, walki toczyły się tam ni między dwima, lcz między trzma stronami. Narodowi socjaliści walczyli zarówno z partyzantami komunistycznymi, jak i z rojalistycznymi cztnikami, ci zaś ni cirpili się nawzajm w takim samym stopniu, jak ninawidzili najźdźców. Po przgranj Nimców komuniści z łatwością uporali się z znaczni słabszymi rojalistami, przyczpiając im przy okazji łatkę kolaborantów z faszystami. Korzystali przy tym z dużgo poparcia z strony Wilkij Brytanii, Amryki oraz Związku Radzickigo.

12 12 PODSTĘP się z nibzpicznym antykomunistą na migracji, błyskotliwa karira lkarska jj ojca, dzięki którj odwidził na krótko Oksford, z pwnością by się skończyła. Zagrożona byłaby równiż przyszłość jj samj (pozostała przciż w tym miści, żby zdobyć śrdni wykształcni). Najprawdopodobnij tż powrót do Jugosławii byłby dla nij nibzpiczny; utknęłaby wówczas w Wilkij Brytanii jako nipłnoltnia migrantka. W dorosłość omal ni wkroczyłm w ryzykowny sposób, a to wskutk moich dawnych dzicięcych zaintrsowań. Jszcz zanim poznałm Olgicę, popadłm w chłopięcą obssję na punkci Europy Wschodnij. Godzinami przglądałm zakurzon atlasy, czytałm tż o niistnijących już królstwach i rpublikach z poki przd nastanim komunizmu, wraz z ich politykami, o których dawno zapomniano, staroświckimi znaczkami pocztowymi i gzotycznymi językami. Obcni, za żlazną kurtyną wydawały się równi odlgł i niraln jak Atlantyda. Gdy jako kilkunastoltni chłopic potrzbowałm przykładu propagandy komunistycznj do wypracowania szkolngo, postanowiłm napisać do Ambasady Jugosławii w Londyni i poprosić o przysłani mi oficjalngo oświadcznia pokazującgo, jak rząd tgo kraju widzi pokonanych rywali rojalistycznych. Wydawało mi się, ż znakomici uzupłniałoby to inn ksponaty, jaki już zgromadziłm, w tym fragmnt książki Churchilla o II wojni światowj, wzruszającą opowiść o koronowanym w dziciństwi królu Jugosławii Piotrz i okrsi spędzonym przz nigo w Cambridg * oraz porywającą rlację o dzijach brytyjskij misji wojskowj wysłanj do jgo skazanych na klęskę żołnirzy, cztników 1. Z dumą oznajmiłm o swoim plani domownikom. Ku mojj konstrnacji Olgica zbladła. Matka zaś wzięła mni na stronę i rzkła: Ni rozumisz, ż ambasada jugosłowiańska w Londyni natychmiast przkaż tn list tajnj policji? (Uprava državn bzbdnosti, o złowiszczo brzmiącym akronimi UDBA, czyli Ministrstwo Bzpiczństwa Państwa, była zmorą krytyków rżimu zarówno w kraju, jak i za granicą). Byłoby oczywist, ż moj dzicinn pytani nadszło z tgo samgo adrsu w Oksfordzi, pod którym miszkała córka wybitngo jugosłowiańskigo pdiatry kończąca właśni szkołę śrdnią. UDBA ni tylko zaczęłaby ją natychmiast podjrzwać, ż propaguj rojalistyczną przszłość, choć już to samo, traktowan w Jugosławii jak przstępstwo, było ryzykown. Jszcz gorsz wydawało się to, ż tajniacy zaczęliby węszyć wokół historii jj rodziny i mogliby odkryć staranni ukrywan więzi łącząc ją z miszkańcm Crotch Crscnt. Jj życi skomplikowałoby się w jdnj chwili. * Miał wtdy 11 lat. Tron objął w wiku lat 17, lcz po misiącu, gdy Nimcy, Bułgaria, Węgry i Włochy najchały na Jugosławię, wymigrował. Studiował w Cambridg, służył jako pilot w RAF-i, po czym osiadł na stał w Stanach Zjdnoczonych, gdzi zmarł w 1970 roku przyp. tłum.

