Gzawice koni. lek. wet. Grzegorz Nowak

Transkrypt

1 Gzawice koni lek. wet. Grzegorz Nowak Obłąkana, bez rozumu. Doprowadzona do szaleństwa przez gza uprzykrzonego, Który jak bicz boży, atakowa ł z furkotem skrzyde ł (Ajschylos, Prometeusz skowany ) Tymi słowy 2,5 tysiąca lat temu grecki poeta opisywa ł cierpienia pięknej Io, kochanki Zeusa, przemienionej w jałówk ę i ściganej przez wielkiego gza Ojstrosa. I dzisiaj zwierzęta nę kane w pełni lata atakami uprzykrzonych gzów, instynktownie reaguj ą na pastwisku wyraźnym niepokojem i paniczn ą ucieczk ą z miejsca pojawienia si ę tych owadów. Wydawa ć by si ę mogło, że współczesna hodowla koni uwolniła si ę ju ż od chorób, które były utra pieniem wielu pokole ń hodowców przez całe stulecia. I to nie tyle groźnych, zakaźnych i zaraźliwych infekcji wirusowych czy bakteryjnych, ale przede wszystkim inwazji przeróżnych pasożytów wewnętrznych i zewnętrznych. Tak jednak nie jest a w latach podobnych do obecnego (suchych i upalnych), konie staj ą si ę szczególnie narażone na zarażenia stadiami inwazyjnymi gzów koń skich. Gzy to dokuczliwe, pasożyt nicze owady wywołują ce u koni choroby zwane gzawicami: żołądkowo-jelitow ą oraz nosowo-gardłow ą. Gzawica żołądkowo-jelitowa koni, zwana gasterofiloz ą ( gasterophilosis) to parazytoza o dużej ekstensywności występowania w Polsce (od 30 do ponad 80%). Przyczyn ą schorzenia jest zarażenie si ę zwierząt jednym z kilku gatunków kosmopolitycznych gzów z rodzajugasterophilus, a mianowicie: gzem jelitowym - Gasterophilus intestinalis (de Geer, 1776), gzem dwunastnicy - Gasterophilus nasalis (Linné, 1758) s. G. veterinus (Clark, 1797), gzem odbytnicy - Gasterphilus haemorrhoidalis (Linné, 1758) lub gzem kolcogłowym - Gasterophilus pecorum(fabricius, 1794). Zarażenia tymi pasożytami mog ą by ć jedno lub wielogatunkowe (mieszane). rys. 1

2 Rozwój i biologia wszystkich gzów jest podobna i zbliżona do najczęściej występującego gatunku - gza jelitowego (ryc. 1). Tuł ów i odwłok tego do ść dużego owada (12-15 mm) jest gęsto owłosiony i żółto-brunatno-czarno zabarwiony. Przezroczyste skrzydła pokrywa dese ń złożony z ciem- nych plam; których zreszt ą występowanie i liczba jest róż na u poszczególnych gatunków; u wyżej opisanego gza występuj ą dwie ciemne plamy w pobliżu wierzchołków skrzyde ł. Wszystkie gzy natomiast posiadaj ą po trzy przyoczka a ich narządy gębowe s ą mocno uwstecznione. Długie pokładeł ko G. intestinalis jest charakterystycznie zagięte pod odwłok (do około 1/3 jego długości - ryc. 2). Znajdowane w żołą dku koni larwy III stadium tego pasożyta maj ą długo ść około 20 mm, zwęż one w przednim końcu 12-segmentowego ciał a i uzbrojone na brzegach w do ść liczne, duże kolce (ryc. 3). Średnio odnotowywano około 200 larw przyczepionych do śluzówki żołą dka a w skrajnych przypadkach ponad 1000 (1610!). Żywi- cielami gza jelitowego s ą zwie rzęta koniowate: ko ń, osioł i mu ł. rys. 2 rys. 3 Dojrzałe gzy występuj ą w pełni lata. Zapłodnione samice atakuj ą konie i składaj ą około 900 do 1500 charakterystycznych jaj, przylepiając je do włosów (ryc. 4) na przednich kończynach (ryc. 5) oraz w okolicy barków (ryc. 6) i