HISTORIA ADMINISTRACJI W GMINIE CZERNICA

Transkrypt

1 HISTORIA ADMINISTRACJI W GMINIE CZERNICA Opracował: LESZEK ZUGAJ WSTĘP Niedawno świętowaliśmy 20 lat od chwili przeprowadzenia pierwszych wolnych wyborów do samorządu gminnego i ustanowienia w pełni samorządnych gmin w Polsce. Jednak historia samorządu to nie tylko ostatnie lata. Samorząd wiejski funkcjonował już w czasach średniowiecza, równie na dawnym Śląsku. Przechodził różne przemiany w okresie rządów austriackich, pruskich i niemieckich. Z chwilą włączenia Śląska do Polski wprowadzono tutaj samorząd gminny wzorowany na przedwojennych polskich rozwiązaniach ze zmianami wprowadzonymi przez nowe władze. Po II wojnie światowej stopniowo ograniczano samorząd, aż do jego zniesienia w 1950 roku. W czasach PRL przeprowadzono zupełnie nieudaną reformę podziału kraju na gromadzkie rady narodowe ( ). Dopiero od 1973 roku zaczęto naprawiać błędy i ustanowiono większe gminy w obecnym kształcie terytorialnym. Ówcześnie ustanowiony podział gminny funkcjonuje do dziś, co stanowi dowód, że się sprawdził. Właśnie w 1973 roku powstała współczesna gmina Czernica. Niedługo minie 40 lat jej działalności. Gminy początkowo stanowiły część administracji państwowej. W latach osiemdziesiątych XX wieku rozpoczęto wprowadzanie samorządu wiejskiego w postaci rad sołeckich. Od 1990 roku gminy funkcjonują według nowych norm prawnych ustalonych w ustawie z 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym. Praca niniejsza ma na celu przedstawienie dziejów administracji i samorządu w okolicy Czernicy, na tle przemian administracji Śląska w ciągu wieków.

2 OKRES DO 1945 ROKU Obszar współczesnej gminy Czernica w początkach polskiej państwowości należał do plemienia słowiańskiego Ślężan. Podstawą ustroju społecznego ludów, mających następnie wytworzyć z siebie naród polski, był ród. Póki żył ojciec, synowie nie mogli być własnowolni, a ponieważ związki małżeńskie zawierano bardzo wcześnie, gromadziło się nawet po kilkadziesiąt głów pod władzą ojca, który wcześnie stawał się dziadkiem, pradziadkiem. Jeżeli pozwalały na to warunki walki o byt w danej okolicy, wszystkie rody, wywodzące się od wspólnego przodka, pozostawały w bezpośredniem sąsiedztwie, uznając wciąż władzę głowy rodu. Stosownie do stanu zdrowia, długowieczności lub krótkowieczności swych członków, do ilości dzieci i większej lub mniejszej ich śmiertelności, bywał ród liczniejszy lub szczuplejszy. Mógł obejmować na jednem miejscu choćby kilkaset osób, gdy potomstwu udawało się zajmować ziemię tuż obok. pisał przed laty Feliks Koneczny. 1 Plemiona słowiańskie na Śląsku w końcu X wieku 1 Koneczny F., Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno

3 W wyniku obcych najazdów i wojen wytworzyła się funkcja naczelnika wojennego, zwanego z czasem w Polsce księciem. Wojny spowodowały też wytworzenie się stałej grupy wojów - wojowników, którym przewodził książę. Zagrożenia zewnętrzne wytworzyły także potrzebę tworzenia miejsc obronnych grodów. Gród taki stawał się centrum plemienia. Takim grodem w tej okolicy był Wrocław. 2 Na stałą drużynę książęcą wszyscy członkowie plemienia zobowiązani byli płacić specjalny podatek w naturze; żywność, ubrania i inne. Rycerze cały czas przebywali w grodzie głównym stolicy lub w innych grodach. Nie mieli żadnych obowiązków, oprócz walki. O wszelkie ich wygody i ich rodzin dbał książę, czyli cała ludność. Z tego systemu wytworzyło się wczesnośredniowieczne państwo polskie, bowiem jedno z ówczesnych plemion polskich ostatecznie zawojowało sąsiednie plemiona. W miarę zagęszczania się ludności wynikła potrzeba, żeby oznaczać granice posiadłości; objeżdżało się je konno, stąd nazwa ujazd". Gromada ujazdów sąsiednich, chociaż nie koniecznie wywodzących się od jednego rodu, stanowiła opole. Jedno lub więcej opoli stanowiło okręg obronnego grodu z jednym grodem jako naczelnym. W takim grodzie król lub książę wyznaczał swojego przedstawiciela- kasztelanami, stąd grody takie zwano kasztelańskimi. Kasztelan stał na czele miejscowej drużyny wojów. Każdy gród kasztelański miał swoje osady służebne, składające się z miejscowej ludności oraz z ludności obcej, która w następnych pokoleniach miała się spolszczyć. Byli to często jeńcy wojenni. Gród kasztelański (wojsko i administrację ) utrzymywało opole płacąc podatki w naturze. Podatki w danych mniejszych grodach i wsiach rozdzielała starszyzna rodowa. Wszystko ówcześnie; ziemia, ludzie było własnością księcia (lub króla). Cały system zorganizowany był w ten sposób, aby zapewnić utrzymanie dla księcia i jego wojów. Takim znaczącym grodem kasztelańskim był ówcześnie Wrocław. Ustrój grodowy stanowi najstarszą naszą administrację państwową. Nie troszczy się ona o nic więcej, jak tylko o obronę wojskową państwa, jest tedy właściwie administracją wojskową. Zajmuje się gospodarstwem wyłącznie dla wojska. Państwo ówczesne nie zajmuje się potrzebami społeczeństwa poza kwestją obrony od zewnętrznych nieprzyjaciół; na państwie ówczesnem nie ciąży żaden inny obowiązek. Skutkiem tego nie posiada też ono żadnych praw w żadnej dziedzinie życia zbiorowego poza kwestjami wojennemi. 3 Na przykład nawet nie ścigano zabójców, tym zajmowali się członkowie rodu zabitego. Mieli oni bowiem prawo zemsty. To pierwotne państwo piastowskie rozpadło się w czasach Mieszka II. Ludność zbuntowała się przeciwko dużym obciążeniom na rzecz państwa. Nastał czas kilkuletniej anarchii, lecz w następnych latach książę Kazimierz Odnowiciel przywrócił jedność państwa. Musiała jednak nastąpić zasadnicza reforma. Członkowie drużyny książęcej otrzymali od tej pory nadania ziemskie wraz z podległą sobie ludnością i sami musieli się utrzymać a w przypadku wojny mieli obowiązek służyć pod rozkazami księcia. Nazywało się to nadaniem na prawie wojskowym" (jure militari). Wytwarzała się warstwa rycerska, z której powstała warstwa szlachty. 2 Orzechowski K. Terytorialne podziały Śląska [w:] Kwartalnik Opolski, numer 3/1971, s Tamże. 3

