Grzegorz Rąkowski* WALORYZACJA OBSZARÓW SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW NATURA 2000 W POLSCE

Transkrypt

1 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 47, 2011 r. Grzegorz Rąkowski* WALORYZACJA OBSZARÓW SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW NATURA 2000 W POLSCE COMPARATIVE ASSESSMENT OF NATURAL VALUES OF NATURA 2000 SPECIAL PROTECTION AREAS IN POLAND Słowa kluczowe: waloryzacja przyrodnicza, Natura 2000, obszary specjalnej ochrony ptaków, awifauna, różnorodność przyrodnicza. Key words: comparative assessment, natural values, Natura 2000, special protection areas, avifauna, biodiversity. By the end of Natura 2000 special protected areas (SPA) were established in Poland. To compare their natural values a special index of ornithological value (RP) was developed and calculated for each of them. The index was calculated in consideration of the numbers of bird species nesting within the area and, respectively: listed in Annex 1 of the Birds Directive, included into Polish Red Data Book, and having the local nesting population number significant in the country s scale. The value of RP index is increasing across Poland from south-west to north-east. The most ornithologically valuable areas are situated in the north-eastern part of Poland. The highest value of the RP index have situated in this part of the country the two world-wide famous Polish natural areas: Biebrza Marshes (Biebrza National Park) and Białowieża Forest. Less valuable, in terms of RP index values, are the areas situated in northern, eastern and south-eastern parts of the country. The least valuable are the Natura 2000 SPAs situated in the central and south-western part of Poland. This is generally in accordance with common opinion among the Polish scientists and ecologists that both the state of naturalness of environment and the value of the habitats increase across Poland from south-west to north-east. Thus, the developed ornithological RP index could be also used as a general index of natural value and biological diversity of a particular area under study. * Dr Grzegorz Rąkowski Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy, ul. Krucza 5/11d, Warszawa; tel.: ; groza1@ios.edu.pl 146

2 Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce 1. WPROWADZENIE Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jest to system ochrony cennych i zagrożonych składników różnorodności biologicznej kontynentu europejskiego, wdrażanym od 1992 r. na terytoriach wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej. Celem tworzenia sieci Natura 2000 jest zarówno zachowanie siedlisk przyrodniczych i gatunków uznanych za cenne i zagrożone w skali europejskiej, jak i ochrona typowych, wciąż jeszcze powszechnie występujących siedlisk i gatunków, charakterystycznych dla głównych europejskich regionów biogeograficznych. W ramach realizacji tego celu w każdym z państw członkowskich Unii Europejskiej tworzy się specjalne obszary (ostoje) Natura 2000, a dla każdego z tych krajów kraju określa się listę referencyjną siedlisk przyrodniczych i gatunków, w celu ochrony których należy utworzyć obszary Natura 2000 [Liro i Dyduch-Falniowska 2002]. Akcesja do Unii Europejskiej w 2004 r. nałożyła obowiązek tworzenia obszarów Natura 2000 również na Polskę. Podstawy prawne tworzenia sieci obszarów Natura 2000 dały dwie unijne dyrektywy: 1) dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków, zwana Dyrektywą Ptasią (Council Directive 79/409/EEC of 2 April 1979), w której określono kryteria wyznaczania ostoi w celu ochrony ptaków; 2) dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992), zwana Dyrektywą Siedliskową, w której określono natomiast kryteria wyznaczania ostoi w celu ochrony gatunków roślin i zwierząt (poza ptakami) oraz cennych siedlisk przyrodniczych. Obie przywołane wyżej dyrektywy zostały wprowadzone do polskiego prawa, uwzględniono je bowiem w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2004 r., Nr 92, poz. 880), która przewiduje tworzenie na terenie Polski obszarów Natura 2000 jako odrębnej formy ochrony przyrody. Warto podkreślić, że w obrębie obszaru Natura 2000 może się znaleźć całość lub część jednego lub więcej obszarów objętych innymi formami ochrony przyrody. Uszczegółowienie przepisów dotyczących tworzenia sieci obszarów Natura 2000 w Polsce przyniosły związane z ustawą o ochronie przyrody akty wykonawcze, wydawane w formie rozporządzeń Ministra Środowiska. Sieć Natura 2000 tworzą dwa typy obszarów: 1) obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO), tworzone na podstawie Dyrektywy Ptasiej, oraz 2) specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO), tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej. Przedmiotem analiz w niniejszej pracy jest ten pierwszy rodzaj obszarów. Obszary specjalnej ochrony ptaków są wyznaczane indywidualnie przez każde państwo należące do Unii Europejskiej i nie podlegają zatwierdzaniu przez władze Unii. Komisja Europejska sprawdza jedynie, czy utworzona sieć ptasich obszarów Natura 2000 uwzględnia wszystkie 147

