Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia 322[01].O1.02

Transkrypt

1 MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Olga Bielan Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia 322[01].O1.02 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

2 Recenzenci: lek. dent. Alicja Jędrzejczyk lek. med. Ewa Rusiecka Opracowanie redakcyjne: mgr Olga Bielan Konsultacja: mgr inż. Halina Śledziona Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[01].O1.02 Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu asystentka stomatologiczna. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom

3 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 4 2. Wymagania wstępne 6 3. Cele kształcenia 7 4. Materiał nauczania Podstawowe pojęcia anatomiczne. Komórki, tkanki, układy organizmu człowieka Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów 4.2. Budowa układu kostno-stawowego narządu żucia. Mięśnie głowy Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów 4.3. Rola jamy ustnej w fizjologii narządu żucia Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów 4.4. Budowa i fizjologia narządu zębowego. Metody znakowania zębów Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów 4.5. Podstawowe czynności i procesy fizjopatologiczne narządu żucia, stany patologiczne i choroby twardych tkanek zęba Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów 4.6. Etiologia i profilaktyka próchnicy zębów Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów 4.7. Etiologia i profilaktyka chorób przyzębia Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów

4 4.8. Wady ortodontyczne Materiał nauczania Ćwiczenia Pytania sprawdzające Sprawdzian postępów 5. Sprawdzian osiągnięć Literatura

5 1. WPROWADZENIE Poradnik pomoże Ci w opanowaniu podstawowych umiejętności dotyczących charakteryzowania budowy, fizjologii i patologii narządu żucia w pracy asystentki stomatologicznej. W poradniku zamieszczono: wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika, cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, materiał nauczania, pigułkę wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania treści jednostki modułowej, zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści, ćwiczenia, które pomogą zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności praktyczne, sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań, pozytywny wynik sprawdzianu potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej, literaturę uzupełniającą. W podrozdziałach Materiał nauczania treści kształcenia zostały zaprezentowane w sposób ogólny. Podany zakres wiadomości powinien być wystarczający do osiągnięcia celów kształcenia niniejszej jednostki modułowej, ale możesz poszerzyć wiadomości o wskazaną literaturę. Z podrozdziałem pytania sprawdzające możesz zapoznać się przed przystąpieniem do poznawania treści materiału, poznając wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści, odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń. Możesz także sprawdzić stan swojej wiedzy, która będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń po zapoznaniu się z materiałem nauczania. Zamieszczone w poradniku ćwiczenia mają na celu wyrobienie nawyku rzetelności, dokładności i systematyczności w pracy umiejętności niezbędnych podczas pracy w zawodzie asystentki stomatologicznej. Po wykonaniu ćwiczeń masz możliwość sprawdzenia poziomu swoich postępów odpowiadając na pytania podane w podrozdziale sprawdzian postępów. W tym celu powinieneś zakreślić odpowiedzi, wstawiając X w miejscu pod słowem: TAK jeżeli twoja odpowiedź na pytanie jest pozytywną, NIE jeżeli twoja odpowiedź na pytanie jest negatywną. Zakreślenia pod NIE wskazują luki w Twojej wiedzy i zarazem informują jakich treści jeszcze nie poznałeś. Musisz do nich powrócić. Poznanie przez Ciebie wszystkich wiadomości dotyczących charakterystyki budowy fizjologii oraz patologii narządu żucia będzie stanowiło dla nauczyciela podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych wiadomości i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży się zestawem zadań testowych zawierającym różnego rodzaju ćwiczenia. 4

6 322[01].O1 Podstawy działalności zawodowej 322[01].O1.01 Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska 322[01].O1.02 Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia 322[01].O1.03 Stosowanie leków w leczeniu chorób jamy ustnej 322[01].O1.04 Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich 322[01].O1.05 Przestrzeganie przepisów prawa i zasad ekonomiki w ochronie zdrowia Schemat układu jednostek modułowych 5

7 2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: korzystać z różnych źródeł informacji, korzystać z technologii informacyjnej, wykonywać prace zgodnie z zasadami bhp, obsłużyć urządzenia techniczne, obsługiwać komputer na poziomie podstawowym, pracować w grupie i indywidualnie. obserwować i wyciągać wnioski z obserwacji wykazywać aktywność w dochodzeniu do wiedzy i umiejętności brać czynny udział w ćwiczeniach i dyskusji. 6

8 3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: posłużyć się podstawową terminologią anatomiczną, rozróżnić tkanki, narządy i układy organizmu człowieka i dokonać ich ogólnej charakterystyki, scharakteryzować budowę układu stomatognatycznego, scharakteryzować budowę układu kostno-stawowego narządu żucia, scharakteryzować mięśnie układu stomatognatycznego, scharakteryzować budowę i wyjaśnić rolę układu naczyniowego narządu żucia, scharakteryzować budowę anatomiczną ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, scharakteryzować topografię, fizjologię nerwów czaszkowych, dokonać klasyfikacji narządów zmysłów i określić ich rolę dla organizmu, określić rolę układu dokrewnego, wyjaśnić rolę hormonów dla organizmu człowieka, scharakteryzować budowę jamy ustnej i wyjaśnić jej rolę w fizjologii narządu żucia, scharakteryzować narząd smaku i określić funkcje śliny, scharakteryzować budowę narządu zębowego, dokonać podziału morfologiczno-czynnościowego zębów, określić cechy i różnice zębów mlecznych oraz stałych, scharakteryzować budowę histologiczną zębów, scharakteryzować dwupokoleniowość zębów, określić systemy znakowania zębów, scharakteryzować budowę morfologiczną i topografię przyzębia, rozróżnić podstawowe procesy fizjopatologiczne organizmu człowieka i określić ich wpływ na powstawanie chorób, scharakteryzować zmiany morfologiczno-czynnościowe organizmu człowieka, zachodzące w procesie starzenia, scharakteryzować stany patologiczne narządu żucia, rozróżnić choroby twardych tkanek zęba, scharakteryzować objawy i sposoby zapobiegania chorobom przyzębia, określić sposoby zapobiegania wadom ortodontycznym, określić przyczyny i scharakteryzować objawy urazów narządu żucia. 7