na bokach ciał a. Jaja G. intestinalis s ą do ść duże (długości do 1,25 mm), stożkowatego kształtu, poprzecznie prążkowane i zaopatrzone w wieczko (ryc.7b). W ciągu l-2 tygodni rozwija się w nim larwa I stadium (ryc. 8), zachowująca żywotno ść do trzech miesięcy. Do zarażenia pasożytem dochodzi w momencie ogryzania przez konia swędzących miejsc na skórze. W jamie ustnej następuje masowe wylęganie si ę larw, które wnikając w błon ę śluzow ą języka pozostaj ą tam przez dni, odbywają c w tym czasie pierwsz ą link ę i przekształcaj ą si ę w larw ę II stadium. Larwy te opuszczaj ą śluzówk ę ję zyka i zostaj ą połknięte przez żywiciela. Umiejscawiaj ą si ę w błonie śluzowej części wpustowej żołądka, gdzie przebywaj ą około 9-10 miesię cy. W tym czasie rosn ą i rozwijaj ą si ę osiągając długo ść od 4-5 do mm. Po kolejnej lince osiągaj ą III stadium larwalne (ryc. 9, 10). Dojrzałe larwy III stadium opuszczaj ą w końcu wiosny lub na początku lata przewód pokarmowy żywiciela wraz z kałem. W środowisku zewnętrznym ulegaj ą przepoczwarczeniu. Okres poczwarki trwa, w zależności od warunków klimatycznych, od 3 do 7 tygodni. Ju ż w kilka godzin później następuje kopulacja a zapłodnione

3 samice zbieraj ą si ę w roje szukające ofiary do złożenia jaj. Loty tego gza obserwuje si ę przede wszystkim w lipcu i sierpniu (a nawet w gorące dni wrześ nia). rys. 4 rys. 5

4 rys. 6 rys. 7

5 rys. 8 rys. 9

6 rys. 10 Giez dwunastnicy jest nieco mniejszy od poprzedniego (długo ść ciała wynosi do 13 mm) i jest prawie cały czarno zabarwiony. Do ść szerokie skrzydła s ą równie ż przezroczyste, ale z żółtym użyłkowaniem i pozbawione plamek. Pokładełko do ść grube, czarno zabarwione. Larwy III stadium długości około 20 mm, uzbrojone są w jeden rząd kolców na przednich krawędziach niektórych segmentów. Żywicielem tego gatunku jest ko ń i osio ł. Pasożyt umiejscawia si ę w dwunastnicy, rzadziej w żołą dku ofiary. Samice G. nasalis składaj ą około 500 jaj, przyklejają c je na włosach okolicy międzyżuchwowej (ryc. 7c). Po dniach wylęgaj ą si ę larwy I stadium, które wędruj ą po włosach i skórze do jamy ustnej konia, umiejscawiaj ą si ę na dziąsłach oraz podniebieniu i tu osiągaj ą II stadium larwalne. Po przełknięciu lokalizuj ą si ę w dwunastnicy, gdzie pasożytuj ą i przekształcaj ą si ę w larw ę III stadium. Okres poczwarki trwa do 24 dni. Dojrzałe imago odbywaj ą loty od czerwca do sierpnia. Giez odbytnicy jest owadem średniej wielkości (9-11 mm) o ciemnobrązowym zabarwieniu ciała. Skrzydła przezroczyste, z brązowym użyłkowa- niem. Smukły od włok jest wydłuż ony a pokładełko sięga 1/3 jego długości. Larwy III stadium (długości około 18 mm) posiadaj ą po brzusznej stronie niektórych segmentów dwa rzędy kol żywi ców. Żywicielem tego gza jest ko ń. Pasożyt umiejscawia si ę głównie w żołą dku a przed opuszczeniem ciela przemieszcza si ę do prostnicy (stąd nazwa). Samice tego gatunku składaj ą na włosach warg konia około 200 dużych (1,34 mm), czar- nych jaj zaopatrzonych w prążkowany przydatek czepny (ryc. 7a). Wylęgające si ę larwy przedostaj ą si ę na błon ę śluzow ą jamy ustnej, a następnie do żołą dka. Okres poczwarki trwa od 16 do 