3 Grzegorz Rąkowski istotne ostoje ptaków w danym kraju. Dla każdego ptasiego obszaru Natura 2000 w poszczególnych krajach opracowuje się dokumentację, która składa się z wektorowej mapy cyfrowej z zaznaczonymi granicami danego obszaru oraz ze Standardowego Formularza Danych (Standard Data Form SDF), w którym są zawarte najważniejsze informacje o położeniu i powierzchni obszaru, występujących typach siedlisk przyrodniczych i gatunkach wymienianych w załącznikach Dyrektywy Ptasiej, o ich liczebności lub reprezentatywności w skali kraju, wartości przyrodniczej i zagrożeniach. Formularze SDF oraz mapy są dostępne na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska ( i są aktualizowane w miarę postępu wiedzy o zasobach przyrodniczych obszarów Natura W Załączniku I do Dyrektywy Ptasiej (Council Directive 79/409/EEC of 2 April 1979) 1 wymieniono gatunki ptaków o znaczeniu europejskim, dla których ochrony istnieje obowiązek tworzenia obszarów Natura W Polsce występuje około 130 gatunków z tej listy, z czego 73 gatunki to gatunki lęgowe. Do końca 2010 r., w drodze rozporządzenia Ministra Środowiska [Rozporządzenie ] i jego trzech kolejnych modyfikacji utworzono w Polsce 141 obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura Zajmują one łącznie ha, co stanowi 15,59% lądowej powierzchni kraju. Obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce wyznaczano przede wszystkim opierając się na wykazie ostoi ptaków o randze międzynarodowej (Important Bird Areas IBA) opracowany przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP), na podstawie kryteriów wyznaczonych przez międzynarodową organizację BirdLife International, którego członkiem jest OTOP. Stało się tak zgodnie ze stosowaną praktyką, że krajowe listy ostoi ptaków IBA są traktowane przez Komisję Europejską jako materiał referencyjny do wyznaczania ptasich obszarów Natura Aktualna sieć tych obszarów w Polsce niemal dokładnie pokrywa się z liczbą ostoi IBA w naszym kraju (137 ostoi), uwzględnionych i opisanych w publikacji Ostoje ptaków o znaczeniu europejskim w Polsce, wydanej przez OTOP w 2004 r. [Sidło i in. 2004]. Celem niniejszej pracy było dokonanie przyrodniczej waloryzacji obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce na podstawie zgromadzonych danych na temat składu gatunkowego i liczebności lęgowych populacji ptaków występujących na tych obszarach. 2. ROZMIESZCZENIE I RODZAJE OBSZARÓW SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW NATURA 2000 Rozmieszczenie obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) Natura 2000 w Polsce przedstawiono na rysunku 1. Wynika z niego wyraźnie, że obszary te są w naszym kraju 1 Nowsza wersja tej dyrektywy ukazała się 30 listopada 2009 r. (Council Directive 2009/147/WE of 30 November 2009). 2 Na mocy rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. (Dz.U. z 2011 r., Nr 25, poz. 133) utworzono trzy nowe obszary OSO: Góry Izerskie PLB020009, Sudety Wałbrzysko- -Kamiennogórskie PLB i Bagno Pulwy PLB140015, nieuwzględnione w niniejszym artykule. 148

4 Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce rozmieszczone nierównomiernie. Zdecydowana większość z nich jest zlokalizowana w peryferyjnych częściach kraju, w tym zwłaszcza w rejonie Wybrzeża, na pojezierzach oraz w górach. W pozostałej części kraju, wyjąwszy doliny rzeczne, obszarów tych jest znacznie mniej. OSO różnią się między sobą zarówno wielkością, cechami fizyczno-geograficznymi, rodzajem występujących w ich granicach siedlisk, jak i rangą oraz stopniem rozpoznania walorów ornitologicznych. Rys. 1. Obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce Fig. 1. Natura 2000 Special Protection Areas in Poland W tabeli 1 przedstawiono typologię ptasich obszarów Natura 2000 w Polsce. Najliczniej występujący typ obszaru, to doliny rzeczne. Obszarów tego typu jest 42, czyli stanowią one ok. 30% wszystkich krajowych ptasich obszarów Natura Ze względu jednak na to, że są to w większości dość wąskie obszary o charakterze liniowym, powierzchnia zajmowana przez nie stanowi zaledwie nieco ponad 3,5% powierzchni kraju. Obszary te stanowią głównie ostoję ptaków wodno-błotnych związanych z siedliskami naturalnych dolin rzecznych oraz związanych z nimi łąk, czyli przede wszystkim rybitw, mew i gatunków siewkowych. Drugi po względem liczebności typ ptasiego obszaru Natura 2000 stanowią puszcze i duże kompleksy leśne. Jest ich łącznie 32 i stanowią grupę zajmującą największą powierzchnię, co łącznie stanowi blisko 7,5% powierzchni kraju. Obszary te to przede wszystkim ostoje ptaków drapieżnych i sów oraz rzadkich gatunków ptaków leśnych. 149