9 4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Podstawowe pojęcia anatomiczne. Komórki, tkanki, układy organizmu człowieka Materiał nauczania Anatomia jest najstarszą nauką biologiczną, zajmuje się badaniem budowy ciała w ujęciu mikroskopowym (histopatologia) oraz makroskopowym (anatomia opisowa i topograficzna). Antropotomia (anthropos człowiek) anatomia człowieka. W zależności od sposobu przedstawiania budowy organizmu antropotomia dzieli się na: 1. Anatomię opisową czyli systemową: przedstawia ona budowę ciała ludzkiego według układu narządów, z których składa się organizm. 2. Anatomię topograficzną: bada wzajemne stosunki między narządami w odniesieniu do części ciała. 3. Anatomię plastyczną zajmuje się ona kształtem ciała i proporcjami pomiędzy różnymi jego częściami oraz tymi układami, które zmieniają kształt i ułożenie tych części ciała a więc głównie układu kostnego i mięśniowego. 4. Anatomię czynnościową: obejmuje budowę ciała z czynnościowego punktu widzenia. Wyróżnia się także : anatomię człowieka żywego (anatomia rzutów), anatomię powierzchni, anatomię rentgenowską, anatomię chirurgiczną (anatomia stosowana i anatomia kliniczna). Histologia (histos tkanka, logos wiedza, nauka). Histologię dzielimy na: 1. Cytologię (cellula komórka) nauka o komórce. 2. Histologię ogólną nauka o tkankach. 3. Histologia szczegółowa (anatomia mikroskopowa) nauka o budowie narządów. Obecnie histologia przestała być wyłącznie nauką opisująca wyłącznie budowę komórek, tkanek i narządów. Z dyscypliny tej powstały dwa nowe kierunki: histofizjologia zajmująca się badaniem związku pomiędzy budową tkanek a jej czynnością oraz histochemia zajmująca się zawartością i rozmieszczeniem związków chemicznych w strukturach narządów i ich udziałem w procesach życiowych. Rozwojem organizmu zajmuje się nauka zwana ontogenezą (on, ontos byt, Genesis pochodzenie). Dzieli się ona na: 1. Embriologię (embrion zarodek) zajmuje się rozwojem w okresie zarodkowym i płodowym. 2. Postembriologię (egzogenezę) obejmującą okres po urodzeniu. 8

10 Fizjologia (physis natura, przyroda) zajmuje się czynnością ustroju żywego. Stanowi zbiór praw czynnościowych, jakim podlega żywy organizm oraz poszczególne jego układy, narządy, tkanki i komórki. Patologia nazwa przedmiotu wywodzi się z połączenia dwóch słów greckich: (patos cierpienie, logos nauka). Jest to nauka o chorobie; zajmuje się całością zjawisk czynnościowych i morfologicznych, składających się na proces chorobowy. Podstawowymi zadaniami patologii są: badanie istoty choroby, przyczyn i warunków ich rozwoju oraz zejścia. Rozwój patologii sprawił, że w chwili obecnej wyodrębniły się dwa podstawowe jej działy: 1. Patofizjologia bada czynności życiowe chorego ustroju w celu poznania podstawowych praw rządzących powstawaniem, przebiegiem i zejściem procesów patologicznych. 2. Anatomia patologiczna (patomorfologia) opisuje zmiany chorobowe i wiąże je z zaburzeniami czynnościowymi. Ogólna budowa komórki Komórka (cellula, cytus) to najdrobniejsza cząstka organizmu zdolna do samodzielnego wykonywania zasadniczych funkcji życiowych, będącą podstawowa jednostką morfologiczno-czynnościową ustroju. W budowie komórki wyróżniamy trzy zasadnicze części: jądro, cytoplazmę wraz z jej organellami i błonę komórkową. Jądro komórkowe jest wyodrębnioną struktura oddzielona od cytoplazmy błoną jądrową. Większość komórek zawiera pojedyncze jądro o kształcie kulistym, owalnym lub pałeczkowatym, niekiedy nieregularnym, o różnej wielkości w poszczególnych rodzajach komórek. Każde jądro zawiera materiał genetyczny, kwas dezoksyrybonukleinowy (DNA), który determinuje specyficzne cechy morfologiczne i biochemiczne danej komórki i reguluje jej aktywność metaboliczną. W skład jądra komórkowego wchodzą: chromatyna, jąderko, plazma jądrowa (karioplazma), otoczka jądrowa. Chromatyna jest głównym składnikiem jądra komórkowego i jest forma istnienia chromosomów w okresie między podziałowym. Jąderko stanowi skupienie kwasu RNA (rybonukleinowego), który jest przesuwany do cytoplazmy spełnia rolę przenośnika odpowiednich aminokwasów z cytoplazmy do rybosomów, gdzie jest syntetyzowane. Otoczka jądrowa składa się z dwóch błon: zewnętrznej, przylegającej bezpośrednio do cytoplazmy i wewnętrznej, przylegającej do karioplazmy. W porach otoczki jądrowej następuje zespolenie zewnętrznej i wewnętrznej błony jądrowej. Jądro kieruje procesami przemiany materii, replikuje chromosomy i reguluje czynności zachodzące w cytoplazmie. Cytoplazma stanowi wewnętrzne środowisko komórki, pełni czynność podporową i integrująca składniki strukturalne w obrębie komórki. W zależności od stopnia złożoności budowy w cytoplazmie można wyróżnić organelle pierwotne: błony, rybosomy, mikrotubule, filamenty oraz organelle złożone: siateczka śródplazmatyczna, aparat Golgiego, mitochondria, lizosomy. 9