28 dni. Loty Gasterophilus haemorrhoidalis odbywaj ą si ę w lipcu i sierpniu. Ostatni z obserwowanych w naszych warunkach klimatycznych giez - giez kolcogłowy - jest dosy ć dużym (13-16 mm) owadem o jasnobrązowym tułowiu i czarnym odwłoku. Skrzydła lekko przydymione, z trzema jaśniejszymi plamami u samca. Pokładełko krótkie. Żywicielami s ą ko ń i osio ł a przypadkowo bydł o i uwaga: także człowiek! Pasożyt lokalizuje si ę najczęściej w żołądku, rzadziej w dwunastnicy. Przed opuszczeniem żywi- ciela umiejscawia si ę na kilka dni w prostnicy. W odróżnieniu od poprzednich gatunków samica tego gza składa po kilka jaj poza żywicielem - na liś ciach traw. W sumie jedna samica może złoży ć do do ść charakterystycz nych jaj (długości około 0,9 mm), czarno zabarwionych i zaopatrzonych w pędzelkowaty przydatek czepny. Po okoł o 7 dniach w jajach wykształcaj ą si ę larwy, które zachowuj ą żywotno ść bardzo długo, bo nawet przez 9 miesięcy. S ą one w stanie przezimowa ć, a także zachowa ć zdolności inwazyjne w dobrze wysuszonym sianie. Konie ulegaj ą zara- żeniu podczas zjadania trawy lub siana z jajami tego gatunku gza. Larwy w jamie ustnej lokalizuj ą si ę u nasady języka, rozwijaj ą si ę do II stadium, a następnie - po przełknięciu - pasożytuj ą w dwunastnicy jako larwy III stadium. Okres poczwarki trwa dni. Dojrzałe gzy kolcogłowe odbywaj ą loty w lipcu. W Basenie Morza Środziem nego występuje jeszcze żółtobrunatny giez policzkowy -Gasterophilus inermis (Brauer, 1858) o skrzydłach zdobnych ciemnymi plamami i krótkim pokładełku oraz mały, czarno ubarwiony giez czarnorogi - Gasterophilus nigricornis (Löw, 1863) o przezroczystych, żółto-brązowo użyłkowanych skrzydłach. Ich żywicielami s ą konie a w przypadku ostatniego gatunku, także osł y i zebry. Okres życia dojrzałych gzów jest krótki, waha si ę bowiem w granicach dni i sprowadza si ę wyłącznie do spełnienia funkcji prokreacyjnych. Gzy końskie cechuj ą si ę du żą swoistości ą co do żywicieli i tylko przypadkowo napastowa ć mog ą - w celu złożenia jaj - inne gatunki zwierząt. W naszym klimacie pojawiaj ą si ę w pełni lata, budząc wyraźny niepokój u atakowanych koni. Larwy gzów s ą obligatoryjnymi pasożytami a ich okres pasożytowania jest dł ugi i waha si ę w granicach 8-10 miesię cy. Inwazje te, pomimo częstego ich występowania u koni, s ą (podobnie jak robaczyce żołądkowo-jelitowe) powszechnie lekceważone przez właści- cieli i hodowców a często także lekarzy weterynarii. Łatwe do zauważenia jaja pasożyta (zwłaszcza G. intestinalis) powinny by ć nie tylko sygna- łem ostrzegawczym, ale i bodźcem do wdrożenia postępowania leczniczego. W polskich warunkach stwierdzano na 1 cm2 skóry przedniej części nadgarstka (obserwacje na konikach polskich) klaczy od ok. 4 do 6 jaj a ssących źrebiąt - od 2 do 5 i więcej jaj gza jelitowego. Odnotowywano zło- żenia na obszarze skóry wielkości dł oni po 50 i więcej jaj. Obraz chorobowy gzawic u koni nie jest jednoznaczny i często wikła inne, równolegle obserwowane schorzenia (układ pokar mowy, oddechowy!) utrudniając prawidłowe postawienie diagnozy i leczenie zwierzęcia. U człowieka okazjonalnie, przez kilka dni na skórze - oprócz zaraże ń jajami gza kolcogłowego - mog ą przypadkowo przebywa ć larwy pozostałych gatunków gzów. Działanie chorobotwórcze oraz objawy kliniczne zale żą od intensywności inwazji oraz od ich stadium rozwojowego. Larwy I stadium G. inermis, wędrują c w skórze policzków do kąta ust, powoduj ą smugowate stany zapalne skóry, często prowadzą ce w tych miejscach do utraty włosów