5 Grzegorz Rąkowski Tabela 1. Statystyka obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) Natura 2000 w Polsce Table 1. Types of Natura 2000 Special Protection Areas (SPAs) in Poland Rodzaj obszaru Liczba OSO Łączna powierzchnia (ha) % powierzchni kraju* Ogółem ,59 W tym: puszcze i duże kompleksy leśne ,48 obszary górskie ,58 doliny rzeczne ,57 bagna ,19 jeziora i obszary pojezierne ,25 kompleksy stawów rybnych ,08 sztuczne zbiorniki ,08 obszary przymorskie ,50 obszary morskie** ,01 Inne ,79 * Udział procentowy wszystkich obszarów, poza obszarami morskim, obliczono w stosunku do powierzchni lądowej kraju. ** Udział procentowy obszarów morskich policzono w stosunku do całkowitej powierzchni kraju, łącznie z morzem terytorialnym. Stosunkowo dużą grupę ptasich obszarów Natura 2000 stanowią obszary pojezierne. Jest ich 14 i są zgrupowane w północnej i północno-zachodniej części kraju. Zajmują łącznie 1,25% jego powierzchni. Stanowią one przede wszystkim ostoje ptaków wodnych, głównie kaczek, czapli oraz chruścieli i ptaków drapieżnych. Obszary obejmujące kompleksy stawów rybnych (7) oraz sztuczne zbiorniki wodne (8) są zgrupowane głównie w zachodniej i południowej części kraju. Stanowią one przede wszystkim ostoję kaczek i innych blaszkodziobych, łysek, mew i rybitw. Jednym z najcenniejszych ptasich obszarów Natura 2000 są obszary bagienne, których jest 12. Jest to ostoja przede wszystkim ptaków siewkowych i chruścieli. W obszarach przymorskich istnieje 7 ptasich obszarów Natura 2000, obejmujących m.in. morskie zalewy oraz jeziora i mokradła przymorskie. Obszary te stanowią ostoję głównie kaczek i ptaków siewkowych oraz mew. Morskie ptasie obszary Natura 2000, których jest 4, to przede wszystkich ostoja migrujących i zimujących gatunków kaczek. Specyfiką odznaczają się górskie ptasie obszary Natura Jest ich 12 i zajmują łącznie ponad 1,5% powierzchni kraju. Jest to ostoja głównie rzadkich gatunków ptaków leśnych, ptaków drapieżnych i sów, leśnych kuraków oraz niewielkiej grupy specjalistycznych gatunków związanych z siedliskami górskimi. Kilka specyficznych obszarów Natura 2000, jak np. Ostoja Warmińska, Ostoja poligon Orzysz i Żwirownia Skoki nie da się jednoznacznie zakwalifikować do żadnego z wymienionych typów. 150

6 Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce 3. PTAKI JAKO WSKAŹNIKI JAKOŚCI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Ptaki, ze względu na to, że są jedną z najlepiej poznanych grup zwierzęcych, a zarazem stosunkowo łatwą do obserwacji, występującą na zróżnicowanych siedliskach i stosunkowo szybko reagującą na zachodzące w nim zmiany, uznaje się za dobrą grupę wskaźnikową, którą można wykorzystywać do ocen środowiska przyrodniczego [Zawadzka i Zawadzki 2006, Kornatowska i in. 2010, Chylarecki 2010]. Liczebność bądź też sama obecność lub nieobecność określonych gatunków ptaków bądź ich grup na danym obszarze dostarcza nam informacji o siedliskach i stanie ich zachowania. Zmiany w populacjach ptaków odzwierciedlają zmiany zachodzące w innych grupach taksonomicznych, stąd też dane dotyczące ptaków mogą dostarczać cennych informacji o różnych parametrach środowiska oraz o jego jakości i stanie różnorodności biologicznej [Chylarecki i in. 2009]. Dane dotyczące liczebności i składu gatunkowego ptaków są wykorzystywane do opracowania rozmaitych indeksów. Jednym z najbardziej znanych jest stosowany w Europie od ponad 30 lat indeks liczebności pospolitych ptaków lęgowych, w którym wykorzystuje się dane uzyskane w wyniku monitoringu tej grupy gatunków. W Polsce Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych prowadzi się od 2000 r. ( W krajach Unii Europejskiej stosuje się także indeks ptaków krajobrazu rolniczego (Farmland Bird Index), który wykorzystuje się jako wskaźnik stanu ekosystemów użytkowanych rolniczo [Tryjanowski i in. 2009]. Do oceny stanu siedlisk mokradłowych na świecie stosuje się natomiast indeks liczebności ptaków wodno-błotnych (Waterbird Index) opracowany przez organizację Wetlands International [Delany i in. 2010]. Różne możliwości wykorzystania danych dotyczących ptaków do oceny różnorodności biologicznej przedstawili w swoich publikacjach Gregory i in. [2003], Gregory [2006] i Chylarecki [2010]. 4. WALORYZACJA OBSZARÓW SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW NATURA 2000 W POLSCE 4.1. Materiał i metody Podstawą do dokonania waloryzacji obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce była analiza danych dotyczących występowania i liczebności gatunków ptaków gniazdujących na tych obszarach, zgromadzonych w latach w ramach realizacji tematu badawczego w Instytucie Ochrony Środowiska w Warszawie [Rąkowski i in. 2009, Rąkowski i in. 2010]. Głównym źródłem tych informacji były dane zawarte w opracowanych dla każdego z obszarów Natura 2000 Standardowych Formularzach Danych, dostępnych na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska ( oraz w opracowanej przez specjalistów z Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków 151