11 Siateczka śródplazmatyczna jest złożonym systemem pęcherzyków i kanalików, które dzielą wnętrze komórki na wiele przedziałów. Taka budowa ułatwia równoczesny przebieg różnych procesów chemicznych. Błony siateczki są strukturalnie połączone z otoczką jądrową, z błonami aparatu Golgiego, z otoczką lizosomów i mitochondriów oraz z błoną komórkową. Do części błon siateczki od strony cytoplazmy podstawowej przylegają rybosomy siateczka ziarnista lub szorstka. Aparat Golgiego cechuje się uporządkowanym układem równoległych, spłaszczonych woreczków. W komórce jest zwykle kilkanaście takich układów. Aparat Golgiego sąsiaduje zwykle z ziarnistą siateczką śródplazmatyczą. Pomiędzy nimi występują pęcherzyki przenośnikowe. Układają się one w szereg na zewnętrznej stronie każdego układu woreczków i ulegają połączeniu, tworząc nowy woreczek. W ten sposób kompensowana jest utrata błony, związana z formowaniem pęcherzyków na wewnętrznej stronie układu woreczków. Czynność aparatu Golgiego polega na gromadzeniu wydzieliny, która zostaje w nim skondensowana. Zagęszczona wydzielina w pęcherzykach pączkujących z wewnętrznych woreczków danego układu jest transportowana w kierunku powierzchni komórki i wydzielana. Podczas wydzielania błona otaczająca ziarno wydzieliny ulega połączeniu z błoną komórkową. Rybosomy są zbudowane z kwasu RNA (rybonukleinowego) związanego z białkiem. Łączą się one w większe zespoły nazwane polisomami i układają się liniowo lub spiralnie. Polisomy występują samodzielnie lub są związane z błonami siateczki śródplazmatycznej. Są zasadniczymi cząstkami strukturalnymi zaangażowanymi w biosyntezę białek. Mitochondria to drobne ziarenka lub pałeczki. Każde mitochondrium jest otoczone błoną zewnętrzną i wewnętrzną. Błona wewnętrzna ogranicza przestrzeń wypełniona macierzą. Do macierzy wpuklają się liczne fałdy błony wewnętrznej, tworząc grzebienie. Nowe mitochondria powstają przez podział tych, które istnieją w komórce. Mitochondria zawierają zespół enzymów zdolnych do przeprowadzania złożonych reakcji biochemicznych, biorą udział w procesach oddychania i produkcji energii. Lizosomy powstają ze specjalnej okolicy gładkiej siateczki śródplazmatycznej. Błona lizosomowa stanowi barierę pomiędzy macierzą lizosomową zawierającą hydrolazy a cytoplazmą podstawową. Lizosomy biorą udział w wewnątrzkomórkowym trawieniu materiału egzogennego i endogennego. Filamenty (mikrowłókienka) maja budowę cienkich nici i stanowią morfologicznie i czynnościowo różnorodną grupę. Charakterystyczne filamenty występują w komórkach mięśniowych, nerwowych i nabłonkowych. Mikrotubule są cienkimi rureczkami o znacznej długości. Wchodzą one w skład złożonych aparatów ruchowych komórki, np. rzęsek, witek, wrzeciona kariokinetycznego. Rola mikrotubuli polega na tym, że tworzą one przestrzenna konstrukcję (szkielet komórki) i mogą służyć jako miejsce przyczepiania się mikrofilamentów. Błona komórkowa osłania komórkę i reguluje wymianę substancji pomiędzy komórką a środowiskiem. Ma ona budowę białkowo lipidową. Wzajemny stosunek i układ tych składników jest zmienny w różnych błonach. Białka błon są wbudowane w podwójną warstwę lipidów i ulegają przemieszczeniom. Półpłynny mozaikowy model błony komórkowe ma zasadnicze znaczenie dla czynności biologicznych komórki. Swoistość powierzchni komórki i większość reakcji błony komórkowej są związane z warstwą glikoproteidów, która osłania błonę komórkową, wiąże substancje pobierane do wnętrza 10

12 komórki, nadaje swoiste właściwości antygenowe powierzchniom komórkowym i przyczynia się do zespolenia komórek. Błona komórkowa po uszkodzeniu może być odtworzona z białek i lipidów cytoplazmy lub innych struktur białkowych. Czynności komórki Prawidłowa czynność komórki jest uzależniona od określonych warunków chemicznych: tlen, ph oraz czynników fizycznych: temperatura, ciśnienie, promieniowanie. Zmiany tych parametrów w określonych granicach nie zakłócają w sposób istotny czynności komórki, mogą jedynie ją modyfikować. Zmiany w środowisku lub zetkniecie się z takimi czynnikami jak: toksyny bakteryjne, chemikalia, leki powodujące zaburzenia jej czynności o różnym nasileniu. Wrażliwość komórki to zdolność cytoplazmy do czynnego reagowania na bodźce i przewodzenia stanu pobudzenia z miejsca, na które działa bodziec, na dalsze części i inne komórki. 1. Odżywianie komórka pobiera z otoczenia substancje. które przetwarza i wbudowuje w cząsteczki swej cytoplazmy, zamienia na energię albo magazynuje. Pobieranie, wewnątrzkomórkowe przemieszczanie i wydzielanie substancji przez komórkę może odbywać się poprzez transport przez błony i transport pęcherzykowy (endocytoza, egzocytoz). Charakterystyczna cechą i zaletą transportu pęcherzykowego jest oddzielenie zawartości pęcherzyka od cytoplazmy komórki. Dzięki temu cytoplazma jest zabezpieczona przez działaniem pobranych substancji, ułatwia to również ukierunkowane przemieszczanie pęcherzyków w komórce. Endocytoza (fagocytoza, pinocytoza) umożliwia przedostanie się substancji do komórki poprzez wpuklenie się błony komórkowej i tworzenie pęcherzyków. Równocześnie odbywa się wydalanie z komórki produktów chemicznych przemiany materii. 2. Przemiana materii prowadzi do ciągłej przebudowy cząsteczek cytoplazmy i do pomnażania jej masy. Procesy asymilacji dysymilacji zachodzą równocześnie i powinny równoważyć się. Przemiana materii jest ściśle związana z przemianą energii i jej zużytkowaniem, dotyczy to przede wszystkim energii chemicznej a także mechanicznej, cieplnej i elektrycznej. 3. Ruch komórki polega na kurczliwości wewnątrzkomórkowej oraz aktywnej zmianie położenia komórki w stosunki do otoczenia. Każdy rodzaj ruchu komórki jest uzależniony od energii chemicznej komórki, która w momencie skurczu zostaje zamieniona na energię kinetyczną. Inne rodzaje ruchu dostrzegamy w specjalnych elementach komórkowych jak: włókienka kurczliwe w komórkach mięśniowych, ruchliwe wypustki zwane rzęskami lub migawkami, pojedyncza ruchliwa witka plemnika, ruchliwe błonki falujące, występujące na niektórych komórkach. 4. Rozmnażanie jest ważnym przejawem życia komórki. Komórki rozmnażają się przez podział, w wyniku, którego komórka macierzysta dzieli się na dwie komórki potomne. Rozróżniamy trzy rodzaje podziałów: bezpośredni, pośredni i redukcyjny. Podział bezpośredni jest najprostszym sposobem rozmnażania. Jądro przewęża się biszkoptowo, dzieląc się na dwie części po czym następuje podobny podział cytoplazmy. Taki podział występuje w szybko dzielących się komórkach zarodka. Podział pośredni mitoza przebiega w kilku etapach prowadzących do podziału jądra i otaczającej cytoplazmy. Podział ten dotyczy komórek somatycznych. Podział redukcyjny mejoza dotyczy podziału komórek płciowych (komórki jajowe i plemniki). Tkanka to zespół komórek o podobnych kształtach i podobnych czynnościach, połączonych istota międzykomórkową. 11

13 Wyróżniamy cztery podstawowe rodzaje tkanek pierwotnych: tkankę nabłonkową, tkankę łączną, tkankę mięśniową i tkankę nerwową. 1. Tkanka nabłonkowa okrywa powierzchnię ciała, pokrywa wewnętrzne powierzchnie narządów i jam ciała oraz tworzy wszystkie gruczoły. Wyróżniamy nabłonek jednowarstwowy płaski, który występuje wewnątrz naczyń (śródbłonek), w opłucnej, w otrzewnej, w osierdziu oraz nabłonek jednowarstwowy pośredni, który zawiera komórki niskie, stożkowate i wysokie mające zwykle rzęski. Występuje w jamie nosowej, w tchawicy, w oskrzelach i jamie bębenkowej. Nabłonek wielowarstwowy ma różnokształtne komórki tworzące kilka warstw, z,których dolna przylega do tkanki łącznej pod nabłonkiem. Nabłonek wielowarstwowy płaski zawiera komórki, które w warstwie zewnętrznej mogą ulegać rogowaceniu. Występuje w skórze, w błonie śluzowej jamy ustnej, gardła, przełyku, pochwy. Wytwarzają się z niego włosy i paznokcie. Nabłonek gruczołowy występuje we wszystkich gruczołach, które dzielimy na wewnątrzwydzielnicze jednokomórkowe i wielokomórkowe z przewodem wyprowadzającym (cewkowe, pęcherzykowe i mieszane) oraz wewnątrzwydzielnicze (dokrewne) produkujące hormony. Tkanka nabłonkowa w zależności od położenia pełni następujące czynności: obronną (skóra), wydzielniczą (gruczoły), wchłaniania (skóra, błona śluzowa przewodu pokarmowego), oczyszczania powietrza (drogi oddechowe), wrażliwości na bodźce (zakończenia nerwów w skórze, w jamie ustnej, w nosie). 2. Tkanka łączna w odróżnieniu od tkanki nabłonkowej charakteryzuje się przewagą substancji międzykomórkowej, w której komórki rozmieszczone są luźno. Zawiera ona trzy rodzaje włókien: kolagenowe, sprężyste i siateczkowe. Stanowi zrąb innych tkanek i narządów. Rodzaje tkanki łącznej: tkanka łączna włóknista luźna, tkanka łączna włóknista zbita, tkanka łączna siateczkowa, tkanka tłuszczowa, tkanka chrzęstna, tkanka kostna. 3. Tkanka mięśniowa zbudowana jest z włókien mięśniowych połączonych z zakończeniami nerwów ruchowych i czuciowych, na bodźce reaguje skurczem. Wyróżniamy trzy rodzaje tkanka mięśniowej: tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa; występuje w obrębie mięśni szkieletowych i ścięgien, tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca; występuje w mięśniu sercowym, włókna mięśniowe mają poprzeczne ciemne wstawki i odgałęzienia. Mięsień sercowy kurczy się niezależnie od naszej woli, tkanka mięśniowa gładka; występuje w narządach wewnętrznych, zawiera komórki długie włókna mięśniowe gładkie występują pojedynczo albo łącza się w pęczki, tworząc grupy rozsiane w tkance łącznej (skóra); mogą tworzyć warstwy różnej grubości w naczyniach, jelitach, pęcherzu moczowym np. błony mięśniowe. Skurcz jest niezależny od naszej woli. 12

14 4. Tkanka nerwowa jest najlepiej zorganizowana tkanka w organizmie człowieka. Jest zbudowana z komórek nerwowych, których liczbę w organizmie człowieka ocenia się na miliardów, i swoistej tkanki łącznej zwanej tkanka glejową. Tkankę nerwową stanowią neurony główne komórki nerwowe, które nie ulegają po urodzeniu. Występują w istocie szarej mózgu, w rdzeniu kręgowym, w jądrach podkomorowych i w zwojach. Czynności pomocnicze spełniają komórki glejowe stwarzające środowisko neuronom i stanowiące wyściółkę w obrębie komór, a także komórki stanowiące osłonę aksonu i pośredniczące w wymianie produktów przemiany materii. Są również komórki receptorowe, np. węchowe. Jednostką budowy tkanki nerwowej jest neuron, czyli komórka nerwowa wraz z jej wszystkimi wypustkami. W komórce nerwowej wyróżniamy dwa rodzaje wypustek: 1. Dendryty przewodzą pobudzenie nerwowe do komórki (krótkie, drzewkowato rozgałęzione wypustki). 2. Neuryty przewodzą pobudzenie od komórki. Komórka nerwowa wytwarza z reguły tylko jeden neuryt. Budowa neuronu Neuron składa się z ciała komórkowego o różnych kształtach i z wypustek. Ciało komórki zawiera neuroplazmę z organellami, jądro, błonę komórkową. Tworem neuroplazmy są ciałka Niesla składające się z rybosomów i siateczki śródplazmatycznej. Zawierają one kwasy nukleinowe i odgrywają ważną rolę w procesach przemiany materii i energii. Typowymi strukturami komórki nerwowej są długie, cienkie kanaliki i włókienka, które przechodzą do wszystkich wypustek. Spełniają one czynność podporową, stanowią tory, wzdłuż których przepływa cytoplazma, odgrywają ważną rolę w przewodzeniu impulsów i transporcie neurohormonów. Neuron ma jedną, dwie lub kilka wypustek.. Zespół neuronów służący do przewodzenia impulsów w tym samym kierunku nosi nazwę drogi nerwowej (w mózgu i rdzeniu kręgowym).rozróżniamy drogi dośrodkowe (czuciowe), odśrodkowe( ruchowe) i kojarzeniowe (międzyodcinkowe). Budowa i rola synapsy Między wielokrotnie łączącymi się neuronami nie powstają nigdy zrosty, lecz kontakty czynnościowe zwane synapsami. Mechanizm przekazywania impulsów nerwowych zawsze jest związany z działaniem chemicznym substancji przekaźnikowych. Końcowy odcinek włókna nerwowego ma rozszerzenie pokryte błoną przedsynaptyczną, która zawiera pęcherzyki z pośrednikiem chemicznym. Po nadejściu impulsu substancje chemiczne zgromadzone przy błonie przedsynaptycznej przechodzą do szczeliny synaptycznej. Stąd dyfundują do błony posynaptycznej następnego neuronu czy innej komórki, wyzwalając impuls przez pobudzenie receptora. Przejście mediatora przez szczelinę synaptyczną i połączenie z receptorem błony posynaptycznej jest sprzężeniem chemiczno-elektrycznym. Czynności tkanki nerwowej Tkanka nerwowa tworzy układ nerwowy. Zasadnicze jej czynności to: 1. Pobudliwość zdolność organizmu, tkanki czy komórki do reagowania na bodźce. 2. Przewodzenie impulsów od dendrytu do komórki i do zakończenia aksonu jest kierunkiem fizjologicznym. Główną strefą przewodzenia fali depolaryzacyjnej jest akson. 3. Przetwarzanie i magazynowanie informacji odbierane informacje są kodowane w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. Informacja biegnąca w układzie nerwowym, magazynowana jest za pomocą kodu częstości. Wiąże się z tym pojęcie świeżej i trwałej pamięci. 13

15 Układy organizmu człowieka Układy to narządy ciała ludzkiego, przeznaczone do rozmaitych czynności i wypełniające swe zadania łącząc się w większe lub mniejsze układy. Układ kostno-stawowy Układ kostny stanowi rusztowanie całego ustroju, określa jego wielkość, kształt i wytrzymałość. Ponadto kości czaszki, kręgosłup, klatka piersiowa i miednica stanowią osłonę chroniącą zawarte w nich narządy. Układ kostny stanowi cześć bierną narządu ruchu. Powierzchnia zewnętrzna wszystkich kości pokryta jest zbitą tkanką łączno-okostną. Kość ma zdolność do regeneracji (gojenie się złamań) i dostosowywania się do obciążenia przez zmianę układu beleczek. W obrębie układu kostnego występują: połączenia ruchome, połączenia ścisłe. Połączenia ruchome stanowią stawy. Części składowe stawu to: powierzchnie stawowe ( panewka i główka, pokryte chrząstką stawowa), torebka stawowa złożona z warstwy zewnętrznej (błona włóknista) i warstwy wewnętrznej (błona maziowa), jama stawowa, krążki śródstawowe i obrąbki stawowe, więzadła wzmacniające torebkę stawowa. Szkielet stanowi rusztowanie ciała i decyduje o jego wielkości i kształcie. W ciele ludzkim znajduje się 206 kości. Oprócz nich szkielet składa się z chrząstek, stawów i więzadeł oraz szpiku kostnego. Dwie podstawowe części szkieletu to: szkielet osiowy, na który składa się czaszka, kręgosłup, mostek i klatka piersiowa (żebra), szkielet obwodowy to kończyny górne i dolne. Budowa kości Kości różnią się wielkością i kształtem, często mają złożoną budowę. Typowa kość składa się z części korowej, kości gąbczastej i jamy szpikowej. 1. Część korowa (zbita) to zewnętrzna część kości, która ma bardzo gęstą budowę i dlatego jest bardzo twarda. 2. Kość gąbczasta stanowi wewnętrzną część kości. Ma budowę podobną do plastra miodu lub przestrzennej siatki. 3. Jama szpikowa znajduje się w kościach długich. Kości szkieletu dzielimy na: długie, krótkie, płaskie, różnokształtne, kości pneumatyczne. Powierzchnia kości pokryta jest okostną. Obfituje ona w naczynia krwionośne oraz nerwy i ich zakończenia czuciowe. Usunięcie okostnej powoduje obumieranie i rozpad kości. Szpik kostny to silnie ukrwiona miękka masa gąbczasta, wypełniająca wnętrze jam szpikowych kości długich oraz małe jamki szpikowe istoty gąbczastej. Szpik czerwony, wypełnia jamki szpikowe istoty gąbczastej kości płaskich : kości czaszki, obojczyka, mostka, żeber, kręgów, kości miednicy i jest właściwym narządem krwiotwórczym; powstają tu krwinki czerwone. Szpik żółty zawarty jest w kościach długich; w razie potrzeby w bardzo krótkim czasie może przekształcić się w szpik czerwony. Stanowi on potężną rezerwę na wypadek konieczności zwiększenia produkcji upostaciowanych elementów krwi. Rodzaje kości: długie (kończyny), krótkie (nadgarstki, kostki), płaskie (czaszka, żebra, miednica), nieregularne (kręgi, kość krzyżowa, żuchwa). 14

16 Funkcje układu szkieletowego: stanowi rusztowanie ciała, decyduje o jego wielkości i kształcie, utrzymuje ciało w określonym położeniu przestrzennym, stanowi system dźwigni, dzięki którym przy aktywnej pracy kurczących mięśni ciało człowieka może poruszać się, a poszczególne części mogą zmieniać swoje położenie, takie części szkieletu, jak czaszka, klatka piersiowa, miednica czy kanał kręgowy tworzą mechaniczną ochronę dla narządów wewnętrznych, zawiera szpik kostny, w którym powstają krwinki (hematopoeza). Chrząstka jest mocną, elastyczną tkanką, znajdującą się, np. w giętkim koniuszku nosa. Chrząstka stawowa pokrywa i chroni powierzchnie stawowe kości. Stawy Ze względu na budowę stawy dzielimy na stawy z błoną maziową i stawy nieruchome. stawy z błoną maziową charakteryzują się obecnością niewielkiej przestrzeni lub jamy stawowej między powierzchniami stawowymi dwóch kości tworzących staw. Powierzchnia nośna jest pokryta chrząstką, a jama stawowa jest wyścielona błoną maziową. Stawy te charakteryzują się większą lub mniejszą łatwością ruchu, a tworzące ją kości są połączone za pomocą więzadeł i mięśni, stawy nieruchome nie zawierają jam. Kości są połączone chrząstką włóknistą. Jest to połączenie stałe. W stomatologii najważniejsze są stawy skroniowo-żuchwowe. Zawierają one błonę maziową i odpowiadają za ruchy żuchwy w stosunku do kości skroniowej znajdującej się na podstawie czaszki (połykanie, mowa i inne ruchy żuchwy). Układ mięśniowy mówiąc o układzie mięśniowym należy rozpatrywać głównie mięśnie szkieletowe związane z kośćcem i będące czynną częścią układu ruchu. Jest ich ok Kształty mięśni są różne i zależą od wykonywanych przez mięsień czynności i ułożenia w ciele. Ze względu na kształt wyróżniamy mięśnie długie występujące w kończynach, krótkie otaczające kręgosłup i torebki stawowe, szerokie występujące w ścianach jamy brzucha, klatki piersiowej i miednicy. Funkcje układu mięśniowego umożliwia ruchy przemieszczania części ciała, umożliwia ruchy wewnętrznych części ciała np. oddychanie, połykanie, bicie serca, przepływ płynów ustrojowych, perystaltykę, reguluje przepływ krwi i temperaturę ciała. Układ pokarmowy Funkcje: przygotowuje pokarm do strawienia i trawi pokarm do postaci, która może być wykorzystywana przez komórki organizmu, wchłania wodę, wchłania składniki odżywcze, usuwa niestrawione resztki. Układ pokarmowy składa się z: jamy ustnej, w tym zębów, języka i gruczołów ślinowych, gardła, przełyku, 15

17 żołądka, jelita cienkiego, jelita grubego, odbytnicy, odbytu, narządów dodatkowych: wątroba, trzustka. Trawienie To proces zamiany pokarmu w składniki, które mogą być zużyte przez komórki. Pokarm jest żuty, mieszany ze śliną, która zmiękcza kęsy pokarmowe, rozpuszcza składniki przechodzące do roztworu. Pokryte śluzem kęsy łatwiej są połykane a cząsteczki stałe, które przy wdechu mogłyby dostać się do dróg oddechowych zlepione. Pokarm przemieszcza się przez przełyk do żołądka, gdzie pozostaje przez kilka godzin i poddany jest szeregowi zmian fizycznych i chemicznych(zwanych trawieniem). Częściowo strawiony pokarm przedostaje się do jelita cienkiego, gdzie następuje dalszy proces trawienia i przekazywanie do krwi strawionych substancji pokarmowych. Wszystko co nie zostało strawione lub jest dla organizmu zbędne, przechodzi do jelita grubego. W jelicie grubym następuje wchłonięcie wody z niestrawionych resztek pokarmowych, które są następnie przetransportowane do odbytnicy i odbytu. Trzustka gruczoł wydzielania zewnętrznego i wewnętrznego, o budowie zrazikowej. Komórki pęcherzykowe trzustki produkują sok trawienny, który przewodem trzustkowym spływa do dwunastnicy. Skupienia komórek (wyspy) leżące w miąższu gruczołu produkują substancje przenikające wprost do krwi: hormon np. insulinę (umożliwia ona wykorzystanie glukozy przez komórki i tkanki ustroju i reguluje gospodarkę węglowodanową organizmu). Wątroba największy gruczoł w organizmie człowieka o budowie zrazikowej. Komórki wątrobowe wytwarzają żółć, która jest niezbędna w procesie trawienia tłuszczów i przewodem wątrobowym wspólnym spływa do dwunastnicy. Funkcje wątroby: bierze udział w przemianie węglowodanów; magazynuje glikogen, zachodzi w niej proces przemiany galaktozy, fruktozy do glukozy, wytwarza glukozę z aminokwasów, odgrywa ważną rolę w procesie przemiany białkowej, dokonuje się w niej przemiana tłuszczową organizmu, magazynuje witaminy, gromadzi żelazo, pełni funkcje odtruwające organizmu. Układ oddechowy to zespół narządów służących do wymiany gazowej między organizmem a środowiskiem. Narządy układu oddechowego to: górne drogi oddechowe: jama nosowa, gardło, krtań, dolne drogi oddechowe: tchawica, oskrzela, oskrzeliki, pęcherzyki płucne. Funkcje: przewodzi powietrze do płuc, jest odpowiedzialny za powstawanie głosu mowa, usuwa zbędny dla organizmu dwutlenek węgla, usuwa część zbędnej wody. Szybkość oddechu jest kontrolowana przez ośrodek oddechowy w mózgu. 16

18 Układ krążenia ( układ sercowo-naczyniowy) Funkcje: odbiera składniki odżywcze z układu pokarmowego i dostarcza je do komórek, odbiera tlen z układu oddechowego i dostarcza do komórek, odbiera produkty przemiany metabolizmu z komórek i dostarcza je do narządów przez, które są wydalane CO 2 do płuc, azotany i fosforany do nerek), pomaga w utrzymaniu objętości płynów, pomaga w utrzymaniu ph, pomaga w kontrolowaniu temperatury ciała, transportuje przeciwciała, dzięki zawartym w surowicy czynnikom krzepnięcia krwi bierze udział w procesie krzepnięcia krwi. Składowe układu krążenia: serce, naczynia krwionośne, krew. Układ krążenia składa się z: 1. Krążenia małego, czyli płucnego, służy wzbogacaniu krwi w tlen w płucach i wydalaniu dwutlenku węgla. 2. Krążenia dużego, czyli ogólne, służy dostarczaniu wszystkim narządom tlenu i składników odżywczych, a odprowadzaniu dwutlenku węgla i składników przemiany materii. Rozpoczyna się w komorze lewej serca, z której wychodzi aorta, dzieląca się na aortę wstępującą,łuk aorty i aortę zstępującą. Serce jest narządem mięśniowym, zwykle wielkości pięści danego człowieka Spełnia rolę pompy, dzięki której krew krąży po całym ciele. Serce kurczy się koło 70 razy na minutę, ale wartość ta jest zmienna osobniczo a także różni się w zależności od wieku. Serce jest zaopatrywane w krew dzięki tętnicom wieńcowym, zablokowanie ich przez skrzeplinę lub czop zatorowy, powoduje zawał mięśnia sercowego. Dzięki sieci tętnic, żył i kapilarów krew krąży po całym ciele bez przerwy co możliwe jest dzięki ciągłej pracy mięśnia sercowego. 1. Serce pompuje utlenowaną krew przez płuca. kiedy zapasy tlenu zostają odnowione, krew następnie wraca do serca i jest wyrzucana na obwód do aorty wypompowywana, aby dotrzeć do tkanek i komórek organizmu. 2. Krew utlenowana jest wypompowywana z serca przez tętnice, a odtlenowana wraca do serca żyłami. 3. Zanim krew dotrze do tkanek, tętnice dzielą się na mniejsze naczynia tętnicze, 4. które następnie dzielą się na naczynka mikroskopijnego rozmiaru naczynia włosowate. Krew przepływa przez tkanki naczyniami włosowatymi, które następnie łączą się, tworząc żyły, a następnie wraca do serca drogą żyły głównej dolnej i górnej. 5. Naczynia krwionośne: tętnice, żyły, naczynia włosowate (kapilary). Krew jest tkanką łączna. Składa się w 55% z płynu osocza i 45% z komórek do których należą: krwinki czerwone, krwinki białe, płytki krwi. Osocze w 90% składa się z wody a pozostałe 10% to elektrolity (sole), białka surowicy, gazy, hormony, witaminy, minerały, przeciwciała, składniki odżywcze i produkty przemiany materii. Funkcje krwi: transport składników odżywczych do tkanek, obrona przed czynnikami obcymi np. drobnoustrojami (krwinki białe), transport tlenu do tkanek (krwinki czerwone), stanowi system obronny organizmu (białe krwinki ), uczestniczy w procesie krzepnięcia krwi; dzięki czynnikom krzepnięcia hamuje krwawienia. 17

19 Grupy krwi U człowieka wyróżnia się cztery główne grupy krwi: grupę 0, A, B, AB. Krew może mieć także oznaczenie czynnika Rh ( ) ( ujemny) lub Rh (+) (dodatni) uniwersalnym dawcą jest osoba z grupą krwi O Rh ( ), a uniwersalnym biorcą osoba z grupą AB. Układ naczyniowy narządu żucia Główne naczynia krwionośne głowy to: tętnice, żyły i naczynia chłonne. Tętnice doprowadzające krew do głowy są odgałęzieniami tętnicy szyjnej wspólnej, która odchodzi po stronie prawej od pnia ramienno-głowowego, a po stronie lewej od łuku aorty. Tętnica szyjna wspólna na szyi biegnie ku górze po bocznej stronie tchawicy i przełyku, razem z nerwem błędnym i żyłą szyjną wewnętrzną. Na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowej dzieli się na tętnicę szyjną wewnętrzną i tętnicę szyjną zewnętrzną. 1. Tętnica szyjna wewnętrzna kieruje się do wnętrza czaszki, przebija oponę twardą i wchodzi na podstawę mózgowia. Wraz z tętnicą kręgową doprowadza krew głównie do mózgowia. Jej odgałęzieniem jest tętnica oczna, która zaopatruje oczodół i wysyła swe gałęzie końcowe do jamy nosowej i części nadoczodołowej twarzy. Dalsze odgałęzienia tętnicy szyjnej wewnętrznej to: tętnica przednia mózgu, tętnica środkowa mózgu i gałęzie łączące, które tworzą koło tętnicze mózgu. 2. Tętnica szyjna zewnętrzna jest główną tętnicą części twarzowej czaszki. Ku dołowi jej gałęzie sięgają na szyję do gruczołu tarczowego, a ku górze dochodzą do opony twardej oraz do bocznej i tylnej powierzchni głowy. Tętnica szyjna zewnętrzna oddaje gałęzie : przednie, tylne, przyśrodkowe i końcowe. 3. Tętnica językowa zaopatruje okolicę podjęzykową, język, nagłośnię i migdałki podniebienne. 4. Tętnica twarzowa oddaje odgałęzienia do okolicy podniebiennej, wargi górnej, wargi dolnej i okolicy podbródkowej. 5. Tętnica skroniowa powierzchowna zaopatruje małżowinę uszną, śliniankę przyuszną, okolice oczodołu oraz skórę i czepiec ścięgnisty aż do szczytu głowy. 6. Tętnica szczękowa w pierwszym odcinku zaopatruje przewód słuchowy i błonę bębenkową a przez tętnicę zębodołową dolną, wchodzącą do kanału żuchwy, zaopatruje zębodoły, zęby i dziąsła. Jej odgałęzienie wychodzi przez otwór brodowy na zewnątrz jako tętnica brodowa. W dalszym odcinku tętnica szczękowa oddaje odgałęzienia dla mięśni żwaczy i mięśnia policzkowego. Poprzez tętnicę podoczodołową zaopatruje części miękkie przedniej powierzchni szczęki i zębodoły zębów przednich. Tętnica zębodołowa górna tylna dochodzi do otworów zębodołowych górnych tylnych. Gałąź końcowa zaopatruje jamę nosową i jako tętnica podniebienna większa przechodzi do jamy ustnej przez otwór podniebienny większy i zaopatruje błonę śluzową podniebienia i podniebienną część dziąsła. 7. Żyła twarzowa zaczyna się w kącie przyśrodkowym oka, gdzie tworzy połączenie z gałęziami żył ocznych i zatokami opony twardej. Zespala się ze splotem skrzydłowym przez żyłę głęboką twarzy. Ze splotu skrzydłowego krew odpływa przez żyłę szczękową do żyły zażuchwowej. Żyła twarzowa biegnie w dół w kierunku trzonu żuchwy, gdzie zatacza łuk układa się na torebce ślinianki podżuchwowej, a na wysokości kości gnykowej wpada do żyły szyjnej wewnętrznej. Żyła twarzowa zbiera krew z powiek, nosa, warg, mięśni żwaczy, ślinianek przyusznych i okolicy podżuchwowej. 8. Żyła szyjna zewnętrzna jest ważnym dopływem żyły szyjnej wewnętrznej. 9. Żyła szyjna wewnętrzna rozpoczyna się na podstawie czaszki jako przedłużenie zatoki esowatej opony twardej. Biegnie w dół, łączy się z żyłą szyjną zewnętrzną, a poza stawem mostkowo-obojczykowoym łączy się z żyłą podobojczykową w żyłę ramiennogłowową. 18

20 Układ moczowy składa się z: dwóch nerek, dwóch moczowodów, pęcherza moczowego, cewki moczowej. Nerka składa się z dwóch warstw: kory nerki i rdzenia nerki. We wnętrzu nerki znajduje się miedniczka nerkowa, która na zewnątrz przechodzi w moczowód. Jednostką czynnościowa i strukturalną nerki jest nefron ( zbudowany z: ciało nerkowe, kłębuszek nerkowy, kanalik kręty proksymalny, pętla nefronu, kanalik kręty dystalny. Moczowód to długi parzysty przewód łączący miedniczkę nerkową z dnem pęcherza moczowego. Cewka moczowa to krótki, szeroki przewód długości 3 5 cm. Rozpoczynający się ujściem wewnętrznym w pęcherzu moczowym a kończy się ujściem zewnętrznym w przedsionku pochwy u kobiet; służy wyłącznie do wyprowadzania moczu z pęcherza moczowego na zewnątrz. U mężczyzn cewka moczowa jest przewodem wyprowadzającym mocz i spermę i w związku z tym ma odmienna budowę niż u kobiet. Funkcje: filtrowanie i usuwanie produktu rozpadu białek, którym jest azot. produktem końcowym jest mocz, reguluje gospodarkę kwasowo-zasadową organizmu człowieka, reguluje gospodarką wodną w organizmie człowieka, nerki pełnią funkcję wewnątrzwydzielniczą wydzielając do krwi hormon: reninę i angiotensynę oraz wytwarzając w nerkach nerkowy czynnik erytropoetyczny. Skóra składa się z dwóch podstawowych warstw naskórka i skóry właściwej. Skóra właściwa zbudowana jest z tkanki łącznej włóknistej. Skóra składa się z naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej. Naskórek jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, którego powierzchowne warstwy mogą rogowacieć. Z tego względu można go podzielić na warstwę powierzchowną zrogowaciałą i warstwy głębsze nierogowaciejące. Powierzchnia naskórka nie jest gładka. Widoczne są w niej zagłębienia bruzdy skóry i wyniosłości grzebienie skóry tworzące linie papilarne. W najgłębszych warstwach naskórka znajduje się w postaci drobnych ziaren barwnik melanina. Ochrania ona organizm przed nadmiernym nasłonecznieniem. Skóra właściwa składa się z warstwy brodawkowej i warstwy siateczkowej. Warstwa brodawkowa jest utworzona przez brodawki wpuklone w kierunku naskórka. Zawierają one liczne naczynia krwionośne. Warstwa siateczkowa jest zbudowana z tkanki łącznej włóknistej zwartej tworzącej rodzaj sieci o romboidalnych oczkach, w których znajdują się odcinki wydzielnicze gruczołów skóry, a także brodawki i cebulki włosa. W skórze znajdują się również liczne zakończenia nerwowe odbierające czucie. Mogą także znajdować się mięśnie gładkie. Tkanka podskórna jest zbudowana z tkanki łącznej włóknistej luźnej, zawierającej zmienną liczbę komórek tłuszczowych. W niektórych częściach ciała, np. na powiekach, czole, nosie, nigdy nie ma takiej liczby komórek tłuszczowych, aby wytworzyły tkankę podskórną. Tkanka ta zapewnia skórze przesuwalność. Najwięcej pochodnych wytworów skóry powstaje z naskórka; są to: gruczoły skóry: łojowe, potowe, mleczne oraz wytwory rogowe: paznokcie i włosy. Funkcje: 1. Chroni ciało i głębiej leżące tkanki przed szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi i utratą wody. 2. Bierze udział w regulacji temperatury ciała, bierze udział w regulacji gospodarki wodnej i mineralnej. 19