13 Wprowadzni 13 To błah w grunci rzczy zdarzni okazało się dla mni cnną lkcją, choć ni z historii, lcz z polityki. Zrozumiałm, po pirwsz, ż siła komunistyczngo państwa opirała się na niokiłznanj, natarczywj, zbiurokratyzowanj wszchwładzy służb bzpiczństwa i wywiadu, a takż na możliwości zniszcznia życia ludziom, którzy popadli u nich niłaskę. Po drugi, pojąłm, ż zasięg owych instytucji wykraczał dalko poza ich ponur włości i docirał nawt do pozorni bzpiczngo świata małgo uniwrsytckigo miastczka w Anglii. Nizwykła myśl, ż moj działani mogłoby zaintrsować wrogich funkcjonariuszy obcgo państwa, rozbudziła w mni pasj, któr pochłaniały mni przz następnych kilkadzisiąt lat. W późnijszych latach z upodobanim połykałm książki szpigowski, od pamiętników ucikinirów po powiści Johna L Carré. Odszukiwałm szpigów będących już na mryturz i ich przpytywałm. Zazdrosnym okim popatrywałm tż na tych, którym zaofrowano pracę w MI6, jak potoczni się nazywa brytyjską tajną służbę wywiadu Scrt Intllignc Srvic (SIS) **. Mimo ż ni widziałm wówczas zbyt wil o świci wywiadu, udrzyła mni niporadność prowadzonj przz nigo rkrutacji. Zdarzało się, ż tgo samgo dnia w przgródkach na studncką korspondncję pojawiały się idntyczn szar koprty, jakich używano w instytucjach rządowych. Niktórzy adrsaci ignorowali ostrzżnia, żby trzymać język za zębami. Jdn z moich przyjaciół oprawił nawt taki list w ramki i wywisił w toalci, aby przyjacil mogli nalżyci ocnić mało przkonujący papir firmowy i sztywn sformułowania: W rządowj służbi zagranicznj zdarzają się nikidy sposobności zatrudninia o spcjalistycznym i poufnym charaktrz. Ci, którzy zgłaszali się pod wskazany adrs, tracili zaufani do szpigowskij wizji świata przz nitaktown wysiłki urzędników zajmujących się przświtlanim kandydatów (którym towarzyszyły złowiszcz ostrzżnia o koniczności dochowania tajmnicy). Zastanawiałm się, czy w walc przciwko sowickimu imprium miało to faktyczni jakiś znaczni, ż Tom lubił chłopców, Dick palił trawkę, a Harrit miała chłopaka nalżącgo do Socjalistycznj Partii Robotniczj ***. Sądziłm, ż więcj dobrgo mógłbym zdziałać na zwnątrz. Szukałm więc jakijkolwik związanj z Europą Wschodnią sprawy, którj aktywiści przyjęliby moją pomoc. Dzięki inspiracji z strony mojgo ojca, przmycającgo książki pobratymcom filozofom w Czchosłowacji, pomogłm zorganizować studncką kampanię poparcia dla polskij Solidarności, zmiażdżo- ** Od roku 1995 sidziba SIS miści się w przypominającym sumryjski ziggurat, pokrytym taflami zilongo szkła budynku na południowym brzgu Tamizy. Jj niformalna nazwa to MI6. Półoficjalni mówi się o nij przyjacil lub bardzij formalni inn agncj z Whithall. Jj pracownicy używają okrślnia Urząd. Pozostający z nią w kontakci ludzi z zwnątrz z udawaną skromnością mówią Firma. *** Hałaśliwa, al zupłni marginsowa partia trockistowska przyp. tłum.

14 14 PODSTĘP nj w grudniu 1981 roku przz stan wojnny. Wymachiwałm plakatami pod ambasadami i pisałm listy w obroni więźniów politycznych. Uczyłm się nimodnych języków, takich jak polski *, i ćwiczyłm j w praktyc, zaprzyjaźniając się z zgorzkniałymi, starymi migrantami w zakurzonych klubach i urzędach zachodnigo Londynu, w świci stońskigo gnrała z powiści l Carrégo pt. Ludzi Smilya 2. Podobni jak fikcyjni migranci u autora szpigowskich powiści, ci faktyczni tż byli opłacani przz szpigów brytyjskich, a następni zdradzani i porzucani. Wtdy ni znałm jszcz skali fiaska opracji Dżungla (szczgółowo opisuję ją w Rozdzial 9). Ninijsza książka jst wynikim moich podwójnych zaintrsowań szpigostwm i Europą Wschodnią. Nikidy zdarzało mi się jchać autobusm linii 12, którgo trasa w dzilnicy Lambth bigła ulicą Wstminstr Bridg Road, obok sidziby MI6. Jj adrs miał być w owych czasach ściśl strzżoną tajmnicą państwową, choć konduktor zwykł z humorm oznajmiać: Cntury Hous wszyscy szpidzy wysiadają tutaj. Nigdy ni wszdłm do środka, przyglądałm się jdnak poczrniałj btonowj konstrukcji z nipasującą do otocznia stacją bnzynową miszczącą się przy podjździ. Czy to naprawdę była nasza odpowidź na napawający lękim gmach Łubianki w Moskwi? Imponująca, klasyczna fasada cytadli KGB **, która oryginalni nalżała do towarzystwa ubzpiczniowgo, pasowałaby do najwspanialszych ulic w cntrum Londynu. Budynk MI6 wyglądał natomiast jak obskurny sowicki wiżowic. Szpidzy, czy to opłacani agnci, czy idalistyczni ochotnicy, czy zawodowi funkcjonariusz wywiadu, byli niczym żołnirz pichoty w walc między Wschodm i Zachodm, walc, która ukształtowała życi pokolń powojnnych, takż mojgo. Intrygowali mni jako studnta, działacza i dzinnikarza, najpirw w Londyni, a późnij podczas pobytu za żlazną kurtyną. W latach osimdzisiątych ocirałm się o szpigów po obu stronach i stukałm z nimi kiliszkami, robiąc uniki, gdy mi schlbiali, i przrzucając się żartami, drwinami, argumntami i idami. Przz krótki czas wyglądało na to, ż upadk komunizmu położy krs całmu tmu zamiszaniu. Kidy Związk Radzicki już ni istniał, a wraz z nim odszło do przszłości nibzpiczństwo, ż zimna wojna przkształci się w gorącą, cóż jszcz pozostało do szpigowania? Strzlani korków od szampanów otwiranych w sirpniu 1991 roku w Wilkij Brytanii i w Amryc okazało się jdnak równi przdwczsn, jak ponur nastroj na Łubianc w chwili, gdy przy okrzykach radości rozntuzjazmowanych moskwian dźwig zabirał pomnik szfa tajnj policji z czasów * Autor studiował na Uniwrsytci Jagillońskim przyp. tłum. ** Autor pisz o KGB w sytuacjach, kidy wspomnian przzń osoby służyły wczśnij w instytucjach go poprzdzających, al zakończyły swoją karirę zawodową w KGB. Formalni, Lukašvičs służył w NKWD przyp. tłum.

15 Wprowadzni 15 Lnina, Fliksa Dzirżyńskigo. MI6, CIA i służby, któr były ich partnrami, prztasowały swoj budżty i zajęły się nowymi clami: wyrywającymi się spod kontroli handlarzami bronią, trrorystami, gangstrami i przstępcami działającymi w intrnci. Wkrótc się okazało, ż nowi gangstrzy i starzy szpidzy stają się łatwo szlafkamratami. Kombinatorzy i oszuści na pirwszym plani byli nikidy nowi. Za scną kręciły się jdnak najczęścij szczwan i bzlitosn typy z dawngo świata wywiadu bloku sowickigo. W nowym ładzi to oni byli partnrami pozostającymi w ciniu. Szpidzy z poki komunizmu ni tylko, ż ni zostali zmicni wraz z gruzami dawngo systmu na śmitnik historii, al wręcz rozwinęli swoj talnty, przystosowując się do nowych warunków. Niktór postaci z dawnych dni pozostały pod przykrywką, dochodząc do nowych, darzonych zaufanim stanowisk w odrodzonych strukturach państwowych. (Jdnym z nich był Estończyk, Hrman Simm, jgo działalność omawiam w Rozdzial 11). Część z nich zajęła się intrsami, w czym bardzo pomagała znajomość języków obcych i w ogól świata poza blokim sowickim. Majątk partii komunistycznych i organizacji będących ich fasadą szybko się rozpłynął, często trafiając do rąk tych, którzy byli szczwani i mili kontakty. Podobni stało się z funduszami opracyjnymi KGB i jgo służb sojuszniczych. Piniądz schowan w czasi upadku Związku Radzickigo za granicą szacuj się na dzisiątki miliardów dolarów, a ci, którym mogłyby się rozwiązać języki, zniknęli sprzątnięci na fali do dziś niwyjaśnionych samobójstw w okrsi agonii dawngo systmu 3. Ow schowki z zdobytą nilgalni gotówką stały się finansową trampoliną dla członków dawnj lity śmiało budujących now kariry w świci intrsów. W rzultaci swoją władzę przkształcili oni w bogactwo, a bogactwo na powrót w władzę. W samj Rosji szpidzy z poki ZSRR sprawują obcni władzę, wśród nich główną postacią jst były oficr KGB, Władimir Putin. Są nazywani siłowikami, czyli ludźmi siły ***. Gdy w roku 1991 ZSRR upadł, starmu KGB odcięto głowę, al go ni wykorzniono. Zamiast tgo, nadano mu nową nazwę, podobni jak czyniono to w przszłości. (W latach Włodzimirza Lnina funkcjonowała Czka, która późnij przkształciła się w OGPU, następni w NKWD, na konic w KGB). Obcni instytucja ta rozpadła się na dwi: FSB, która po dawnym systmi odzidziczyła rprsyjny aparat działający w kraju, oraz SWR, która jst następcą sowickigo wywiadu zagraniczngo. Obok tych służb działa oddzilna agncja wywiadu wojskowgo, GRU 4. *** Trudn do prztłumacznia rosyjski słowo, którgo rdznim jst siła. Można j prztłumaczyć jako ludzi siły albo bardzij potoczni jako twardzil. Okrśla się nim główni wtranów KGB z lat ZSRR i funkcjonariuszy instytucji, któr po nim nastąpiły. Stosowan jst ono jdnak równiż wobc osób, któr wywodzą się z wojska oraz upodobniongo do struktur wojskowych Ministrstwa Spraw Wwnętrznych, jak tż do prokuratorów i funkcjonariuszy innych agncji, uprawnionych do podglądania, podsłuchiwania i nakładania kar.