7 Grzegorz Rąkowski publikacji dotyczących ostoi ptaków o znaczeniu europejskim w Polsce [Sidło i in. 2004]. Dane te zostały uzupełnione o informacje uzyskane z innych źródeł [Głowaciński 2001, Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Gromadzki 2004, Kruszewicz 2005, Sikora i in. 2007, Chylarecki i in. 2009, Rąkowski 2009, Rąkowski i in. 2010, Tryjanowski i in. 2009], a także o niepublikowane dane uzyskane w wyniku obserwacji własnych prowadzonych przez autora podczas wyjazdów terenowych na poszczególnych obszarach Natura Załącznik I do Dyrektywy Ptasiej, zawierający wykaz ściśle chronionych gatunków, dla których istnieje obowiązek tworzenia obszarów Natura 2000 chroniących ich ostoje, obejmuje 175 gatunków ptaków, z czego w Polsce występuje 129 gatunków. W tabeli 2 gatunki te podzielono na poszczególne grupy, w zależności od ich statusu w Polsce. Wśród nich 74 gatunki to gatunki gnieżdżące się w naszym kraju, z czego 9 to gatunki lęgnące się jedynie wyjątkowo. Pozostałe 55 gatunków wymienionych w Załączniku I do Dyrektywy Ptasiej, zaliczanych do polskiej awifauny, to gatunki niegnieżdżące się w naszym kraju, z czego 13 to gatunki regularnie pojawiające się na przelotach, 25 to gatunki zalatujące, a 17 to gatunki zalatujące wyjątkowo. W praktyce polskie ptasie obszary Natura 2000 chronią wszystkie gatunki lęgowe oraz pojawiające się regularnie na przelotach, a więc łącznie 87 gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Podstawowy zakres danych zbieranych na potrzeby niniejszego opracowania dotyczył przede wszystkim występowania i liczebności tych właśnie gatunków. Tabela 2. Gatunki ptaków występujące na obszarach Natura 2000 w Polsce Table 2. Bird species abundand on Natura 2000 SPAs in Poland Liczba gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej 175 Liczba gatunków wymienionych w Załączniku I DP występujących w Polsce 129 W tym: lęgowych 65 wyjątkowo lęgowych 9 przelotnych 13 zalatujących 25 wyjątkowo zalatujących 17 Oprócz tego w odniesieniu do każdego opisanego ptasiego obszaru Natura 2000 zgromadzono również: 1) dane podstawowe (kod Natura 2000, rok utworzenia, powierzchnia, położenie geograficzne i administracyjne), 2) charakteryzujące główne elementy środowiska przyrodniczego ostoi, 3) liczebność populacji gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt, 4) liczebność populacji innych rzadszych gatunków ptaków. Wszystkie te informacje posłużyły do podsumowania walorów ornitologicznych poszczególnych ostoi. 152

8 Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce 4.2. Waloryzacja ptasich obszarów Natura 2000 w Polsce Na podstawie zgromadzonych danych pojęto próbę dokonania waloryzacji i porównawczej oceny walorów ornitologicznych poszczególnych ptasich obszarów Natura 2000 w Polsce. Najprostszym kryterium waloryzacji jest ocena tych obszarów pod kątem liczby gnieżdżących się na ich terenie gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Biorąc pod uwagę powyższe kryterium w dokonano podziału tych obszarów na poszczególne grupy (tab. 3). Najwięcej było obszarów ze średnią liczbą lęgowych gatunków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej. Aż na 39 obszarach Natura 2000 liczba ta zawierała się w przedziale 15 19, zaś na 32 obszarach zawarła się w przedziale Z kolei jedynie na 4 obszarach liczba ta przekraczała 40. Cztery obszary, na których nie gnieździł się żaden gatunek, to obszary morskie, na których notowano jedynie gatunki migrujące i zimujące. Tabela 3. Liczba obszarów ptasich Natura 2000 z określoną liczbą gatunków lęgowych wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej Table 3. Number of Natura 2000 SPAs with deficite number of breeding bird species listed in Annex I of Bird Directive Liczba lęgowych gatunków z Załącznika I DP Liczba ostoi OSO 0 4 < >40 4 Klasyfikacja oparta na wymienionym kryterium ma jednak sporo wad. Na uwzględnia bowiem dość znacznych różnic w wielkości powierzchni poszczególnych obszarów, a także zróżnicowanej cenności poszczególnych gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Są wśród nich zarówno gatunki pospolite lub stosunkowo częste w Polsce i Europie, gatunki częste w Europie, lecz rzadkie w Polsce, bądź też odwrotnie rzadkie w Europie, a dość często występujące w Polsce. Są też takie, które i w Polsce, i w Europie są absolutnym rzadkościami. Są wreszcie gatunki cenne i rzadkie, które nie znalazły się w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, są jednak umieszczone w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (PCzK). Biorąc pod uwagę wszystkie te czynniki, a także liczebność populacji lęgowych poszczególnych gatunków oraz znaczenie ich ostoi w skali kraju, podjęto próbę opracowania współczynnika, który pozwolił by w sposób bardziej obiektywny i kompleksowy ocenić wartość ornitologiczną poszczególnych ptasich obszarów Natura 2000 w Polsce. 153

9 Grzegorz Rąkowski Współczynnik ten nazwano indeksem cenności ornitologicznej (RP), a skalkulowano go w następujący sposób: gdzie: RP = RP indeks cenności ornitologicznej, A B A + B + 3N1 + 2N2 + N S liczba gnieżdżących się na terenie ostoi gatunków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej (DP), liczba gnieżdżących się na terenie ostoi gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (PCzK), N1 liczba gatunków lęgowych z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej lub z PCzK mających na danym obszarze najważniejszą lub jedyną ostoję lęgową w Polsce, N2 liczba gatunków lęgowych Załącznika I Dyrektywy Ptasiej lub z PCzK mających na danym obszarze jedną z kilku najważniejszych ostoi lęgowych w Polsce (z pominięciem gatunków uwzględnionych w kategorii N1), N3 liczba gatunków Załącznika I Dyrektywy Ptasiej lub z PCzK, których populacja lęgowa na danym obszarze jest równa lub wyższa niż 3% ogólnokrajowej populacji lęgowej (z pominięciem gatunków uwzględnionych w kategoriach N1 i N2), S powierzchnia danego obszaru Natura 2000 w km Wyniki Wartość współczynnika RP oraz potrzebnych do jego wyliczenia składowych obliczono dla każdego z ptasich obszarów Natura 2000 w Polsce (z pominięciem 4 obszarów morskich, na których nie gnieżdżą się żadne gatunki), a wyniki tych obliczeń przedstawiono w tabeli 4. Graficzny obraz waloryzacji polskich ptasich obszarów Natura 2000 dokonanej za pomocą współczynnika RP przedstawiono na rysunku 2. Tabela 4. Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce Table 4. Comparative assessment of natural values of Natura 2000 Special Protection Areas in 154 Poland L.p. Nazwa i kod obszaru NATURA 2000 A B N 1 N 2 N 3 S (km 2 ) RP 1 PLB BABIA GÓRA ,16 0,23 2 PLB BAGIENNA DOLINA DRWĘCY ,66 0,20 3 PLB BAGIENNA DOLINA NARWI ,71 0,33 4 PLB BAGNA NIETLICKIE ,81 0,26 5 PLB BAGNA ROZWAROWSKIE ,50 0,29 6 PLB BAGNO BUBNÓW ,88 0,26 7 PLB BAGNO CAŁOWANIE ,15 0,22 8 PLB BAGNO WIZNA ,71 0,63 c.d. tabeli na str 155

