Książka Ernsta Kantorowicza Dwa ciała króla. Studium ze średniowiecznej

Transkrypt

1 Ernst Kantorowicz, Dwa ciała króla. Studium ze średniowiecznej teologii politycznej, tłum.: Maciej Michalski, Adam Krawiec, redaktor naukowy wydania polskiego: Jerzy Strzelczyk, PWN, Warszawa 2007, s. XXXIV + 483, 32 ilustracje. Książka Ernsta Kantorowicza Dwa ciała króla. Studium ze średniowiecznej teologii politycznej została opublikowana w Stanach Zjednoczonych w 1957 roku. Niestety, w dobie mody na historię społeczną, jaka panowała w latach 60. i 70., dzieło to nie zostało należycie docenione. Szersze zainteresowanie w Europie wzbudziło dopiero w latach 80., kiedy wydano przekłady na język hiszpański, francuski i włoski. Obecnie nakładem Państwowego Wydawnictwa Naukowego książka Kantorowicza ukazuje się w Polsce. Miejmy nadzieję, że jej recepcja będzie równie żywa jak na zachodzie. Publikacja ta stawia bowiem mediewistom nowe pytania badawcze. Ponadto jest to praca z pogranicza kilku nauk. Autor porusza zagadnienia z zakresu historii idei i z historii prawa, umiejętnie wykorzystując przy tym także literaturę piękną oraz źródła ikonograficzne. Celem książki jest pokazanie jak w średniowiecznej Anglii doszło do skonstruowania doktryny o dwóch ciałach króla i jakie były konsekwencje jej przyjęcia, a także zbadanie, czy podobne konstrukcje prawne i ideologiczne istniały w innych państwach europejskich. Autor skupia się przede wszystkim na historii Anglii, Francji, Italii oraz Niemiec, ale czasami odwołuje się też do źródeł pochodzących z Europy Wschodniej (na przykład z Bizancjum lub Węgier). Nie ogranicza się także do średniowiecza, robiąc ekskursy w inne epoki (między innymi zwraca uwagę na stosunek do władzy monarszej manifestowany przez Konstanty- W. C. Jordan, Preface, [w:] The King s Two Bodies. A Study In Mediewal Political Theology, Princeton 1997, s. XIV. J. Strzelczyk, Cis Oceanum et Ultra. Ernst Kantorowicz i jego dzieło [w:] E. Kantorowicz, Dwa ciała króla. Studium ze średniowiecznej teologii politycznej, Warszawa 2007, s. XXIII. Warto przywołać chociażby następujące prace: M. Gauchet, Des deux corps du roi au pouvoir sans corps. Christianisme et politique, Le Débat 1981, nr 14, ss , nr 15, ss ; A. Boureau, Le simple corps du roi l impossible sacralité des souverains français, XVe-XVIIIe siècles, Paris 1988; S. Bertelli, Il corpo de re. Sacralità del potere nell Europa medievale et moderna, Firenze 1990 (podaję za: J. Strzelczyk, Cis Oceanum et Ultra, s. XXIV). Liczne są odwołania do spuścizny prawniczej czasów Justyniana Wielkiego. Jeśli chodzi o Węgry, autor zastanawia się nad geneza i znaczeniem pojęcia Korony Świętego Stefana. (patrz: E. Kantorowicz, Dwa ciała króla, ss ).