7 i pokrycia skóry strupami. W ką cie warg, w wyniku skupienia si ę larw, może doj ść do owrzodze ń; szczególnie uciążliwych u koni użytkowych (wędzi dło!). Po umiejscowieniu si ę w błonie śluzowej jamy ustnej wywołuj ą miejscowe, niekiedy rozległe przewlekłe stany zapalne, utrudniające pobieranie i żucie pokarmu. Larwy bytujące w żołądku wywołuj ą kraterowate uszkodzenia śluzówki, nadż erki i kraterowate owrzodzenia z lokalna eozynofili ą. Większa liczba larw pasożytują ca w gruczołowej bąd ź odźwiernikowej części żołądka upośledza czynności wydzielnicze i pasa ż treści pokarmowej, co może sta ć si ę przyczyn ą, poważnego co do skutków, rozszerzenia żołądka. Osłabienie śluzówki powoduje zmniejszenie jej wytrzymał ości na rozciąganie. W skrajnych przypadkach obserwowano perforacj ę ściany, uszkodzenia dużych naczy ń krwionośnych, a ż do wystą- pienia śmiertelnego krwotoku włącznie oraz bakteryjne zakażenia na skutek ubytku tkanki. Nasilone inwazje mog ą doprowadzi ć do mechanicz- nego zwężenia si ę odźwiernika lub dwunastnicy. W okresie jesienno-zimowym dominuj ą objawy ze strony przewodu pokarmowego, wyrażające si ę utrat ą apetytu, zaburzeniami trawienia i postępującym wychudzeniem. Leczenie objawowe nie przynosi przy tym pozytywnego efektu. Choroba utrudnia trening i użyt kowanie konia a nikt nie kojarzy jego stanu zdrowia z postępując ą gzawic ą. Nierzadko występuj ą nasilone objawy morzyskowe. Obserwuje si ę równie ż zmiany w obrazie krwi (niedokrwisto ść ), oraz w przypadku występowania dużej iloś ci larw w odbytnicy, częste parcie na ka ł i świąd odbytu. Stosowane zazwyczaj środki przeciwko obleńcom nie przynosz ą spodziewanej poprawy stanu zdrowia a częste i nawracające objawy kolkowe u koni mog ą by ć źródłem potencjalnego zatargu pomiędzy właścicielem zwierzą t a lekarzem weterynarii. U źrebiąt inten- sywna gzawica może doprowadzi ć nawet do śmierci wśród objawów ogólnego, postępującego wyniszczenia. Zmiany anatomopatologiczne w przebiegu gasterofilozy stwierdza si ę w miejscach lokalizacji larw (np. błonie śluzowej żołądka czy dwunastnicy) w postaci okrągłych kraterowatych wgłębie ń z ubytkami nabł onka i oznakami wytwórczego zapalenia na obwodzie. Niekiedy obserwowa ć można owrzodzenia sięgające do błony podśluzowej. Bardzo rzadko natomiast stwierdza si ę przebicie ściany żołą dka i zapalenie otrzewnej. Wyjątkowo opisywano przypadki wypadnięcia prostnicy (skutek podrażnienia i parcia spowodowanego obecności ą larw) oraz niezdolno ść do kopulacji ogierów na skutek przypadkowego usadowienia si ę larw gzów w napletku i prą ciu. Rozpoznanie tej choroby bywa zwykle przypadkowe. Na przykł ad w okresie wiosennym można stwierdzi ć larwy gza podczas badania per rectum, albo te ż w momencie defekacji konia spostrzec je