10 Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce L.p. Nazwa i kod obszaru NATURA 2000 A B N 1 N 2 N 3 S (km 2 ) RP 9 PLB BESKID NISKI ,67 0,52 10 PLB BESKID ŻYWIECKI ,89 0,15 11 PLB BIELAWSKIE BŁOTA ,01 0,12 12 PLC BIESZCZADY ,19 0,48 13 PLB BŁOTA RAKUTOWSKIE ,38 0,23 14 PLB BORY DOLNOŚLĄSKIE ,93 0,32 15 PLB BORY TUCHOLSKIE ,36 0,27 16 PLB CHEŁMSKIE TORFOWISKA WĘGLANOWE ,09 0,32 17 PLB DĄBROWY KROTOSZYŃSKIE ,45 0,12 18 PLB DELTA ŚWINY ,86 0,35 19 PLB DOLINA BARYCZY ,17 0,34 20 PLB DOLINA DOLNEGO BUGU ,10 0,32 21 PLB DOLINA DOLNEJ NARWI ,28 0,48 22 PLB DOLINA DOLNEJ NOTECI ,43 0,19 23 PLB DOLINA DOLNEJ ODRY ,48 0,47 24 PLB DOLINA DOLNEJ SKAWY ,82 0,29 25 PLB DOLINA DOLNEJ SOŁY ,24 0,19 26 PLB DOLINA DOLNEJ WISŁY ,59 0,39 27 PLB DOLINA GÓRNEGO NURCA ,95 0,21 28 PLB DOLINA GÓRNEJ ŁABUŃKI ,07 0,15 29 PLB DOLINA GÓRNEJ NARWI ,84 0,28 30 PLB DOLINA GÓRNEJ WISŁY ,40 0,37 31 PLB DOLINA KOSTRZYNIA ,76 0,21 32 PLB DOLINA LIWCA ,32 0,27 33 PLB DOLINA MAŁEJ WEŁNY POD KISZKOWEM ,52 0,18 34 PLB DOLINA NIDY ,56 0,39 35 PLB DOLINA PASŁĘKI ,70 0,28 36 PLB DOLINA PILICY ,56 0,39 37 PLB DOLINA SAMICY ,91 0,23 38 PLB DOLINA SŁUPI ,72 0,23 39 PLB DOLINA SOŁOKIJI ,68 0,23 40 PLB DOLINA SZYSZŁY ,57 0,28 41 PLB DOLINA ŚRODKOWEGO BUGU ,97 0,31 42 PLB DOLINA ŚRODKOWEJ NOTECI I KANAŁU BYDGOSKIEGO ,72 0,22 43 PLB DOLINA ŚRODKOWEJ ODRY ,78 0,27 44 PLB DOLINA ŚRODKOWEJ WARTY ,04 0,51 45 PLB DOLINA ŚRODKOWEJ WISŁY ,78 0,35 46 PLB DOLINA TYŚMIENICY ,64 0,34 47 PLB DOLINY OMULWI I PŁODOWNICY ,87 0,22 48 PLB DOLINY WKRY I MŁAWKI ,52 0,16 49 PLB GORCE ,25 0,24 50 PLB GÓRY SŁONNE ,37 0,26 51 PLB GÓRY STOŁOWE ,17 0,25 52 PLB GRĄDY ODRZAŃSKIE ,99 0,25 c.d. tabeli na str