4 Nadal istniały grody z ludnością służebną, w których powstała ludność rzemieślnicza oraz kupiecka. Gród kasztelański we Wrocławiu nadal funkcjonował. Na wsiach mieszkała ludność rolnicza. Grunty należały do rycerzy i możnowładców, którym nadawał je książę lub król. Pan danej wsi był pełnoprawnym i nieskrępowanym właścicielem gruntów. Mógł też swobodnie usuwać chłopów z gruntu. Nie było dziedziczenia własności ziemi chłopskiej. Część chłopów wywodząca się z jeńców była niewolnikami. 4 W połowie XII wieku państwo polskie rozpadło się na szereg dzielnic. Wśród nich było także Księstwo Śląskie. Ta część Śląska weszła w skład dzielnicy książąt śląskich potomków księcia Władysława Wygnańca. 5 W XII i XIII wieku w związku z rozwojem gospodarczym zagospodarowywano nie użytkowane obszary gruntów. Rozwój osadnictwa wymagał nowych osadników. Należało ich często zachęcić do zagospodarowania nowych terenach i zamieszkania. Nowe wsie lokowano, czyli zakładano na tak zwanym prawie polskim. Były to normy prawa zwyczajowego. Na przykład określono wielkość czynszów i danin w zależności od wielkości gospodarstwa. Ludność chłopska przez to zyskała pewną stabilizację przed zachłannością możnowładców. Chłopi na prawie polskim posiadali dziedziczne prawo własności. Mogli nawet sprzedawać grunt pod warunkiem zgody miejscowego pana. Panom przysługiwało prawo usunięcia chłopa z gruntu ale za odszkodowaniem. Dla nowo założonych wsi udzielano czasowego zwolnienia od powinności. Ten czas zwano lgotą lub wolą. Czasem nowym osadnikom dawano także pomoc w postaci inwentarza i zboża. 6 Pośrednikiem między panem a chłopami był tak zwany włodarz. Był to z reguły najzamożniejszy mieszkaniec wsi. Wsie na prawie polskim nie posiadały samorządu. Sądownictwo pełnił pan wsi mając czasem do pomocy ławników pośród chłopów. Chłopom przysługiwało prawo odwołania do sądów wyższej instancji, sądów państwowych. 7 Na początku XIII wieku obszar współczesnej gminy wchodził w skład rozległego i potężnego państwa Henryka Brodatego i jego syna Henryka Pobożnego. W pierwszej połowie XIII wieku ziemie śląskie należały do przodujących na terenie Polski. Wtedy to przeniesiono tutaj tak zwane prawo niemieckie w odróżnieniu od prawa polskiego. Był to wzorzec ustroju wsi stosowany w Niemczech i ustanawiany na polskiej wsi. W odróżnieniu od wsi na prawie polskim takie osady miały lepsze możliwości rozwoju. Nie musiało się to wiązać z osadnictwem niemieckim. We wsi na prawie niemieckim chłopi mieli ściśle określone prawa i obowiązki, dzierżawili ziemię opłacając głównie czynsz. Mieli prawo wychodu, czyli prawo odejścia ze wsi po spełnieniu pewnych obowiązków. Na czele wsi stał sołtys (zwany też wójtem) posiadający to stanowisko na prawach dziedzicznych. Sołtys miał prawo zakładania karczem i jatek rzeźniczych. Przysługiwało mu prawo do 1/6 części z czynszów i 1/3 z opłat sądowych. Samorząd wiejski wyrażał się głównie w samorządowym sądownictwie. Mieszkańcy wsi sami wybierali ławników sądowych, którzy pod przewodnictwem sołtysa sądzili głównie sprawy cywilne podległej im ludności. Był to sąd 4 Korta W, Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003, s Orzechowski K. Terytorialne podziały Śląska [w:] Kwartalnik Opolski, numer 3/1971, s Korta W, Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003, s Tamże. 4

5 wiejski zwany też ławą wiejską 8. Ważne było to, że wsie na prawie niemieckim wyłączone były z prawa polskiego, czyli nie podlegały pod jurysdykcję wojewodów i kasztelanów. W tamtych odległych czasach po raz pierwszy padają takie nazwy jak wójt, sołtys, ławnicy. Te określenia będą później przeniesione do bardziej współczesnych rozwiązań ustrojowych. Osadnictwo na prawie niemieckim wiązało się z wolnością osobista niezależnie od pochodzenia. Ziemia była dziedziną własnością osadnika. Wielkość gospodarstwa określano w łanach, po polsku zwano je włóką. Było to około ha. 9 Zapewne większość miejscowości współczesnej gminy rządziło się prawem niemieckim. Mogą na to wskazywać pierwsze historyczne wzmianki o miejscowościach gminnych pochodzące z czasów średniowiecza. Chrząstawa Mała wspominana jest już w 1250 roku, również Chrząstawa Wielka również powstała najpóźniej w XIII wieku. Pierwsza wzmianka o Czernicy pochodzi z 1246 roku, podobnie jak Dobrzykowice wspominane w 1257 roku. Gajków także ma korzenie średniowieczne. Pierwsze pisane wzmianki pochodzą z 1276 roku. Janowice są notowane od przełomu XIII i XIV wieku. Pierwsza wzmianka o Jeszkowicach pochodzi z 1272 roku. Kamieniec Wrocławski istniał już w XII wieku i należy do najstarszych osad na terenie gminy. To samo dotyczy miejscowości Łany. Krzyków funkcjonował przynajmniej od XIV wieku. Nadolice Małe i Wielkie wzmiankowane są od końca XIII wieku. Miejscowość Ratowice jest poświadczona w dokumencie papieskim z 9 sierpnia 1245 roku. Wojnowice funkcjonowały już w XIII wieku. 10 Po śmierci Henryka Pobożnego w bitwie pod Legnicą (1241) duże Księstwo Śląskie rozpadło się na mniejsze państwa. Syn Henryka Pobożnego - książę Bolesław Rogatka zatrzymał sobie Legnicę, Głogów i Ścinawę odstępując okolice Wrocławia, Nysy i Otmuchowa bratu Henrykowi III. Książę Henryk III Biały został księciem wrocławskim. Następnie panowali tutaj jego potomkowie, wśród których wyróżniał się Henryk IV Prawy (Probus). Po jego śmierci w 1290 roku kolejni książęta wrocławscy popadali w zależność od Królestwa Czech. Ostatnim księciem był Henryk VI Dobry. Po jego śmierci w 1325 roku Księstwo Wrocławskie weszło w skład Królestwa Czech. Odtąd rządzili w dawnym Księstwie czescy starostowie. 8 Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, tom I, Warszawa 1964, s Korta W, Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003, s

6 Podziała na księstwa śląskie około 1327 roku opracowanie własne Niezależne dotąd Królestwo Czech, po śmierci Ludwika Jagiellończyka w roku weszło w skład monarchii habsburskiej. W ten sposób również Śląsk wszedł w skład Cesarstwa Austrii. Austriacy w swoich dziedzicznych dobrach, czyli tam gdzie nie było już dziedzicznych książąt, zachowywali podział na księstwa jako jednostki podziału administracyjnego. Nadal istniało więc Księstwo Wrocławskie ale władcą był cesarz Austrii, którego reprezentował na miejscu mianowany starosta. 12 Od czasów wejścia Śląska w skład państwa habsburskiego rozpoczął się proces upodobniania administracji tej prowincji do monarchii austriackiej. Dawne okręgi grodowe zaczęły być nazywane weichbildami wywodzące się z okręgów sądowych prawa 11 Zginął w bitwie pod Mohaczem. 12 Tamże, s