2 na Wielkiego i Ludwika XIV) 5. Kantorowicz wykorzystuje zatem niezwykle szeroką bazę źródłową. Odwołuje się do pism prawników (m. in. Accursiusa, Baldusa, Granvila czy Bodina), teologów (np. Tomasza z Akwinu, Henryka z Gandawy, Idziego Rzymianina, Izaaka ze Stelli) oraz poetów (Dantego, Petrarki). Omówienie problematyki dwóch ciał króla autor rozpoczyna od analizy orzeczeń angielskich jurystów z epoki Tudorów, które zostały opublikowane w Raportach Plowdena 6. Trafnie dobrane passusy ukazują nam, czym była w istocie koncepcja dwóch ciał króla. Otóż ciało naturalne było śmiertelne, niedoskonałe i podlegające niemocy; podczas gdy ciało wspólnotowe było nieśmiertelne i bez skazy, pełne godności (majestatu). Nie było to jednak proste oddzielenie osoby od urzędu. W dalszych rozdziałach Kantorowicz wyjaśnia tę zawiłość. Zauważa, że średniowieczni intelektualiście zapożyczali terminologię od Kościoła, tworząc podwaliny ideologiczne państw. Bonifacy VIII w bulli Unam sanctam przyrównywał Kościół do mistycznego ciała, którego głową jest Chrystus 7. Idąc tym tropem, Łukasz z Penny pisał, iż państwo (respublica) jest ciałem, którego głową jest król 8. Zatem pod pojęciem ciała wspólnotowego króla kryła się m. in. nierozerwalna łączność monarchy z państwem (prawem oraz ludem). Omawiając paradoksy związane z doktryną dwóch ciał króla, Kantorowicz odwołuje się do spuścizny swojego ulubionego bohatera historycznego, któremu trzydzieści lat wcześniej poświęcił obszerną monografię 9. Mianowicie, na podstawie Liber augustialis (zbioru konstytucji sycylijskich) ogłoszonego przez Fryderyk II naukowiec bada dylemat króla, który musi się podporządkować prawu, chociaż sam je tworzy. Przy tym udowadnia, że doskonale zna się na filozofii. Swobodnie odwołuje się do pism Arystotelesa i Tomasza z Akwinu poruszających temat relacji między władzą sądowniczą a sprawiedliwością 10. Ponieważ Kantorowicz jak sam zaznacza we wprowadzeniu do książki analizując koncepcję dwóch ciał króla, wkracza w sferę mistycyzmu, a więc musi zająć się rytuałem, językiem, symbolem i metaforą. Trzeba przyznać, że profesor z Princeton śmiało zagłębia się w średniowieczną symbolikę. Przy opisie miniatury z Ewangeliarza Akwizgrańskiego, 5 Kantorowicz zwraca uwagę na medaliony i monety wybijane przez tych władców (patrz: E. Kantorowicz, Dwa ciała króla, il. 25, 32). 6 E. Plowden, Commentaries or Raports, London E. Kantorowicz, Dwa ciała króla, s Tamże, s Tenże, Kaiser Friedrich der Zweite, Berlin Tenże, Dwa ciała króla, ss

3 Recenzja: Dwa ciała króla. Studium ze średniowiecznej teologii... która przedstawia tronującą postać Ottona II, szczegółowo analizuje każdy element w oparciu o Pismo Święte, teksty Augustyna i Bedy oraz dzieła plastyczne między innymi miniaturę bizantyjską obrazującą Bazylego II 11. Należy przy tym pamiętać, że kiedy Kantorowicz pisał Dwa ciała króla, wykorzystywanie źródeł i metod pracy historyków sztuki było jeszcze innowacją 12. Na uwagę zasługuje też rozdział dotyczący dramatu Ryszard II Williama Szekspira. Kantorowicz nie tylko skrupulatnie analizuje passusy, w których ujawnia się dystynkcja między dwoma ciałami króla, ale zwraca także uwagę na odbiór dzieła za panowania Karola II, który podzielił los Ryszarda. Ponadto historyk zauważa, iż król Ryszard w swoich monologach porównuje się nie tylko do Chrystusa, ale także do Słońca 13. Metafory zaczerpnięte z Pisma Świętego funkcjonują obok starożytnych, pogańskich symboli, co świadczy o tym, że według pisarza epoki nowożytnej dychotomiczna koncepcja władzy narodziła się już w antyku. Kantorowicz podejmuje w epilogu polemikę z takimi poglądami 14. Filologiczne umiejętności profesora z Princeton ujawniają się, gdy bada on funkcjonowanie i emocjonalne nacechowanie różnych pojęć występujących w średniowiecznych tekstach. Na przykład, historyk wskazuje, że gdy ówcześni intelektualiści pisali o ojczyźnie, w dyskursie mieściły się pojęcia takie jak: corpus misticum et politicum (ciało mistyczno-wspólnotowe), populus (lud), universitas (powszechność, trwałość, ciągłość) 15 ; z kolei pojęcie korony tożsame było z królewskim skarbem (fiscus), czyli z ziemiami i innymi dobrami należącymi do Króla (w jego wspólnotowym wymiarze) 16. Warto też zastanowić się, jak Kantorowicz podchodzi do wciąż jeszcze zagadkowego tematu śmierci w średniowieczu. Podkreśla mianowicie, że śmierć osoby takiej jak król czy biskup ma wymiar jedynie cielesny, podczas gdy godność (majestat) nie umiera. Aby poprzeć to przykładem, opisuje kondukt pogrzebowy króla Francji, w którym zmarłe ciało i wizerunek władcy paradują obok siebie. Analizuje też wygląd nagrobków przypomina, że w Canterbury znajduje się nagrobek arcybiskupa Chichele, który składa się z dwóch części: na dole wyrzeźbiono nagie zwłoki, a na górze osobę spoczywającą w stroju pontyfikalnym Tamże, ss N. F. Cantor, Inventing the Middle Ages. The Lives, Works, and Ideas of the Great Medievalists of the Twentieth Century, New York 1991, s E. Kantorowicz, Dwa ciała króla, ss Tamże, ss Tamże, ss , Tamże, ss Tamże, ss

4 Wydawać by się mogło, że skoro autor poddaje analizie obszerny materiał z różnych dziedzin, trudno będzie mu dojść do jakiś spójnych wniosków. Rzeczywiście, krytycy zwykli twierdzić, że Kantorowicz bywał sprowadzany na manowce przez swoją własną erudycję 18. Michel Bentley skrytykował rozdział Korona jako fikcja, pisząc, że autor w swoich refleksjach i skojarzeniach podróżuje zbyt daleko 19. Jednak moim zdaniem Kantorowicz prezentuje przejrzyste syntezy i bierze pod uwagę, że w sferach polityki, teologii oraz mistyki w których nieustannie się obraca nic nie jest z gruntu jednoznaczne. Pragnę jeszcze wyrazić kilka uwag na temat przekładu. Otóż Kantorowicz jedno ciało króla nazywał body natural a drugie body politic lub body corporate. Autorzy przekładu tłumaczą body politic jako ciało wspólnotowe, a body corporate jako ciało korporacyjne lub też jako ciało wspólnotowe. Moim zdaniem lepszym polskim odpowiednikiem dla body politic byłoby po prostu ciało polityczne. Nie nadużywałabym też sformułowania ciało korporacyjne, gdyż może być mylące. W języku polskim pojęcie korporacja funkcjonuje głownie w znaczeniu przedsiębiorstwo, firma. Słowo to pochodzi jednak od łacińskiego corporatio oznaczającego związek, połączone części. Wydaje mi się, że ciało związkowe byłoby lepszym tłumaczeniem body corporate. Zgadzałoby się to z koncepcją Kantorowicza, który poprzez korporację (corporation) rozumiał rodzaj związku czy organizacji posiadającej osobowość prawną. Jak sam pisze, rozmowa z Maksem Radinem, która zainspirowała go do napisania książki, zaczęła się od dyskusji nad nazwą The Order of St. Benedict Inc. (Zakon Św. Benedykta, S.A.) 20. Oczywiście, nie ma przekładów, które spodobałyby się wszystkim, jednak jako czytelnik oczekiwałabym, że tłumacze uzasadnią swoje translatorskie wybory we wprowadzeniu do książki. Na koniec dodam, że oprawa edytorska została starannie wykonana. Wstęp autorstwa Jerzego Strzelczyka przybliża nam postać Ernsta Kantorowicza: dzieciństwo spędzone w Poznaniu, początki kariery w Niemczech, okoliczności wyjazdu do USA (pochodzący z rodziny żydowskiej Kantorowicz zdecydował się na emigrację nazajutrz po Nocy Kryształowej ), pracę naukową na uniwersytetach w Princeton i Barkeley. Strzelczyk omawia także recepcję dzieł Kantorowicza w Stanach Zjednoczonych, w Europie Zachodniej i w Polsce C. H. Clough, Ernst Kantorowicz [w:] Encyclopedia of Historians and Historical Writing, wyd. K. Boyd, t. I, London-Chicago 1999, s M. Bentley, Approaches to Modernity: Western Historiography since the Enlightment, [w:] Companion to Historiography, London-New York 1997, s E. Kantorowicz, Dwa ciała króla, s. XXIX. 21 Wspomina o konferencji poświęconej Kantorowiczowi, która odbyła się w 1995 roku na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Materiały z tej konferencji zostały opub-

5 Recenzja: Dwa ciała króla. Studium ze średniowiecznej teologii... Ponadto wydawcy opracowali noty biograficzne prawników i teologów (żyjących na przestrzeni XII-XVIII wieku), do których dorobku odwołuje się autor. Do książki dołączono także wybraną, polskojęzyczną bibliografię oraz indeks nazw własnych, który ułatwia wybór interesujących passusów z tak obszernego działa. Dwa ciała króla to książka, której nie można przeczytać tylko raz. Jak stwierdził William Chester Jordan, to przewodnik po arkanach średniowiecznej teologii politycznej dla coraz to nowych generacji badaczy 22. likowane w zbiorze: Ernst Kantorowicz ( ), Soziales Milieu und wissenschaftliche Relevanz, red. J. Strzelczyk, Poznań 1996; wyd. II, poprawione i uzupełnione, Poznań W. C. Jordan, Preface,[w:] The King s Two Bodies, s. XIV. 5