11 Grzegorz Rąkowski L.p. Nazwa i kod obszaru NATURA 2000 A B N 1 N 2 N 3 S (km 2 ) RP 53 PLB JEZIORA PSZCZEWSKIE I DOLINA OBRY ,93 0,17 54 PLB JEZIORA WEŁTYŃSKIE ,11 0,36 55 PLB JEZIORO DOBSKIE ,85 0,30 56 PLC JEZIORO DRUŻNO ,97 0,25 57 PLB JEZIORO ŁUKNAJNO ,80 0,34 58 PLB JEZIORO MIEDWIE I OKOLICE ,11 0,27 59 PLB JEZIORO OŚWIN I OKOLICE ,16 0,30 60 PLB JEZIORO ŚWIDWIE ,96 0,46 61 PLB JEZIORO TURAWSKIE ,25 0,24 62 PLB JEZIORO ZGIERZYNIECKIE ,53 0,18 63 PLB KARKONOSZE ,78 0,21 64 PLB LASY IŁAWSKIE ,19 0,36 65 PLB LASY JANOWSKIE ,36 0,33 66 PLB LASY LĘBORSKIE ,65 0,10 67 PLB LASY ŁUKOWSKIE ,88 0,15 68 PLB LASY MIRACHOWSKIE ,32 0,17 69 PLB LASY PARCZEWSKIE ,24 0,29 70 PLB LASY PUSZCZY NAD DRAWĄ ,79 0,37 71 PLB LASY SKALISKIE ,45 0,23 72 PLB LASY STRZELECKIE ,49 0,19 73 PLC ŁAWICA SŁUPSKA 800, PLB ŁĄKI SKOSZEWSKIE ,83 0,31 75 PLB ŁĘGI ODRZAŃSKIE ,99 0,35 76 PLB MAŁOPOLSKI PRZEŁOM WISŁY ,73 0,28 77 PLB NADNOTECKIE ŁĘGI ,58 0,26 78 PLB OSTOJA BIEBRZAŃSKA ,09 0,98 79 PLB OSTOJA CEDYŃSKA ,71 0,32 80 PLB OSTOJA DRAWSKA ,06 0,31 81 PLB OSTOJA IŃSKA ,11 0,29 82 PLB OSTOJA KOZIENICKA ,01 0,28 83 PLB OSTOJA NADGOPLAŃSKA ,16 0,29 84 PLB OSTOJA NIELISKA ,35 0,34 85 PLB OSTOJA POLIGON ORZYSZ ,08 0,17 86 PLB OSTOJA ROGALIŃSKA ,63 0,24 87 PLB OSTOJA SŁOWIŃSKA ,19 0,34 88 PLB OSTOJA TYSZOWIECKA ,29 0,45 89 PLB OSTOJA WARMIŃSKA ,16 0,48 90 PLB OSTOJA WITNICKO DĘBNIAŃSKA ,93 0,30 91 PLB OSTOJA WKRZAŃSKA ,76 0,34 92 PLB PASMO POLICY ,90 0,10 93 PLB PIENINY ,36 0,28 94 PLB POGÓRZE PRZEMYSKIE ,66 0,25 95 PLB POJEZIERZE SŁAWSKIE ,45 0,25 96 PLB POLESIE ,31 0,37 97 PLB PRADOLINA WARSZAWSKO BERLIŃSKA ,12 0,35 c.d. tabeli na str

12 Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce L.p. Nazwa i kod obszaru NATURA 2000 A B N 1 N 2 N 3 S (km 2 ) RP 98 PLC PRZEŁOMOWA DOLINA NARWI ,49 0,49 99 PLB PRZYBRZEŻNE WODY BAŁTYKU 1946, PLB PUSZCZA AUGUSTOWSKA ,78 0, PLB PUSZCZA BARLINECKA ,06 0, PLB PUSZCZA BIAŁA ,80 0, PLC PUSZCZA BIAŁOWIESKA ,15 0, PLB PUSZCZA BORECKA ,63 0, PLB PUSZCZA DARŻLUBSKA ,53 0, PLB PUSZCZA GOLENIOWSKA ,39 0, PLC PUSZCZA KAMPINOSKA ,40 0, PLB PUSZCZA KNYSZYŃSKA ,90 0, PLB PUSZCZA NAD GWDĄ ,79 0,21 PLB PUSZCZA NAPIWODZKO 110 RAMUCKA ,05 0, PLB PUSZCZA NIEPOŁOMICKA ,62 0, PLB PUSZCZA NOTECKA ,56 0, PLB PUSZCZA PISKA ,02 0, PLB PUSZCZA SANDOMIERSKA ,16 0, PLB PUSZCZA SOLSKA ,49 0, PLB ROZTOCZE ,03 0, PLB STAW BOĆKÓW ,26 0, PLB STAWY PRZEMKOWSKIE ,05 0, PLB STAWY W BRZESZCZACH ,66 0,22 PLB STAWY WIELIKĄT I LAS 120 TWORKOWSKI ,14 0, PLC TATRY ,18 0,43 PLB TORFOWISKA ORAWSKO 122 NOWOTARSKIE ,19 0, PLC UJŚCIE WARTY ,97 0, PLB UJŚCIE WISŁY ,48 0,31 PLB UROCZYSKO MOSTY 125 ZAHAJKI ,62 0, PLB WIELKI ŁĘG OBRZAŃSKI ,31 0, PLB WIELKI SANDR BRDY ,06 0,21 PLB WYBRZEŻE 128 TRZEBIATOWSKIE ,58 0,36 PLB ZALEW KAMIEŃSKI 129 I DZIWNA ,07 0, PLB ZALEW SZCZECIŃSKI ,95 0, PLB ZALEW WIŚLANY ,24 0, PLB ZATOKA POMORSKA 3118, PLB ZATOKA PUCKA ,30 0, PLB ZBIORNIK JEZIORSKO ,86 0, PLB ZBIORNIK MIETKOWSKI ,94 0, PLB ZBIORNIK NYSKI ,28 0, PLB ZBIORNIK OTMUCHOWSKI ,27 0, PLB ZBIORNIK PODEDWÓRZE ,84 0, PLB ZBIORNIK WONIEŚĆ ,02 0, PLB ZLEWNIA GÓRNEJ HUCZWY ,05 0, PLB ŻWIROWNIA SKOKI ,66 0,11 157