7 niemieckiego w połączeniu z dawnymi okręgami kasztelańskimi. Weichbildami zwano także zbiory praw prawa magdeburskiego. Cały Śląsk podzielony był na kilkadziesiąt mniejszych i większych weichbildów na czele z landwójtami mianowanymi przez księcia do rozstrzygania spraw sądowych zarezerwowanych do tej dla panującego (większej wagi). Jedne były dużymi okręgami, inne niewielkimi, często były to tylko małe enklawy. Pośród nich istniały tak zwane państwa stanowe niemal niezależne państewka możnych rodów. Spoglądając na mapę Śląska z XVII wieku widać całą mozaikę ustrojową i administracyjną tej dzielnicy. 13 Na przełomie XV i XVI wieku rozpoczął się proces przemian samorządu wiejskiego. Na całym Śląsku poszczególne samorządowe wsie, rządzące się prawem niemieckim, traciły swe uprawnienia na rzecz większych jednostek. W poszczególnych księstwach proces ten różnił się zachowując miejscową specyfikę, różne tradycje. Powstawały okręgi gminne zwane circuitus, gemeinde (gmina), a także weichbild lub też stosowano jeszcze inne nazwy. Na czele takiej gminy stał wójt posiadający uprawnienia sądowe i administracyjne. Zawiadywał miejscowym szkolnictwem, prowadził spraw skarbowe i finansowe. Miał tez uprawnienia policyjne. Wybór wójtów odbywał się za zgodą właścicieli ziemskich. W archiwum wrocławskim zachowało się kilkadziesiąt zespołów akt dotyczących tego typu gmin wiejskich od początku XVI wieku do XIX wieku. 14 Gminy obejmowały czasem jedną wieś a niekiedy kilka lub kilkanaście wsi i więcej wsi. W czasach XVIII wieku okolice współczesnej gminy wchodziły w skład weichbildu wrocławskiego. 15 Trzeba dodać, że administracja Śląska była bardzo skomplikowana. Poszczególne księstwa w różnych okresach wchodziły w skład państwa austriackiego i zachowało się wiele tradycyjnych, lokalnych odmienności. Austriacy szanowali odrębność tych ziem i lokalne tradycje prawne. Funkcjonował oddzielny sejm śląski, kolegia ziemskie, generalny urząd podatkowy. Jednocześnie w wiekach XVI i XVII ludność rolnicza popadała w zależność lenną. Do tej pory chłopi posiadali wolność osobistą, mogli decydować o miejscu zamieszkania i swoim zawodzie. W 1505 roku sejm śląski uchwalił żaden kmieć czy zagrodnik ani ich synowie nie mogą odejść od swego dziedzicznego pana bez jego dobrej woli. Kolejne uchwały sejmu śląskiego ograniczały prawa chłopskie i przywiązywały ich do ziemi. 16 Jednocześnie rosła rola pracy przymusowej w folwarkach dworskich. W XVI wieku wprowadzono przymusowy najem dzieci chłopskich. Kolejne uchwały sejmu śląskiego ograniczały wolność i uprawnienia chłopskie. W 1652 roku na całym Śląsku wprowadzono zakaz opuszczania gospodarstw bez zgody pana wsi. Wzrastał wymiar pańszczyzny. Wprowadzono przymus najmu pracy na folwarkach i służby na dworach pańskich. Dodatkowo chłopi stracili wszelkie prawa dysponowania ziemią, którą użytkowali. 17 Grunty przechodziły na własność możnych rodów rycerskich. Chłopi byli coraz bardziej uzależnieni do właścicieli ziemi. 13 Tamże. 14 Archiwum Państwowe we Wrocławiu, zespół Depozyty Gmin Wiejskich. 15 Orzechowski K, Terytorialne podziały w przeszłości Śląska, część IV, [w:] Kwartalnik Opolski, numer 1/1972, s Korta W, Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003, s Tamże, s

8 Warto dodać, że na Śląsku przez długie stulecia dominowała ludność polska. Dopiero w XIX wieku nastąpiła w większości germanizacja ludności. Podział Śląska na księstwa i mniejsze jednostki administracyjne około 1730 roku (opracowanie własne) Bardzo ważną datą w historii Śląska jest rok Na mocy pokoju we Wrocławiu prawie cały dawny Śląsk przeszedł pod panowanie pruskie (w składzie państwa austriackiego pozostały wschodnie skrawki z Cieszynem). Związek z państwem pruskim i jego następcą - państwem niemieckim utrzymał się aż do 1945 roku. Prusacy wprowadzili jednolity ustrój Śląska ze sprawną, nowoczesną administracją. Zlikwidowano wiele odrębności Śląska i lokalne instytucje prawne. Mimo to w nowym podziale administracyjnych często respektowane tradycyjne granice weichbildów i dawnych księstw. Ziemie śląskie miały teraz trzystopniowy podział: prowincja, departament (na czele z tak zwaną kamerą wojenno dominalną zwaną też ekonomiczną) i powiaty. Okolice Czernicy weszły w skład prowincji śląskiej, departamentu wrocławskiego (siedzibą kamery był Wrocław i powiatu wrocławskiego. Na podział Śląska na departamenty i powiaty nakładały się jeszcze inne podziały. Były to podziały na inspekcje podatkowe (6 okręgów) oraz podział na kantony- okręgi wojskowe. Kantony były ośrodkami poboru żołnierzy do danego pułku wojskowego. Kantony obejmowały po 2 lub 3 powiaty. 18 Okolice Czernicy należały do pierwszej inspekcji podatkowej departamentu wrocławskiego oraz szóstego kantonu wojskowego Orzechowski K, Terytorialne podziały w przeszłości Śląska, część IV, [w:] Kwartalnik Opolski, numer 1/1972, s Tamże, s

9 Podział Śląska na powiaty i departamenty na przełomie XVIII i XIX wieku (na podstawie: Orzechowski K, Terytorialne podziały w przeszłości Śląska, część IV, [w:] Kwartalnik Opolski, numer 1/1972) opracowanie własne Do podziałów na powiaty, inspekcje skarbowe, kantony wojskowe dochodziły także podziały na okręgi sądowe. Prowincję śląską podzielono na tak zwane rejencje, będące drugą instancją odwoławczą od wyroków sądów lokalnych. Okolice Czernicy wchodziły w skład rejencji wrocławskiej. 20 Warto jeszcze wspomnieć o podziałach kościelnych. W ramach kościoła katolickiego obszar współczesnej gminy wchodził w skład diecezji wrocławskiej. 21 Kościół ewangelicki 20 Tamże, s Tamże, s