w kale lub na błonie śluzowej prostnicy. W okresie zimowym diagnostyczne płukanie żołądka l- 2% roztworem wodnym kwasu solnego pozwala niekiedy stwierdzi ć obecno ść larw gza w wypłuczynach. W lecie można bada ć sier ść w określo- nych miejscach na obecno ść charakterystycznych jaj (skuteczna i efektywna metoda). Niedoświadczony hodowca lub lekarz może początkowo pomyli ć jaja gzów z jajami wszołów ( Werneckiella equi) lub wszy końskich (Haematopinus asini). Pomocnym w takich przypadkach w rozpoznaniu różnicowym jest okres występowania jaj na włosach oraz obecno ść charakterystycznych postaci dorosłych pasożytów na skórze koni. Próby stosowania alergicznych metod rozpoznawczych gasterofilozy nie znalazły dotychczas zastosowania w praktyce. Gzawica nosowo-gardłowa koni, zwana rinoestroz ą ( rhinoestrosis) to choroba koni wywołana przez larwy gza końskiego Rhinoestrus purpureus (Brauer, 1858). Ten pasożyt niczy owad, zaliczany do rodziny Oestridae, występuje najczęś ciej w regionach o ciepłym klimacie (południowa Europa i Azja oraz północna Afryka). Stwierdzany jest równie ż w Polsce. Dojrzały giez jest owadem średniej wielkości (8-11 mm), skąpo owłosio- nym, barwy rudawo-purpurowej. Jego odwłok pokryty jest licznymi srebrnymi, szarymi lub złotawymi plamkami. Wyrośnięte larwy, długości do 17,5 mm i szerokoś ci 7 mm, s ą zwykle łukowato wygię te w stron ę brzuszn ą. Większo ść segmentów ciała uzbrojonych jest w liczne kolce. Żywicielem tego gatunku jest ko ń, mu ł a przypadkowo także człowiek. Inwazyjne larwy umiejscawiaj ą si ę głównie w błędniku kości sitowej, rzadziej w gardle, zatoce klinowej i jamach nosowych. Dojrzałe gzy końskie występuj ą przez całe lato. Żyworodne samice w czasie lotów składaj ą do 40 larw jedno- razowo bezpośrednio do nozdrzy koni, a niekiedy także do worka spojówkowego. W ciągu kilkunastu dni jedna samica jest zdolna złoży ć nawet larw. Larwy I stadium wędruj ą głównie do kości sitowej, gdzie w ciągu kilku (do 10) miesięcy rosn ą i dojrzewaj ą. Następnej wiosny i w ciągu lata larwy III stadium wydostaj ą si ę na ziemi ę czynnie lub te ż w trakcie parskania zwierząt, gdzie ulegaj ą przepoczwarczeniu. Dojrzałe owady wylęgaj ą si ę po około 4-5 tygodniach. Długo ść ich życia wynosi średnio 25 dni i sprowadza si ę prawie wyłącznie do funkcji prokreacyjnych. Obecno ść larw gza powoduje stany zapalne, niekiedy nawet krwotoczno-ropne, błony śluzowej w miejscu ich lokalizacji. Objawy zapalenia nieży- towego górnych dróg oddechowych pojawiaj ą si ę zwykle wczesn ą wiosn ą i zaczynaj ą si ę utrudnionym oddychaniem na skutek obrzęku błony śluzowej nosa i gardł a. Z nozdrzy pojawia si ę wypływ śluzowy lub śluzowo-ropny, niekiedy z domieszk ą krwi. Czasami mog ą występowa ć krwotoki z nosa. Stwierdza si ę równie ż obrzęk węzłów chłonnych podszczękowych. Obecno ść larw na błonie śluzowej gardła może także by ć przyczyn ą utrudnionego oddechu oraz kaszlu. Niekiedy, w przypadkach rozszerzenia si ę procesów zapalnych na opony mózgowe mog ą występowa ć rów- nie ż objawy ner wowe. U dotkniętych inwazj ą koni stwierdza si ę utrat ę apetytu i postępujące wychudzenie. Śmier ć może nastąpi ć wskutek uduszenia. W miejscu przyczepu larw stwierdza si ę kra terowate zagłębienia z ubytkami nabłonka, przekrwienie i obrzęk błony śluzowej. Niekiedy w miejscach uszkodze ń błony śluzowej stwierdza si ę ropny stan zapalny. Objawy kliniczne mog ą by ć często mylone (i s ą) ze stanami infekcyjnymi dróg oddechowych lub zołzami. Podstaw ą roz poznania powinno by ć zatem stwierdzenie larw gza w jamach nosowych lub w wypływie z nosa i wykluczenie zakaże ń bakteryjnych lub wirusowych ukł adu oddechowego. Należy pamięta ć, i ż problem gzawic to nie tylko bezpośrednie, szkodliwe oddziaływanie larw pasożyta na zwierzę-gospodarza. To równie ż bardzo istotny a często umykający uwadze problem ciągłego nękania zwierzą t w okresie pastwiskowym przez dorosłe owady. Samice gzów zbieraj ą si ę w duż e roje, które w locie wywołuj ą charakterystyczny szmer spowodowany ruchem skrzyde ł, na który instynktownie reaguj ą zwierzęta. Obecno ść imago na padoku prowadzi do niepokoju zwierzą t, przerw w korzystaniu z wypasu a często do panicznego przemieszczania si ę koni, w trakcie którego może doj ść do przypadkowego okaleczenia bąd ź kontuzji. U bydła opisywano zjawisko tzw. gzienia si ę krów (panique des boeufs), prawdopodobnie związanego z aktem składania jaj przez atakują ce samice i związanego z nim odgłosu i łaskotania skóry. Cytowany na wstępie fragment poematu Ajschylosa jest dowodnym przykładem występowania problemu gzawicy ju ż 2,5 tysią ca lat temu i by ć może jednym z pierwszych zapisów dotyczących tej choroby w historii. U koni może działa ć równie ż instynktowny lęk przed niebezpieczeństwem zaatakowania przez wolny rój pszczó ł (zwłaszcza w przypadku pszczołopodobnego gza jelitowego). W zwalczaniu gzawic koni stosuje si ę obecnie różne środki farmakologiczne o dużej skuteczności pasożytobójczej: m.in. dwusiarczek węgla (dzisiaj ju ż sporadycznie), dichlorfos, metrifonat (syn. trichlorfon), pyrantel, iwermektyn ę czy moksydektyn ę. W celu poszerzenia spektrum działania preparaty fosforoorganiczne najczęściej łączy si ę z innymi środkami zwalczającymi u koni robaki obłe lub tasiemce (np. mebendazol, oksfendazol czy febantel). Takie złożone, doustne preparaty przeciwrobacze zaleca si ę do jednoczesnej eliminacji mieszanych inwazji nicieni żołądkowo- jelitowych i płucnych oraz stadiów larwalnych gzów. O czym zawsze warto pamięta ć, stosują c u koni leki zawierające ś rodki fosforoorganiczne: nie ordynowa ć ich źrebiętom młodszym ni ż 3 miesiące oraz źrebnym klaczom a także zwierzętom osłabionym i chorym,

8 równocześnie nie podawa ć innych preparatów z grupy środków fosforoorganicznych, nie stosowa ć dożylnych anestetyków i miorelaksantów bezpośrednio przed i w okresie 2 tygodni od przeprowadzenia zabiegu odrobaczania, nie podawa ć tych preparatów koniom przeznaczonym na rze ź. Aby w naszych warunkach klimatycznych skutecznie uwolni ć konie od larw Gasterophilus spp.i Rhinoestrus spp., powinno si ę zastoso- wa ć właściwe preparaty lecznicze w okresie jesienno-zimowym (2-krotnie - we wrześ niu i grudniu). Z praktycznego punktu widzenia ważne jest, aby postępowanie przeprowadzi ć zawczasu trudnych do leczenia oraz diagnozowania zmian i objawów chorobowych. - tak, aby nie doszło do rozwinięcia pełnego obrazu inwazyjnego i powstania Dotychczas nie wprowadzono efektywnych środków repelencyjnych przeciwko tym owadom. W zapobieganiu gzawicom ordynuje si ę te same środki, jakie podaje si ę leczniczo. Bardzo istotny jest okres zastosowania tych preparatów - powinna to by ć późna jesie ń i zima. Gwarantuje to nie tylko eliminacj ę postaci larwalnych gzów, ale przede wszystkim przerwanie łańcucha rozwojowego pasożytów a co za tym idzie - zmniejszenie ekstensywności ich występowania oraz szans na kolejne zarażenia (rys. 1). Planowe, regularne odrobaczanie koni przez kilka kolejnych lat jest najlepszym sposobem na wytępienie gzów w okolicy. W rejonach szczególnie nawiedzanych przez te pasożyty zaleca si ę ponadto stare, wyprak- tykowane metody postępowania: ograniczony czas wypasu koni i intensywn ą opiek ę człowieka w porze lotów samic gza. Świeżo złożone jaja i wyklute larwy można usuwa ć ze skóry przez zmywanie jej ciep łą wod ą zakwaszon ą octem. Zabieg ten zmusza larwy gza do przedwczesnego opuszczenia osłonki jajowej i rozpuszcza substancje przylepiające jaja do włosów. Te ostatnie można równie ż delikatnie usuwa ć ostrzem noża wraz z włosami, ale bezwzględnie należy to wykonywa ć poza stajni ą, pastwiskiem i wybiegami oraz z dala od miejsc składowania pasz a usunięte jaja z włosami nieszkodliwie usun ąć (np. spali ć). Skutecznego programu zwalczania dorosłych osobników gzów do tej pory nie opracowano. W Polsce zagrożenie koni inwazjami pasożytniczymi (w tym gzawicami) jest wysoce realne i prawdopodobne. Sprzyjaj ą temu warunki pogodowe (ciepłe lata), metody hodowli (całodobowy wypas koni na pastwiskach), powszechna obecno ść pasożytów w środowisku i stosunkowo duża nie- wiedza a także lekceważenie tego problemu - zarówno co do samej istoty jak i metod skutecznego postępowania profilaktyczno-leczniczego. Piś miennictwo: 1. Aeschylos. Prometheus Bound. The Internet Classics Archive by Daniel C. Stevenson, Web Atomics (fragmentu tekstu - motto - w tłumaczeniu autora artykuł u). 2. Ewald B., Ziegler J. List of species housed in the DEI, Frank W. Parasitologie. Ulmer Stuttgard Furmaga S. Choroby pasożytnicze zwierząt domowych. PWRiL W-wa Hutyra F., Marek J., Manninger R., Mócsy J. Szczegółowa patologia i terapia chorób zwierząt, PWRiL W-wa Mair T., Divers T., Ducharme N. Manual of Equine Gastroenterology. Saunders, Mock D. Horse Bots, Kansas State University, Nowak Grzegorz. Remedia hippiatrica Wyd. Borgis, Warszawa Reinemeyer C. R. et al. Efficacy of Moxidectin Oral Gel Against Gasterophilus nasalis and Gasterophilus intestinalis Infections in Horses. American Association of Veterinary Parasitologists 43 rd Annual Meeting Baltimore, Romaniuk K., Snarska A. Existence of horse botfly Gasterophilus intestinalis eggs on coats of mares, suckling colts and young mares and colts of primitive Polish horses, Medycyna Wet Telmin, Telmin plus trichlorfon - dane firmy Janssen Pharmaceutica. 12. Wintzer H.J. Krankheiten des Pferdes, Paul Parey Berlin - Hamburg lek. wet. Grzegorz Nowak specjalista chorób koni telefon: parsko@wp.pl