13 Grzegorz Rąkowski Objaśnienia: RP indeks cenności ornitologicznej, A liczba gnieżdżących się na danym obszarze gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej (DP), B liczba gnieżdżących się na danym obszarze gatunków ptaków umieszczonych w polskiej Czerwonej Księdze zwierząt (PCzK), N 1 liczba gatunków lęgowych z Załącznika I DP lub z PCzK mających na danym obszarze najważniejszą lub jedyną z ostoję lęgową w Polsce, N 2 liczba gatunków lęgowych Załącznika I DP lub z PCzK mających na danym obszarze jedną z kilku najważniejszych ostoi lęgowych w Polsce (z pominięciem gatunków uwzględnionych w kategorii N 1 ), N 3 liczba gatunków Załącznika I DP lub z PCzK, których populacja lęgowa na danym obszarze jest równa lub wyższa niż 3% ogólnokrajowej populacji lęgowej (z pominięciem gatunków uwzględnionych w kategoriach N 1 i N 2 ), S powierzchnia danego obszaru w km 2, nie dotyczy. Rys. 2. Waloryzacja ornitologiczna obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce Fig. 2. Ornithological assessment of Natura 2000 Special Protection Areas in Poland Wartości współczynnika RP, wyliczone według omówionego, zamieszczonego na str. 154 wzoru, dla poszczególnych ptasich obszarów Natura 2000, jak wynika z tabeli 3 i rysunku 2 wahały się w przedziale od 0,06 do 0,98 (bez uwzględnienia obszarów morskich, gdzie nie gnieżdżą się żadne gatunki). Zdecydowanie najcenniejszym pod względem ornitologicznym ptasim obszarem Natura 2000 w skali całego kraju okazała się Ostoja Biebrzańska (współczynnik RP 0,98), 158

14 Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce co jest zgodne z powszechną opinią krajowych fachowców w tej dziedzinie. Na drugim miejscu pod tym względem znalazła się ostoja Puszcza Białowieska (RP 0,82), co także jest zgodne z powszechną opinią fachowców. Pod względem wartości współczynnika RP oba te obszary zdecydowanie dominują nad pozostałymi. W grupie najcenniejszych pod względem ornitologicznym ostoi Natura 2000 (o wartości RP przekraczającej 0,45) znalazły się ponadto następujące ostoje: Bagno Wizna (RP 0,63), Beskid Niski (RP 0,52), Dolina Środkowej Warty (RP 051), Puszcza Augustowska (RP 0,50), Przełomowa Dolina Narwi (RP 0,49), Ostoja Warmińska (RP 0,48), Bieszczady (RP 0,48), Dolina Dolnej Narwi (RP 0,48) i Jezioro Świdwie (RP 0,48). Warto zauważyć, że większość z tych obszarów (podobnie jak dwa najcenniejsze) jest położona w północno-wschodniej części kraju. Dość zaskakująca w tym zestawieniu jest obecność ostoi Bagno Wizna, która obejmuje w większości zmeliorowane obszary dawnego PGR-owskiego kombinatu Wizna. Trzeba jednak pamiętać, ze ostoja ta obejmuje również znaczny fragment mającej naturalny charakter doliny środkowej Narwi, a ponadto dawne pastwiska okazały się cenną ostoją ptaków siewkowych. Warto zauważyć, ze w grupie tej znajdują się jeszcze dwie inne ostoje obejmujące fragmenty doliny Narwi. W grupie obszarów o najniższej wartości współczynnika RP (poniżej 0,15) znalazły się następujące ostoje: Staw Boćków (RP 0,14), Bielawskie Błota (RP 0,12), Żwirownia Skoki (RP 0,11), Pasmo Policy (RP 0,10), Lasy Lęborskie (0,10), Zbiornik Nyski (RP 0,10), Zbiornik Mietkowski (RP 0,09) i Zbiornik Otmuchowski (RP 0,06). O stosunkowo niskiej wartości współczynnika RP w przypadku czterech pierwszych z tych obszarów zadecydowała przede wszystkim ich stosunkowo niewielka powierzchnia i nie zdołała tego skompensować wysoka cenność pojedynczych rzadkich gatunków występujących na tym terenie (np Bielawskie Błota to jedyne w kraju miejsce gniazdowania łęczaka). Trzy ostatnie obszary o najniższej wartość współczynnika RP to sztuczne zbiorniki, położone w południowo-zachodniej części kraju. W generalnym odczuciu nie są to obszary szczególnie cenne przyrodniczo, ale należy pamiętać, że pełnią one ważną funkcję stosunkowo nielicznych ostoi ptaków w dość silnie przekształconym w tym regionie środowisku przyrodniczym. Są także miejscami odpoczynku i żerowania ptaków migrujących. 5. PODSUMOWANIE Rzut oka na mapę na rysunku 2 pozwala wyraźnie zauważyć, że wartość współczynnika cenności ornitologicznej (RP) w Polsce generalnie zwiększa się wzdłuż osi południowy zachód północny wschód. Najwięcej najcenniejszych obszarów, o najwyższych wartościach współczynnika RP, znajduje się w północno-wschodniej części kraju, mniej ich jest we północnej, wschodniej i południowo-wschodniej części kraju. Znacznie mniejszą wartość ornitologiczną mają obszary położone w centralnej części Polski, a zdecydowanie najmniej cenne są obszary położone w południowo-zachodniej czę- 159