10 miał dodatkowy podział, niezwykle skomplikowany. 22 Najważniejszy był jednak podział cywilny. W departamentach władzę sprawował organ kolegialny nazywany kamerą wojenno-ekonomiczną. Miały one szerokie uprawnienia w dziedzinie administracji, spraw skarbowych i sądownictwa. Mogły wydawać też decyzję w sprawach Kościoła rzymskokatolickiego i szkolnictwa. Na czele powiatów stali landraci powoływani przez króla ale podlegali swojej kamerze departamentalnej. Landraci posiadali uprawnienia podatkowe i wojskowe. Władze pruskie w końcu XVIII wieku wprowadziły też nowy ustrój wiejski. Na wsi administrację państwową sprawował w imieniu państwa pan wsi, poddany jednak nadzorowi ze strony landrata. Dobrami królewskimi zarządzały urzędy domen królewskich podległe kamerom departamentalnym. Na wsi obowiązywał tak zwany Landrecht ustanowiony dla całego państwa pruskiego w 1794 roku. Regulował on wszelkie sprawy ustroju wsi. Według niego wieś tworzyła gromadę mającą osobowość publiczno-prawną stanowiącą jednocześnie organ samorządu. Na czele gromady stał sołtys mający do pomocy ławników. Sołtysi wraz z ławnikami byli powoływani przez właściciela ziemskiego ale zatwierdzał ich landrat. To przed landratem sołtys z ławnikami składał przysięgę na wierność państwu, panu i gromadzie. Sołtys wraz z ławnikami pełnił funkcje administracyjno-skarbowe, głównie polegające na rozkładzie i poborze podatków. 23 Po klęskach w wojnach z Napoleonem na przełomie 1806 i 1807 roku państwo pruskie rozpoczęło wielkie reformy. Podjęto reformy agrarną, 9 X 1807 roku zniesiono poddaństwo chłopów (od ś. Marcin 1810 będą tylko ludzie wolni), umożliwiono chłopom i mieszczanom zakup ziemi. Na początek dano wolność, ale głównym problemem była własność ziemi. W 1811 roku umożliwiono uwłaszczenie ziemi, jednak w wyniku nacisków bogatych właścicieli ziemskich (junkrów) reforma stawała coraz mniej korzystna dla chłopów. Ustalono, że będą oni mogli posiadać dziedzicznie ziemie, jeżeli oddadzą 1/3 ziemi na rzecz właścicieli ziemskich. W 1816 roku bardziej ograniczono grupę chłopów podlegających uwłaszczeniu. Musieli oni posiadać gospodarstwa już przed 1763 rokiem i mieć przynajmniej jednego konia. Reformę wykonywano bardzo długo, aż do połowy lat sześćdziesiątych XIX wieku 24. W efekcie wielu chłopów utraciło swoją ziemię albo oddali jej część na rzecz panów, albo musieli zapłacić odszkodowanie panu za przejście ziemi na ich własność. Powodowało to zmniejszanie się obszarów pozostających w rękach chłopów. Na ziemiach dworskich pan zachowywał wszelkie uprawnienia policyjne osobne ustawy dla służby folwarcznej uzależniły ją całkowicie od pracodawców 25. Już w 1808 roku dokonano reformy dotychczasowych kamer wojenno - dominalnych. Na mocy rozporządzenia króla pruskiego z 26 grudnia 1808 roku departamenty przemianowano na rejencje, początkowo bez zmian ich granic. Po 1815 roku zmieniono także system administracji krajem. Państwo zostało podzielone na 10 prowincji, a te na 25 rejencji. Kształt rejencji wywodził się głównie 22 Tamże, s Tamże, s Czapliński W, Galos A, Korta W, Historia Niemiec, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990, s Tamże, s

11 z dawnych departamentów. Prowincją zarządzał nadprezydent. Nadprezydent rozstrzygał spory kompetencyjne między urzędami, nadzorował urzędników niższego szczebla, w tym również sprawy szkolnictwa, skarbowe, religijne, nadzorował także sprawy uwłaszczenia chłopów. Niżej była rejencja z prezydentem na czele. Rejencje dzieliły się z kolei na powiaty, a te na gminy. W każdym powiecie istniał natomiast sejmik powiatowy wybierany przez skomplikowany system wyborczy. Organem wykonawczym był wydział powiatowy z przewodniczącym starostom (landratem). Wydział powiatowy pełnił jednocześnie funkcje sądu administracyjnego I instancji. 26 W urzędzie landrackim (powiatowym) pracowało kilku urzędników. Prawą ręką landrata był sekretarz powiatowy (Kreissekretar), któremu podlegał pisarz i posłaniec powiatowy. Jako urzędnicy królewscy landraci byli zobowiązani wykonywać zarządzenia i polecenia władz wyższych zgodnie z kierunkiem polityki państwa, które wymagało od nich pełnej lojalności. Dla utrzymania porządku publicznego do dyspozycji landratów byli oddani żandarmi, stacjonujący w miastach. Z drugiej strony, landraci byli mieli obowiązek reprezentować interesy ludności powierzonego im powiatu. Obowiązywała ich instrukcja z 1816 roku w której nakazywano im służyć miejscowej ludności i dbać o jej interesy, a równocześnie wpajać jej uczucia miłości do króla i pruskiej ojczyzny. Stojąc na czele administracji powiatowej mieli także utrzymywać stosunki towarzyskie na odpowiednim poziomie ze stanowymi reprezentantami ludności, przede wszystkim z miejscowym ziemiaństwem. 27 Okolice współczesnej gminy należały do prowincji śląskiej, która dzieliła się na rejencje i powiaty. Wśród nich była także rejencja wrocławska, na którą składało się 14 powiatów. 28 Wraz z reformą administracji, po 1815 roku, dokonano nowego podziału na powiaty. Niektóre granice zmieniono, zaokrąglono zrywając ostatecznie z podziałami sięgającymi często czasów samodzielności księstw śląskich. Wschodnie krańce powiatu wrocławskiego uległy zmianom i okolice Czernicy podzielono między powiaty: wrocławski oraz oławski wraz z Ratowicami. 26 Bardach J., Leśnodórski B. Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2001, s Jerzy Kozłowski. Administracja Wielkopolski., s Orzechowski K, Terytorialne podziały na Śląsku, część VI, [w:] Kwartalnik Opolski, numer 3/1972, s

12 Podział na powiaty w XIX wieku. Widoczna także granica rejencji wrocławskiej (na podstawie: Orzechowski K, Terytorialne podziały na Śląsku, część VI, numer 3/1972) opracowanie własne Powyższy podział administracyjny utrzymywał się przez cały XIX wieku, aż do początków XX wieku. Cały czas funkcjonowały także tak zwane gminy sołtysie z sołtysami na czele obejmujące jedną wieś. We wsiach uwłaszczonych sołtysi pochodzili z wyboru miejscowej ludności ale zatwierdzani byli przez landrata. We wsiach nieuwłaszczonych sołtysów wyznaczali właściciele ziemscy ale także byli oni zatwierdzani przez landrata. 29 W 1871 roku dawne Królestwo Prus przekształciło się w Cesarstwo Niemieckie należąc do najpotężniejszych państwa Europy sięgające granicami od Alzacji i Lotaryngii na zachodzie po Prusy Wschodnie i Śląsk na wschodzie. W całym państwie niemieckim funkcjonowały różne systemy samorządu gminnego. Sprawę ustroju samorządu gminnego kompleksowo rozwiązała ustawa z 3 lipca 1891 roku obowiązująca wszystkie wschodnie prowincje niemieckie. Ustawa ta porządkowała sprawy samorządu wiejskiego ale nie wnosiła wielu zmian w ustroju wiejskim. 29 Korobowicz A. Witkowski W, Historia ustroju.., s

13 Gminę jako jednostkę samorządu i korporację prawa publicznego tworzyła pojedyncza wieś, bez względu na obszar. Poza obszarem gminy tak rozumianej pozostawał obszar dworski- gmina dworska. Jej właściciel sprawował administrację na własny koszt i bez udziału mieszkańców obszaru dworskiego. 30 Mieszkańcy gminy samorządowej dzielili się na dwie kategorie: przynależnych do gminy i członków gminy. Pierwsza kategoria odnosiła się do stałych mieszkańców gminy, którzy ponosili koszty jej funkcjonowania ale też byli uprawnieni do korzystania z instytucji gminnych. Natomiast członkostwo gminy wynikało z pewnego statusu majątkowego. Musieli to być posiadacze nieruchomości z którego płacili podatek gruntowy lub od budynku (minimum 3 marki rocznie) lub płacili podatek osobisty w wysokości co najmniej czterech marek rocznie, albo też wykazać się mogli, że posiadają przynajmniej 660 marek dochodu rocznego. Tylko członkowie gminy mieli czynne i bierne prawo wyborcze w danej gminie. Dodatkowo opłacający wyższe podatki mogli mieć po kilka głosów (głosy pluralne), aż do czterech (na przykład właściciel gruntu o obszarze od 20 do 50 mórg miał 2 głosy). 31 W małych gminach, gdzie liczba członków gminy nie przekraczała 40, wszyscy członkowie gminy stanowili zgromadzenie gminne- organ uchwałodawczy i kontrolujący. Zastrzegano jednak aby w zgromadzeniu przynajmniej 2/3 stanowili właściciele nieruchomości. Zgromadzenie wybierało sołtysa oraz dwóch ławników, jego pomocników. Był to organ wykonawczy gminy wiejskiej. 32 W większych gminach (ponad 40 członków) obligatoryjnie powoływano radę gminną (Gemeindevertretung). W przypadku gdy wybierano radę gminną, dokonywano tego poprzez kurialny system wyborczy. Wyborcy dzielili się trzy kurie według sumy płaconych podatków. Każda kuria wybierała trzecią część rady. Kadencja trwała lat sześć, co roku ustępowała 1/3 rady i wybierano w ich miejsce następne osoby. 33 W większych gminach także wybierano sołtysów i ławników jako organ wykonawczy (Gemeindevorsteher). Kadencja trwała sześć lat. W większych gminach nawet mogła trwać 12 lat. Sołtys był zawodowym urzędnikiem i nie musiał być mieszkańcem gminy. Wybór sołtysa i ławników musiał być zatwierdzony przez starostę powiatowego (landrata). 34 Uprawnienia gmin wiejskich obejmowały sprawy własne i poruczone. Sprawy własne gminy mieściły się w pojęciu samorządnego administrowania swoimi sprawami. Za sprawy poruczone (zlecone) odpowiadał tylko sołtys. Do spraw poruczonych należały na przykład kwestie policyjne. Do wypełniania tych zadań powoływano okręgi urzędowe złożone z kilku gmin i obszarów dworskich. W takim okręgu za sprawy policyjne odpowiadał specjalnie wyznaczony urzędnik powoływany przez nadprezydenta. 35 Nad działalnością samorządu czuwał wydział powiatowy i starosta. Wydziały powiatowe zatwierdzały ważniejsze uchwały organów gminy (na przykład w kwestiach majątkowych). Miały też prawo oceniać akty gminne co do ich legalności i celowości. 30 Korobowicz A, Witkowski W, Historia ustroju i prawa polskiego, , Zakamycze 2011, s Tamże, s Tamże. 33 Koneczny F, Historia administracji, Wilno Korobowicz A, Witkowski W, Historia ustroju i prawa, s Tamże, s

14 Podobne uprawnienia posiadał starosta. 36 Od 1911 roku gminy wiejskie miały prawo łączyć się ze sobą oraz obszarami dworskimi i miastami w związki celowe o charakterze publicznoprawnym. Dzięki temu gminy mogły realizować większe inwestycje (drogi, szkoły itp.). 37 Powyższe rozwiązania prawne funkcjonowały aż do początku 1945 roku. W wyniku I wojny światowej upadło potężne Cesarstwo Niemieckie. W 1919 roku zostało przekształcone w Republikę Weimarską. Od Niemiec odpadły niektóre prowincje (na przykład Pomorze Gdańskie, Wielkopolska). Doprowadziło to do przeobrażeń administracji reszty kraju. Zachowano podział na prowincje (z nadprezydentem na czele), rejencje (z prezydentem), powiaty (z landratem) i gminy. W czasie Republiki Weimarskiej (od 1919 roku) nastąpił podział dotychczasowej jednolitej prowincji śląskiej na dwie mniejsze prowincje: dolnośląską (z siedzibą we Wrocławiu) i górnośląską (z siedzibą w Opolu). Podział na rejencje i powiaty nie uległ zmianom. W 1934 roku po dojściu Adolfa Hitlera do władzy utworzono tak zwaną III Rzeszę. Podział administracyjny kraju pozostał bez zmian. Dokonano jednak pewnych zmian granic. W 1938 roku władze hitlerowskich Niemiec zniosły podział Śląska na dwie prowincje przywracając poprzedni ustrój jednolity dla całego niemieckiego Śląska. (Śląsk stał się na powrót jedną prowincją). 38 W latach trzydziestych XX wieku na Śląsku przeprowadzono akcję zniemczanie nazw, które miały korzenie słowiańskie. Nowe nazwy miejscowości (kolor czerwony) widoczne są na dołączonej do opracowania mapie. Od kwietnia 1941 roku ponownie nastąpił podział prowincji śląskiej na dwie prowincje; dolnośląską z siedzibą we Wrocławiu podzieloną na dwie rejencje oraz górnośląską z siedzibą w Katowicach podzielono na dwie rejencje. 39 Powyższy podział przetrwał do 1945 roku. Mimo tych licznych zmian okolice Czernicy do 1945 roku należały do prowincji śląskiej (okresowo dolnośląską), rejencji wrocławskiej i powiatu wrocławskiego. Każda wieś gminna tworzyła osobną gminę. Czasem skład gmin wiejskich- jednostkowych wchodziły sąsiednie, mniejsze miejscowości (przysiółki). 36 Tamże. 37 Tamże. 38 Tamże, s Tamże, s

15 LATA W lutym 1945 roku wkroczyły tutaj wojska Armii Czerwonej. Wkrótce po zajęciu obszarów przez wojska radzieckie rozpoczęto przygotowania do zaprowadzania na tych obszarach polskiej administracji. Początkowo władzę sprawowali radzieccy komendanci, którzy stopniowo przekazywali administrację w polskie ręce. 14 marca 1945 roku, czyli jeszcze przed zajęciem całości terenów późniejszych Ziem Odzyskanych, utworzono na tych terenach tak zwane okręgi administracyjne. Wśród nich był także II Okręg Administracyjny obejmujący tereny Dolnego Śląska. Na ten obszar wysłano rządowego pełnomocnika dla organizacji władz. Początkowo podstawą administracji były powiaty w graniach z czasów niemieckich. Sytuacja była bardzo trudna. Trwały jeszcze walki (twierdza Wrocław poddała się dopiero na początku maja 1945 roku). Pełno było tu wojsk radzieckich. Część Niemców uciekła na zachód, część pozostała w swoich domach. Docierały tu grupy polskich osadników ale też szabrowników. Organizację władz administracyjnych utrudniał chaos w nazewnictwie. Wiosną i latem 1945 roku polskie władze administracyjne rozpoczęły przygotowania do powołania gmin wiejskich w ramach istniejących powiatów. Wzorowano się na rozwiązaniach z reszty Polski. Powołano więc gminy zbiorowe w miejsce niemieckich gmin jednostkowych. Tworzenie gmin nie odbywało się na mocy rozporządzenia Rady Ministrów, jak w reszcie kraju, lecz decyzją władz miejscowych, tymczasowych. Z tego powodu trudno ustalić jednoznacznie skład gmin w pierwszym etapie. Wśród powołanych ówcześnie gmin była także gmina Dublany odpowiednik dzisiejszej gminy Czernica. W latach działała na Ziemiach Odzyskanych Komisja Ustalania Nazw Miejscowości, która stopniowo zmieniała nazwy niemieckie na nowe, polskie nazwy. 13 listopada 1945 roku powołano specjalne Ministerstwo Ziem Odzyskanych, które zajęło się administracji tych obszarów. Funkcjonowało do stycznia 1949 roku. Jak wspomniano na obszarze dzisiejszej gminy Czernica powołano gminę Dublany. Miało to miejsce w 1945 roku, ponieważ zachowały się akta gminy od tego właśnie roku. 40 W skład gminy Dublany weszły miejscowości: Chrząstowa Mała, Chrząstowa Wielka, Czernica, Dobrzykowice, Dublany, Gajków, Jeszkowice, Kamieniec Wrocławski, Krzyków, Łany, Miłoszyce, Nadolice Małe, Nadolice Wielkie, Wojnów i Wojnowice. Natomiast miejscowość Ratowice weszła w skład gminy Jelcz w powiecie oławskim. Siedzibą gminy była miejscowość Dublany (niem. Drachenbrunn ) obecnie dzielnica Wrocławia. Osiedli się tam osadnicy z województwa lwowskiego, z Dublan i miejscowość okresowo zwała się Dublany. W 1947 roku nazwę zmieniono na Wojnów i w związku z tym przemianowano nazwę gminy na Wojnów. Stąd właśnie w zachowane akta gminy Wojnów są opisane z dopiskiem Dublany. 41 Jak widać granice dawnej gminy pokrywały się praktycznie z granicami dzisiejszej gminy Czernica. Jedynie Ratowice należące współcześnie do gminy Czernica niegdyś należały do powiatu oławskiego i gminy Jelcz. Natomiast Miłoszyce, dziś należące do gminy 40 Archiwum Państwowe we Wrocławiu, akta gminy Wojnów. 41 Tamże. 15

16 Jelcz Laskowice, ówcześnie wchodziły w skład gminy Wojnów. Z dniem 1 stycznia 1951 roku siedzibę gminy Wojnów włączono do miasta Wrocławia. 42 Mimo tego nazwa gminy Wojnów pozostała aż do 1954 roku. Siedzibą gminy została jednak miejscowość Kamieniec Wrocławski. 43 W 1946 roku nastąpiło scalenie obszarów Ziem Odzyskanych z resztą kraju. Utworzono nowe województwa (wrocławskie, olsztyńskie i szczecińskie), część obszarów włączono do dotychczasowych województw; poznańskiego, białostockiego, śląskiego i gdańskiego. Rozporządzenie weszło w życie 28 czerwca 1946 roku. 44 Gmina Dublany (Wojnów) wraz z powiatem wrocławskim została włączona w skład województwa wrocławskiego Dz.U nr 57 poz Dz.U nr 28 poz Tamże. 16

17 Spis powszechny z lutego 1946 roku- w powiecie wrocławskim funkcjonowała gmina Dublany, liczyła 5342 mieszkańców. 17

18 Na terenach Ziem Odzyskanych wprowadzono gminy zbiorowe w miejsce dawnych gmin jednostkowych. Nowe gminy objęły też normy prawne z 1933 roku oraz zmiany z lat , które obowiązywały w reszcie kraju. W tym miejscu należy opisać ustrój gmin funkcjonujący w Polsce przedwojennej od 1933 roku. Według ustawy gminnej 46 z 23 marca 1933 roku gminy dzieliły się na gromady (odpowiednik dzisiejszych sołectw). Funkcję uchwałodawcze posiadała rada gminy. Wyboru radnych dokonywało kolegium złożone z delegatów rad gromadzkich, sołtysów i podsołtysów wszystkich gromad. Istniał cenzus wieku przy prawie wyborczym czynnym 25 lat (wcześniej 21) i w prawie wyborczym biernym wynoszący 30 lat (wcześniej 25). W gminach do 5000 mieszkańców radnych było 12. Kadencja radnych wynosiła 5 lat. Warto wspomnieć, że w czasach II RP mandat radnego nie wiązał się z żadnym wynagrodzeniem. W gromadach organem uchwałodawczym było zebranie gromadzkie. Zebranie zbierało się pod przewodnictwem sołtysa lub jego zastępcy (podsołtysa). Zebranie Gromadzkie podejmowało uchwały dotyczące danej gromady, wybierało sołtysa i jego zastępcę na 3-letnie kadencje. Wybrani musieli mieć ukończone 30 lat. Zebranie Gromadzkie wybierało radnych gromadzkich w liczbie od 12 do 30. Organem wykonawczym gromady był sołtys oraz jego zastępca. Gromada wiejska miała od tej pory własny budżet. Wybory zatwierdzał starosta powiatowy. Każdy mieszkaniec wsi w przypadku zgłoszenia go na sołtysa lub podsołtysa miał obowiązek sprawowania funkcji do końca kadencji. Składali oni przysięgę służbową na ręce starosty. Do sołtysa należało kierowanie sprawami gromady, zarządzanie majątkiem, reprezentowanie gromady na zewnątrz. Przewodniczył on także zebraniom. Do sołtysa należały też sprawy bezpieczeństwa, porządku publicznego, przestrzegania przepisów, doręczania pism sądowych, wykonywania obowiązków związanych z poborem wojskowym. Utworzono zarząd gminy organ wykonawczy. Zarząd gminy funkcjonował na czele z wójtem i podwójcim. W skład zarządu wchodziło też dwóch lub trzech ławników. To właśnie zarząd gminy na co dzień sprawował władzę w gminie. Zarząd gminy przygotowywał projekt budżetu, regulaminy, instrukcje urzędu, decydował o wydatkach. Kadencja członków zarządu wynosiła 5 lat. Wójta oraz członków zarządu wybierała Rada Gminy w głosowaniu tajnym. Na czele urzędu gminy stał sekretarz. Jako jedyny musiał mieć on odpowiednie kwalifikacje. Mianował go i zwalniał starosta powiatowy. Sekretarz protokołował posiedzenia rady gminy i miał głos doradczy na radzie. Sekretarz był kierownikiem urzędu gminy. Wójt był zwierzchnikiem całej gminy i aparatu urzędniczego. Miał prawo reprezentowania gminy i podpisywania umów w jej imieniu. Dokumenty, w których były zobowiązania finansowe gminy, należało opatrzyć podpisem jeszcze jednego członka zarządu gminy. Wójt był reprezentantem administracji rządowej w terenie, wykonywał także zadania zlecone przez rząd. 46 Dziennik Ustaw nr 35, z dnia 13 maja 1933 roku, poz

19 Wójt, jako organ rządowy, działał jednoosobowo i pod osobistą odpowiedzialnością. Nadzór nad jego działalnością sprawował starosta. Starosta miał prawo zwolnić wójta lub rozwiązać radę gminy w przypadkach łamania prawa. Powyższe rozwiązania prawne zmieniono na podstawie dekretów Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Wprowadzono wzorem ZSRR rady narodowe. W dniu 11 września 1944 roku wydano dekret o organizacji i zakresie działań rad narodowych. 47 Rady narodowe miały działać tymczasowo, ale pozostały aż do 1990 roku. Rady narodowe stanowiły uspołecznioną formę sprawowania administracji. Zastąpiły one powoływane wcześniej w demokratyczny sposób rady gminne. Była to instytucja nieznana w społeczeństwie i podchodzono do niej na wsi z nieufnością. Rady narodowe zostały włączone w skład systemu samorządowego. Ostateczny kształt organizacji samorządu lokalnego został określony na mocy dekretu z 23 listopada 1944 roku. Zagwarantowano istnienie wspólnot samorządowych gminnych, powiatowych i wojewódzkich z własnym majątkiem i osobowością prawną. Wspólnota samorządowa posiadała swoje organy wykonawcze zarządy oraz uchwałodawcze rady narodowe (zamiast poprzednio rad gminnych). Zakres działań organów regulowały przepisy przedwojenne (z 1933 roku). Jednocześnie rady narodowe na mocy innych przepisów stanowiły organy władzy państwowej o szczególnych kompetencjach kontrolnych. Organem rad narodowych były prezydia rad narodowych złożone z przewodniczącego, zastępcy i kilku członków. To właśnie prezydia rad narodowych z czasem zaczęły przejmować funkcje zarządów gmin. Organ ten działał kolegialnie zbierając się na sesjach. Gminne rady narodowe składały się z nie mniej niż 16 i nie więcej niż 36 radnych, reprezentujących w miarę możliwości ludność poszczególnych wsi. W skład gminnej rady narodowej wchodzili odtąd członkowie rady gminnej powołani przed uchwaleniem dekretu o radach narodowych, przedstawiciele organizacji politycznych, zrzeszeń społecznych, organizacji młodzieżowych, przedstawiciele wojskowości, nauki i pracy społecznej. W praktyce członkowie rad byli delegatami partii politycznych i organizacji społecznych kontrolowanych przez nowe władze. Początkowo zasiadały w nich także osoby z przedwojennego samorządu, autorytety miejscowe, nawet księża. Te osoby wyrzucano przy częstych reorganizacjach rad zarządzanych przez rady wyższego szczebla. Wola ludności poszczególnych wsi nie miała najmniejszego znaczenia. Niewygodnych radnych usuwano, a w ich miejsce powoływano nowych na mocy uchwały gminnej rady narodowej. Preferowano ludzi związanych z PPR (potem PZPR) i o niskim statusie majątkowym. Największa akcja wymiany radnych miała miejsce w 1948 roku. Gminne rady narodowe w głosowaniu tajnym większością głosów wybierały zarząd gminny jako organ wykonawczy. Zarząd składał się z wójta, podwójciego i trzech członków. Wybór wójta i podwójciego podlegał zatwierdzeniu przez starostę. Kompetencje zarządu były takie same jak przed wojną, jednak z czasem zaczęto pomniejszać ich rolę. Ich funkcje przejmowały prezydia rad narodowych spychając wójta do mało znaczącej w gminie roli wykonawcy poleceń prezydium GRN. 47 Dz.U nr 5 poz

20 Zarząd gminy miał do pomocy urząd gminy z sekretarzem na czele. W urzędach zatrudniono więcej urzędników referentów. Byli to referenci ds. administracyjnych, wojskowych, kontyngentów, podatkowych itp. Zatrudniano także woźnego. Wiązało się to ze wzrostem biurokracji. Po wojnie płace w administracji lokalnej były bardzo małe i z tego powodu wielu wykwalifikowanych urzędników przedwojennych odeszło z pracy. Z czasem zastąpili ich nowi ukształtowani według zupełnie nowych wzorców. Typowe dla tego pierwszego okresu powojennego była słaba frekwencja na sesjach gminnych rad narodowych. Zapewne nie wszyscy chcieli uczestniczyć we władzach ustanowionych przez komunistów, dodatkowo w tym czasie uczestniczenie we władzach gminnych mogło spowodować pobicie przez siły niepodległościowe. Wymierzanie publicznie kar cielesnych, było standardową karą dla zwolenników nowej władzy. Często zdarzało się, że niektórzy członkowie władz gminnych wyjeżdżali na Ziemie Zachodnie porzucając często ważne funkcje we władzach lokalnych. Ówczesny samorząd gminny zajmował się instytucjami oświatowymi, kulturalnymi, ochrony zdrowia, dróg lokalnych, gospodarki komunalnej, transportu. Dochody samorządu pochodziły z różnego rodzaju opłat administracyjnych, targowych, za korzystanie z urządzeń komunalnych, pożyczek, dotacji Skarbu Państwa oraz dodatków do podatków państwowych (głównie podatek gruntowy). Wspólnoty gromadzkie organizowały życie zbiorowe swojej gromady. Jednak ich rola zaczęła być ograniczana. Formalnie rozporządzały majątkiem gromadzkim, jednak niewiele go pozostało, ponieważ został upaństwowiony. Władze komunistyczne wprowadziły bowiem podział majątku na państwowy, spółdzielczy i prywatny. Grunty gromadzkie i majątek gromadzki w tym podziale przeszły na własność państwa. Do 1950 roku formalnie nadal działał samorząd gminny, jednak gminne rady narodowe uzyskały niewiele uprawnień do samodzielnego działania. (...) W systemie rad narodowych dominująca rola została powierzona organom wykonawczym i aparatowi urzędniczemu. Następowała biurokratyzacja życia publicznego. Szybko niszczał dawny majątek samorządowy, bo jego nowy właściciel Skarb Państwa nie potrafił temu skutecznie przeciwdziałać. 48 Samorząd gminy Wojnów miała wiele trudnych zadań. Należało zagospodarować nowe obszary, naprawić mosty, drogi. Pomagano w akcji przesiedleńczej ludności niemieckiej. Organizowano osadnictwo nowych kolonistów. Samorząd gminny nie miał prawa istnieć w socjalistycznym państwie. Na mocy ustawy z 20 marca 1950 roku O terenowych organach jednolitej władzy państwowej 49 zniesiono samorząd terytorialny (pozostał nadal okręg zwany gminą). Jego cały majątek przejęło państwo. Rozwiązano organy wykonawcze gmin (wójt i zarząd gminy), rady gromadzkie. Ich kompetencje przejęły rady narodowe. Wprowadzono wtedy jednolity system władz i administracji terenowej oparty na wzorach radzieckich. Rady narodowe były organami władzy państwowej w jednostkach podziału terytorialnego i na ich obszarze kierowały działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną. Na czele rad stały prezydia, 48 Gończar M., Samorząd wsi historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s Dziennik Ustaw, 1950, nr 14, poz

21 które w praktyce przejęły funkcję rad narodowych 50. Rady narodowe wybierano w wyborach powszechnych (sterowanych i reżyserowanych) przez miejscową ludność 51. Pierwsze wybory przeprowadzono dopiero w 1954 roku. W ten sposób pełnię władzy w gminie przejęły rady narodowe oraz prezydia organ kolegialny. Już wcześniej obniżano rolę wójta i zarządu, teraz zlikwidowano te pozostałości sanacyjnej Polski. Prezydia zbierały się na sesjach podobnie jak wcześniej zarządy gminy. Pozostały nadal urzędy gminy pracujące pod kierunkiem sekretarzy gmin. Sekretarze wchodzili odtąd w skład prezydium. Sołtysi do tej pory podlegali wójtom i starostom, od czasu wejścia przepisów z 1950 roku podlegali przewodniczącym gminnych rad narodowych. Nadal funkcjonował podział na gromady wiejskie ale bez żadnych uprawnień samorządowych. Gmina Wojnów (dawniej Dublany) funkcjonowała w ramach powiatu wrocławskiego i województwa wrocławskiego do końca 1954 roku. Jej granice nie uległy zmianom z wyjątkiem włączenia Wojnowa do Wrocławia. GROMADZKIE RADY NARODOWE Już 1953 roku rozpoczęto przygotowania do zmian w podziale administracyjnym kraju najniższego szczebla. Gminy miały zastąpić mniejsze jednostki gromady. Celem reformy miało być włączenie coraz szerszych rzesz pracujących do udziału w rządzeniu państwem, rozwijaniu ich twórczej inicjatywy i aktywności dla pomnażania dobrobytu i kultury wsi. Zlikwidowano już samorząd gminny, teraz likwidacji miały ulec także gminy. Kraj miał ulec zupełnej przebudowie. Gromady miały stać się zalążkiem dużych, kolektywnych gospodarstw rolnych, coś na kształt radzieckich kołchozów. 25 września 1954 roku weszła w życie ustawa o reformie podziału administracyjnego. 52 W miejsce dotychczasowych gmin powstały nowe gromady położone na terenie jednej lub sąsiadujących ze sobą dawnych gmin. Nowe gromady miały mieć powiązania komunikacyjne, wspólne urządzenia gospodarcze, kulturalne, zdrowotne. Liczba mieszkańców miała się wahać od tysiąca do trzech tysięcy, powierzchnia od 15 do 50 kilometrów kwadratowych. Na czele całości stała Gromadzka Rada Narodowa z Prezydium (przewodniczący, zastępca, sekretarz prezydium i dwóch, trzech członków). 50 Kallas M., Historia Ustroju Polski, Warszawa 2001, s Tamże. 52 Dz. U. 1954, Nr 43, poz

22 Fragment ustawy o podziale administracyjnym wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych (Dz. U. 1954, Nr 43, poz. 191) Początkowo Gromadzkie Rady Narodowe (GRN) miały bardzo wąskie kompetencje. Według ustawy gromadzkie rady: kierują w swoim zakresie na terenie gromady działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną (art. 10). W praktyce zostały głównie sprowadzone do wykonywania zarządzeń władz powiatowych. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej sprawowało szczegółową kontrolę nad działalnością władz gromadzkich. Gromada uchwalała budżet (z czego połowa szła na kilkuosobową administrację), zarządzała mieniem gromadzkim, prowadziła sprawy meldunkowe i rejestrację rowerów. Budżety gromadzkie powiązane były z budżetem powiatowym. Bez wsparcia władz powiatowych żadne inwestycje nie mogły być prowadzone, gdyż przekraczało to możliwości niewielkiej gromady. W tych czasach w niewielkim zakresie remontowano drogi sposobem szarwarkowym. Głównym zadaniem gromad okazało się organizowanie rolnictwa w celu powiększenia zbiorów i maksymalne zrealizowanie narzuconych planów skupu i podatków. Gromady obejmowały kilka wsi, często nie mając na swoim terenie prawie żadnych instytucji użyteczności publicznej z wyjątkiem szkół. Często Gminne Spółdzielnie, ośrodki zdrowia, komendy MO itp. pozostawały poza granicami gromady skazując gromady na niesamodzielny byt. Sołtysi w historii miewali lepsze i gorsze okresy, ale byli zawsze. Obowiązki sołtysów 22

23 przejęli pełnomocnicy gromadzkich rad narodowych, powoływani przez gromadzką radę narodową. Pełnomocnik działał w oparciu o wytyczne GRN i był łącznikiem między gromadą a wsią. Do jego zadań należało organizowanie czynów społecznych, zwoływał zebrania wiejskie, wpływał na polityczno-społeczne postawy wsi, informował GRN o skargach i postulatach ludności. Wystawiał świadectwa pochodzenia zwierząt. Co tydzień uczestniczył w odprawach w biurze gromadzkim. Instytucja pełnomocników nie sprawdziła się i nigdy nie została przez wieś zaakceptowana. Pełnomocnik nie był przez nich wybierany i nie reprezentował wsi. Był po prostu przedstawicielem władzy egzekwującym wykonywanie przez obywateli obowiązków wobec państwa. W latach zebrania wiejskie nie mogły uchwalać żadnych uchwał, mogły jedynie zgłaszać postulaty 53. Gromady miały się stać zalążkiem przyszłych dużych kolektywnych gospodarstw rolnych. Formalnie każde gospodarstwo rolne było prywatne i oddzielne, lecz plany siewów, omłotów itd. układano wspólnie i każdy rolnik, który za wcześnie lub za późno zasiał zboże mógł mieć kłopoty. Według planu akcja żniwna w 1955 roku miała się skończyć 15 sierpnia i do 1 września każda wieś miała odstawić 100% swoich zobowiązań w zbożu. Większość plonów należało oddać za symboliczne pieniądze na rzecz państwa, dopiero nadwyżki można było sprzedać. Za nie wykonanie planów groziły kary. Do najłagodniejszych należało wywieszenie nazwiska opornego chłopa na specjalnej tablicy przed biurem gromadzkim. Przykład plakatu z czasów gromadzkich rad narodowych 53 Gończar M., Samorząd wsi historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s

24 W październiku 1956 roku dawny system stalinowski upadł. Władzę przejął Władysław Gomułka. Na razie wycofano się z projektu powszechnej kolektywizacji. System podziału na małe gromady nie odpowiadał tym planom. Od lutego 1958 roku weszła w życie nowa ustawa o radach narodowych dająca im większe uprawnienia. 54 Rozpoczęto także proces komasacji gromad w większe jednostki, bowiem większość z nich była kompletnie nieefektywna. Przy tworzeniu gromad propaganda tłumaczyła, że władza będzie bliżej ludzi. Gdy rozpoczęto scalanie gromad nie było żadnej akcji propagandowej więc ludzie odbierali to z nieufnością. Na przykład padały takie głosy: Państwo starało się zbliżyć rolnika do siebie poprzez stworzenie nowy rad, a teraz przy likwidacji wygląda że rolnik jest za blisko, co nie idzie na korzyść. Według ustawy o radach narodowych z 1958 roku precyzyjniej sformułowano zakres działania rad narodowych i ich kompetencje. Rada uchwalała na posiedzeniach lub rozpatrywała akty o zasadniczym znaczeniu dla podległego terytorium, jak budżet, plan społeczno-gospodarczy, sprawozdania z jego wykonania. Do zadań gromadzkich rad należały w szczególności: współdziałanie z kółkami rolniczymi, spółdzielniami produkcyjnymi, dbanie o prawidłową gospodarkę w lasach, współdziałanie ze spółdzielniami w zakresie zaopatrzenia i usług, zarząd mieniem gromadzkim, drobnymi zakładami produkcyjnymi, usługowymi, zabezpieczenie pomieszczeń i obsługa szkół podstawowych, przysposobienia rolniczego, izb porodowych, bibliotek. Aparatem wykonawczym i zarządzającym rady było prezydium, opiniodawczym i kontrolnym komisje rady. Organami pomocniczymi gromadzkich rad byli sołtysi i zebrania wiejskie. Prezydium (przewodniczący i 4-5 członków) jako organ wykonawczo-zarządzający rady, reprezentowało radę na zewnątrz i organizowało pracę rady narodowej. Przewodniczący prezydium wybrany przez radę musiał być zatwierdzony przez Powiatową Radę Narodową. Komisje rady opiniowały i inicjowały sprawy mające być przedmiotem sesji, kontrolowały działalność aparatu prezydium i całej rady. Szefowie komisji gromadzkich nie wchodzili w skład prezydium. Sekretarz gromadzki nie wchodził odtąd w skład prezydium stojąc na czele biura gromadzkiego złożonego z kilku urzędników (referentów). W biurze gromadzkim pracował też przewodniczący jako etatowy pracownik. Wszyscy świadkowie z tamtych czasów opowiadają o pladze alkoholizmu wśród przewodniczących rad narodowych. Pierwsze wybory do rad gromadzkich przeprowadzono 5 grudnia 1954 roku. Tym wyborom towarzyszyła wielka akcja propagandowa. Kolejne wybory również przeprowadzano w podobny sposób. Frekwencja zawsze zbliżała się do 100%, tyle samo głosowało na jedyną listę wyborczą Front Jedności Narodu. Mimo, że wyniki były z góry znane władze przywiązywały, wzorem ZSRR, dużą wagę do wyborów. Pierwsze dwie kadencje rad narodowych były trzyletnie ( , ). Od 1961 roku kadencje rad narodowych były czteroletnie. Wybory miały miejsce w latach 1961, 1965 i Przed każdymi wyborami na wsiach przeprowadzano kampanię wyborczą, co oznaczało zebranie na którym mieszkańcy mieli wysuwać swoje postulaty (np. budowy drogi 54 Dz.U. z 1958 nr 5 poz. 16 (teks ujednolicony Dz.. U. z 1975 nr 26 poz Daty wyborów: 5 grudnia 1954, 2 lutego 1958, 16 kwietnia 1961, 30 maja 1965, 1 czerwca