15 Grzegorz Rąkowski ści kraju. Tę dość klarowną zależność nieco zaburzają obszary górskie w południowej części kraju, o walorach zdecydowanie wyższych niż sąsiednie obszary nizinne. Warto zauważyć, że taki gradient jest zgodny z powszechną w środowisku przyrodników opinią co odzwierciedla także rozmieszczenie obszarów przyrody chronionej że zarówno stan naturalności środowiska przyrodniczego, jak i cenność siedlisk przyrodniczych oraz generalnie różnorodność przyrodnicza zwiększa się w naszym kraju w miarę posuwania się na północ i na wschód, obszary górskie zaś stanowią swego rodzaju wyspy bioróżnorodności w otoczeniu mniej cennych terenów. Wynika z tego, że zastosowany w niniejszym opracowaniu indeks cenności ornitologicznej może być z powodzeniem zastosowany jako generalny wskaźnik bioróżnorodności i cenności przyrodniczej. Warto zauważyć także, że wyznaczony na podstawie wartości indeksu RP gradient wzrostu cenności przyrodniczej w Polsce jest dokładnie odwrotny do gradientu średniorocznych temperatur powietrza w naszym kraju, który wzrasta z północnego wschodu na południowy zachód [Lorenc 2005]. Generalnie, wraz ze wzrostem temperatury w naszych szerokościach geograficznych powinna też wzrastać różnorodność biologiczna [Gaston 2000, Boyero 2011]. W Polsce jest odwrotnie inna sprawa, że różnice średniorocznych temperatur w obrębie naszego kraju nie są zbyt wielkie. Świadczy to o tym, że różnorodność biologiczna w naszym kraju zależy przede wszystkim nie od średniorocznej temperatury, lecz od stopnia naturalności i stanu zachowania siedlisk, co dobrze obrazuje bogactwo gatunkowe ptaków gniazdujących w obrębie poszczególnych obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura Konkludując, można stwierdzić, że stworzony na potrzeby niniejszego opracowania indeks cenności ornitologicznej (RP) może zostać wykorzystany jako ogólny wskaźnik wartości przyrodniczej oraz stopnia naturalności siedlisk nie tylko w odniesieniu do obszarów Natura 2000, ale także podczas dokonywania waloryzacji przyrodniczej innych obszarów oraz opracowywania ocen oddziaływania inwestycji na środowisko. PIŚMIENNICTWO BOYERO L Latitudinal Gradients in Biodiversity. Ecology. info 32. CHYLARECKI P Ptaki jako wskaźnik różnorodności biologicznej: analiza zagrożeń bioróżnorodności. Ochrona różnorodności biologicznej w Polsce Posiedzenie Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Warszawa, 20 maja 2010 r.: CHYLARECKI P., SIKORA A., CENIAN Z. (red.) (Monitoring ptaków lęgowych.) Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa. Council Directive 79/409/EEC of 2 April 1979 on the Conservation of Wild Birds. Official Journal of the European Communities. 160

16 Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 on the Conservation of Natural Habitats and of Wild Fauna i Flora. Official Journal of the European Communities. DELANY S., NAGY S., DAVIDSON N. (eds.) State of the World s Waterbirds Wetlands International, Ede, The Netherlands. GASTON K.J Global patterns in biodiversity. Nature 405: GŁOWACIŃSKI Z. (red.) Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. GREGORY R Birds as biodiversity indicators for Europe. Significance, 3: GREGORY R.D., NOBLE D., FIELD R., MARCHANT J., RAVEN M., GIBBONS D.W Using birds as indicators of biodiversity. Ornis Hungarica 12 13: GROMADZKI M Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny, t. 7 8 Ptaki (część I i II). Ministerstwo Środowiska, Warszawa. KORNATOWSKA B., RĄKOWSKI G., SMOGORZEWSKA M., WALCZAK M Ptaki jako wskaźniki zmian różnorodności biologicznej, etap I. Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa (maszynopis). KRUSZEWICZ A.G Ptaki Polski. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. LIRO A., DYDUCH-FALNIOWSKA A Natura Europejska sieć ekologiczna. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. LORENC H. (red.) Atlas klimatu Polski. IMiGW, Warszawa. RĄKOWSKI G Parki narodowe w Polsce. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa. RĄKOWSKI G., WALCZAK M., SMOGORZEWSKA M Obszary Natura 2000 w Polsce I. Obszary specjalnej ochrony ptaków. Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (z późn. zm.) wraz z załącznikami. (Dz.U. 2004, Nr 229, poz. 2313; Dz.U. 2007, Nr 179, poz. 1275; Dz.U. 2008, Nr 198, poz. 1226). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura (Dz.U. 2011, Nr 25, poz. 133). SIDŁO P.O., BŁASZKOWSKA B., CHYLARECKI P. (red.) Ostoje ptaków o randze europejskiej. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Warszawa. SIKORA A., ROHDE Z., GROMADZKI M., NEUBAUER G., CHYLARECKI P. (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski , Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. TOMIAŁOJĆ L., STAWARCZYK T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. TRYJANOWSKI P., KUŹNIAK S., KUJAWA K., JERZAK L Ekologia ptaków krajobrazu rolniczego. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (z późniejszymi zmianami). (Dz. U. 2004, Nr 92, poz. 880; Dz.U. 2008, Nr 201, poz. 1237). 161

17 Grzegorz Rąkowski ZAWADZKA D., ZAWADZKI J Ptaki jako gatunki wskaźnikowe różnorodności biologicznej i stopnia naturalności lasów. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo- -Leśnej, R. 8., Z 4 (14): Strony internetowe: