25 lat ochrony środowiska w Polsce

Transkrypt

1 25 lat ochrony środowiska w Polsce

2 Redakcja Sandra Kokocińska, Mikołaj Maternik, Piotr Matuszewski Korekta Barbara Kostrzewska Egzemplarz bezpłatny wydany w ramach XVIII Międzynarodowego Kongresu Ochrony Środowiska ENVICON października 2014 r. w Poznaniu. Dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu. Copyright by ABRYS Poznań 2014 ISBN Wydawca ABRYS Sp. z o.o. ul. Daleka 33, Poznań tel , fax szkolenia@abrys.pl Skład i opracowanie graficzne Paweł Mleczko Druk i oprawa Zakład Poligraficzny Moś i Łuczak sp.j.

3 Spis treści Zamiast wstępu 5 Bronisław Komorowski 7 Maciej H. Grabowski 9 Małgorzata Skucha 11 Bożena Lublińska-Kasprzak 13 Magdalena Dutka 15 Ćwierć wieku przemian lat zmian w ochronie środowiska w Polsce 19 Maciej Nowicki Mędrców szkiełko i oko 25 Zrównoważony rozwój w Polsce w ostatnim 25-leciu 27 Andrzej Kassenberg Kształtowanie systemu przepisów o postępowaniu z odpadami w Polsce 37 Marek Górski Gospodarka wodno-ściekowa: woda, ścieki, osady 49 Marek Gromiec Ćwierć wieku energetycznego wykorzystywania odpadów 57 Aleksander Sobolewski, Ryszard Wasielewski Jedyny taki Fundusz, czyli o finansowaniu ochrony środowiska 65 Lech Bojarski Innowacje w gospodarce odpadami 69 Włodzimierz Urbaniak

4 Razem dla środowiska 77 Gospodarka komunalna zaklęte koło historii 79 Dariusz Matlak Radykalna zmiana standardów 81 Tomasz Uciński 22 lata Krajowego Forum Dyrektorów Zakładów Oczyszczania Miast 83 Wojciech Janka EPR, czyli ekologia przedsiębiorcę rozwija czy tego chce, czy nie 89 Wojciech Konecki Jedność, siła i przyszłość branży wod-kan 93 Tadeusz Rzepecki Partnerzy 97 Ekologicznie o tworzywach sztucznych 99 Kazimierz Borkowski Dla dobra środowiska 105 Agnieszka Spodzieja Solidny partner w branży 115 Andrzej Bednarek Poczet ministrów środowiska ( ) 119 Alfabet ochrony środowiska 135

5 Zamiast wstępu

6

7 25 lat ochrony środowiska w Polsce 4 czerwca 1989 roku to tryumf solidarności i odwagi nad zwątpieniem i politycznym osamotnieniem. 4 czerwca 1989 roku to początek udanej, wielkiej zmiany ustroju. 4 czerwca 1989 roku to powrót nadziei na suwerenność państw Europy Środkowej i Wschodniej, to początek drogi ku jedności Europy. Wybory 4 czerwca, choć tylko częściowo demokratyczne, były wolne naprawdę: niesfałszowane, nieokupione represjami. Ich wynik ujawnił realny układ sił w społeczeństwie. Doprowadził do głębokich zmian. Zwyciężyła solidarna decyzja milionów Polaków. Zwyciężyła wspólnota. [...] Do organizowania wspólnych przedsięwzięć zapraszam wszystkich. Zapraszam osoby prywatne i instytucje, urzędy państwowe i organizacje pozarządowe, środowiska przedsiębiorców, instytucje publiczne i samorządy. Zapraszam mieszkańców wsi, małych miast i wielkich metropolii również za oceanem w których żyją Polacy. Chciałbym, by świat miał szansę poznać nas tego dnia jako naród ludzi wolnych, ceniących wolność własną i wspierających innych będących na niełatwej drodze ku wolności. Bronisław Komorowski, prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Źródło: 7

8

9 25 lat ochrony środowiska w Polsce Szanowni Państwo, wolne wybory parlamentarne w Polsce były kamieniem milowym procesu transformacji politycznej i gospodarczej w całej Europie Środkowo-Wschodniej. Ten okres to czas wyjątkowych przemian na każdym poziomie politycznym, społecznym i gospodarczym. Dla Polski to także czas niezwykle ważnych zmian w środowisku, którego stan uległ znaczącej poprawie. Przez ostatnie 25 lat na proekologiczne inwestycje wydaliśmy ponad 53 mld zł, tworząc przy tym unikatowy na skalę światową system finansowania tego typu projektów złożony z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz wojewódzkich funduszy. Najwięcej środków przeznaczyliśmy na ochronę wód oraz powietrza. Zmodernizowaliśmy krajowy przemysł energetyczny, ograniczając emisje szkodliwych gazów i pyłów. Zwiększyliśmy także o blisko 500 tys. hektarów powierzchnię lasów, która nadal, zgodnie z Krajowym Programem Zwiększania Lesistości, systematycznie rośnie. Mówiąc o prośrodowiskowych osiągnięciach Polski, nie można też pominąć sukcesów w obszarze redukcji emisji gazów cieplarnianych. Od roku bazowego, którym jest rok 1988, udało nam się ograniczyć ich emisję o ponad 30% i to przy jednoczesnym, dwukrotnym wzroście gospodarczym. To jeden z najbardziej imponujących wyników spośród stron Protokołu z Kioto. Nasz dorobek w tym obszarze znajduje uznanie na arenie międzynarodowej. Jego dowodem jest m.in. tegoroczne polskie przewodnictwo negocjacjom Konwencji Klimatycznej ONZ, których celem jest wypracowanie nowych, obowiązujących na świecie regulacji dotyczących emisji gazów cieplarnianych. Ta zielona transformacja nie byłaby możliwa bez zmian w legislacji dotyczącej ochrony środowiska. Już Okrągły Stół miał podstolik poświęcony ekologii. Później przepisy środowiskowe były jednymi z kluczowych tematów negocjacji przed przystąpieniem do Unii Europejskiej. Obecnie, dzięki legislacji, która jasno określa, jak korzystać z dobrodziejstw przyrody, możemy dalej dbać o zrównoważony rozwój, zachowując to, co najcenniejsze w środowisku naturalnym. Prośrodowiskowe osiągnięcia ostatnich 25 lat to sukces wielu instytucji publicznych i prywatnych, ekspertów, przedsiębiorców, a przede wszystkim obywateli. Liczę, że zgromadzona w tej publikacji wiedza przybliży Państwu zieloną stronę polskich przemian. Zapraszam do lektury. Maciej H. Grabowski, minister środowiska 9

10

11 25 lat ochrony środowiska w Polsce Szanowni Państwo, rok 2014 to szczególna okazja do podsumowania 25-lecia transformacji ustrojowej w Polsce, w tym także osiągnięć uzyskanych w dziedzinie ochrony środowiska. W obchody 25-lecia pokonania komunizmu, czyli Święta Wolności, którym patronuje prezydent RP, Bronisław Komorowski, wpisują się również wydarzenia związane z 25-leciem utworzenia Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Narodowy Fundusz powstał w 1989 r., gdy tworzyły się ramy zarówno dla skutecznej ochrony środowiska, jak i dla naprawy wieloletnich zaniedbań w tej dziedzinie oraz gdy Polska pogrążona była w głębokim kryzysie ekonomicznym, co uniemożliwiało finansowanie działań ekologicznych z budżetu państwa. Narodowy Fundusz wspólnie z wojewódzkimi funduszami ochrony środowiska i gospodarki wodnej, jako niezależne podmioty, stanowią dziś spójny system finansowania ochrony środowiska. Bilans ćwierćwiecza utwierdza nas w przekonaniu, że tak ukształtowany system finansowania ochrony środowiska okazał się skuteczny i efektywny. Mechanizm wsparcia ze środków publicznych pozwolił, jako stymulator, na inicjowanie wielu przedsięwzięć, m.in. w ochronie powietrza, gospodarce odpadami, gospodarce wodno-ściekowej, edukacji ekologicznej i ochronie przyrody, które bez funduszy ochrony środowiska nie miałyby wystarczającego budżetu na ich realizację. Sprawdzony w praktyce system funduszy stał się również partnerem instytucji zagranicznych, które uruchamiały kolejne programy wsparcia finansowego dla ochrony środowiska w Polsce zarówno w okresie przedakcesyjnym, jak i po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Narodowy Fundusz w latach wydatkował ze środków własnych ponad 33,1 mld zł na ochronę środowiska, a zaangażowanie tej kwoty pozwoliło na zrealizowanie przedsięwzięć o wartości ok. 130 mld zł. Wartość środków zagranicznych obsługiwanych i w dyspozycji Narodowego Funduszu przekroczyła w tym czasie 19,6 mld zł. W wyniku zaangażowania środków Narodowego Funduszu kilka milionów ludzi uzyskało skuteczną ochronę przed zagrożeniem powodziowym, a kilkadziesiąt milionów ludzi korzysta z sieci wodociągowo- -kanalizacyjnych oraz z systemu odbioru i unieszkodliwiania odpadów. Oferta NFOŚiGW, adresowana w ostatnich latach bezpośrednio do gospodarstw domowych (m.in. na przydomowe oczyszczalnie, kolektory słoneczne i inne źródła zielonej energii, a także na domy i mieszkania energooszczędne), wpisuje się również w ideę budowy społeczeństwa obywatelskiego, świadomego swojego wpływu na środowisko i racjonalnie planującego działalność, tak aby również przyszłe pokolenia mogły bez obaw żyć w środowisku i korzystać z jego zasobów. Małgorzata Skucha, prezes Zarządu NFOŚiGW 11

12

13 25 lat ochrony środowiska w Polsce Szanowni Państwo, dla Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości dbałość o środowisko ma wymiar bardzo praktyczny. Dziś bycie eko to nie tylko ochrona środowiska naturalnego, ale także oszczędność pieniędzy i budowa pozytywnego wizerunku. Badania przeprowadzone przez PARP Zrównoważona produkcja w działalności przedsiębiorstw dowodzą, że polskie przedsiębiorstwa w znacznej części nie wdrażają rozwiązań proekologicznych, ponieważ ich właściciele nie mają świadomości, że prowadzona przez nich działalność gospodarcza wpływa na środowisko, a poza tym sądzą, że wdrożenie takich rozwiązań nie przyniesie korzyści finansowych. Tymczasem, paradoksalnie, to właśnie ekologiczne podejście do biznesu może przynieść realne korzyści nie tylko środowisku naturalnemu, ale także samym firmom. Ogłoszony przez PARP konkurs Zielone Światło jest odpowiedzią na niedostrzeganą do tej pory potrzebę prowadzenia zielonej firmy poprzez połączenie oszczędności z dbałością o środowisko. Konkurs cieszył się ogromnym zainteresowaniem ogółem do PARP wpłynęło 728 wniosków o dofinansowanie na łączną kwotę przeszło 1,3 mld zł. Ostatecznie zawarto 200 umów o dofinansowanie na ponad 345 mln zł. PARP prowadzi też usługę doradczo-szkoleniową w zakresie ochrony środowiska w ramach tzw. Krajowego Systemu Usług z której mogą skorzystać mikro-, małe i średnie przedsiębiorstwa. Usługa ta pomaga przedsiębiorcom odnaleźć się w gąszczu przepisów prawnych: nie tylko upewnić się, jakim regulacjom podlega ich branża, ale przede wszystkim prowadzić działalność w absolutnej zgodzie ze wszelkimi wymogami środowiskowymi. Z kolei w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy PARP realizuje projekt Zwiększenie konkurencyjności regionów poprzez społeczną odpowiedzialność biznesu (CSR), w ramach którego udziela wsparcia mikro-, małym i średnim przedsiębiorcom chcącym wdrożyć w swojej firmie zasady społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR), w tym działania proekologiczne. Wsparcie udzielane jest w formie bezzwrotnej dotacji na pokrycie wydatków związanych z podjęciem tego rodzaju działań. W wyniku dwóch rund naboru wniosków realizowanych jest 157 umów na łączną kwotę wsparcia w wysokości blisko 12 mln zł. Biorąc pod uwagę, że beneficjenci naszego programu reprezentują bardzo różne branże gospodarki, najbliższe miesiące z pewnością dostarczą nam wielu kolejnych ciekawych i cennych przykładów ekoinnowacyjnych inicjatyw biznesowych. Bożena Lublińska-Kasprzak, prezes PARP 13

14

15 25 lat ochrony środowiska w Polsce Szanowni Państwo, przekazując na Wasze ręce niniejszą publikację, nie bez satysfakcji możemy dziś stwierdzić, że trudno byłoby znaleźć w Polsce prywatny podmiot, który tak bacznie śledziłby rozwój ochrony środowiska w naszym kraju w minionych 25 latach jak firma Abrys, właściciel i wydawca czasopism spod egidy Wydawnictw Komunalnych. Z polską demokracją, która swoje początki ma w 1989 r., jesteśmy właściwie rówieśnikami. Od samego początku obserwowaliśmy więc i opisywaliśmy problemy, wyzwania, a z czasem również coraz większe sukcesy naszego kraju w dziedzinie ochrony środowiska i gospodarki komunalnej. W ciągu ostatnich 25 lat mieliśmy więc na szczęście! sporo pracy. Początki przypadające na czas ustrojowego przełomu w państwie nie były łatwe. Powstanie firmy i prowadzenie działalności w dobie rodzącej się dopiero gospodarki rynkowej było ryzykowne i związane z pokonywaniem wielu barier. Ogromną rolę odgrywał pomysł na firmę oraz odnalezienie branży, która stwarza duże możliwości. Taką branżą, co szybko dostrzegł nieżyjący już założyciel firmy, Wojciech Dutka, była gospodarka komunalna. Prywatyzacja zakładów oczyszczania miast i związana z tym potrzeba podnoszenia kwalifikacji pracowników zrodziła ideę utworzenia wydawnictwa adresowanego do ludzi z tej branży. I tak w marcu 1991 r. do rąk czytelników trafił pierwszy numer ogólnopolskiego miesięcznika branżowego pt. Przegląd Komunalny. Od tamtej pory tytuł stał się sztandarową inicjatywą wydawniczą Abrysu. Ale dziś Wydawnictwa Komunalne firmy to także dziesiątki tysięcy egzemplarzy czasopism Czysta Energia, Recykling, Wodociągi-Kanalizacja i Zieleń Miejska, dostarczających zawodowych informacji, kształtujących opinię i przedstawiających polemiki. Atrakcyjna formuła łączenia wysoko ocenianych treści naukowych z publicystyką sprawiła, że w wielu środowiskach tytuły te stały się lekturą obowiązkową. Trudno nie nazwać tego sukcesem, bowiem to właśnie liczba czytelników jest jedyną miarą wartości danego tytułu na rynku wydawniczym. Nasze czasopisma wzrastały równolegle z rozwojem gospodarki komunalnej i ochrony środowiska w Polsce, brały bezpośredni udział w ich przekształcaniu i doskonaleniu, udostępniając swoje łamy dla dyskusji branżowych, sprawozdań z działalności zakładów komunalnych czy prezentacji nowatorskich rozwiązań organizacyjnych, technicznych i planistycznych. Niejednokrotnie pierwsi publikowaliśmy informacje o nowych, zmieniających się przepisach prawa i wchodzących w życie ustawach (w tym teksty nowych aktów prawnych). Kiedy jeszcze Internet nie był po- 15

16 Zamiast wstępu 25 lat ochrony środowiska w Polsce wszechny, takie przedruki nowości prawnych były niezwykle pomocne. Działalność wydawnicza Abrysu od lat wpisuje się także w pełni we wdrażanie edukacji ekologicznej jako nauczania interdyscyplinarnego na jego wszystkich stopniach formalnych i nieformalnych. Taka formuła edukacji nawiązuje chociażby do Polityki Ekologicznej Państwa w latach z perspektywą do 2016 r. Celem tej edukacji jest kształtowanie pełnej świadomości i budzenie zainteresowania społeczeństwa wzajemnie powiązanymi kwestiami ekonomicznymi, społecznymi, politycznymi i ekologicznymi. Umożliwia ona również każdemu człowiekowi zdobywanie wiedzy i umiejętności niezbędnych dla poprawy stanu środowiska oraz tworzenie nowych wzorców zachowań, a także kształtowanie postaw, wartości i przekonań jednostek, grup i społeczeństw, uwzględniających troskę o jakość środowiska. Niezwykle silną gałęzią działalności Abrysu są konferencje i szkolenia, z których korzystają tysiące fachowców decydujących dziś np. o kształcie gospodarki odpadami czy gospodarki wodnej w gminach i regionach. W ciągu ponad 20 lat w 460 takich imprezach wzięło udział blisko 41 tys. osób! Zapewniając dostęp do wiedzy i informacji, przyczyniamy się do szybszego wdrażania najnowszych rozwiązań służących poprawie jakości środowiska naturalnego w gminach, powiatach i województwach. Kompleksowa gospodarka odpadami, prawo w ochronie środowiska, gospodarka wodno-ściekowa na terenach niezurbanizowanych czy termiczne przekształcanie odpadów to tylko wybrane pojęcia, które jako tytuły konferencji na stałe zagościły w kalendarzach wielu osób związanych z poszczególnymi branżami. Abrys świadczy również inne usługi na rzecz ochrony środowiska. Opracowujemy programy zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska, tworzymy gminne i miejskie programy gospodarki odpadami komunalnymi i niebezpiecznymi, koncepcje i projekty budowlane obiektów gospodarki ściekowej, projekty i instrukcje eksploatacji składowisk odpadów komunalnych i przemysłowych czy też oceny oddziaływania na środowisko. Aktywny udział Abrysu w zmianach w obszarze ochrony środowiska w naszym kraju to również świetnie rozwinięta współpraca z zagranicą. Zaczynaliśmy od wyjazdów studyjnych do krajów Europy Zachodniej, organizowanych dla naszych samorządowców. Wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej uruchomiliśmy program skierowany do firm i podmiotów zagranicznych Enter the Polish market with Abrys. W jego ramach przygotowujemy raporty i analizy dotyczące polskiego rynku ochrony środowiska, obsługujemy ambasady i promujemy nowoczesne rozwiązania technologiczne. Jesteśmy dumni, że w ostatnich latach coraz częściej mamy okazję wspierać eksport polskich technologii ochrony środowiska za granicę. W ubiegłym roku towarzyszyło nam hasło Abrys. 25 lat dla środowiska, bowiem ta idea przyświeca naszej działalności od samego początku. Dziś, przy okazji organizowanego przez nas Kongresu Envicon 2014 i jubileuszu ćwierćwiecza ochrony środowiska w Polsce, możemy z dumą powiedzieć, że i nasza firma dołożyła do tego wielkiego dzieła swoją cegiełkę. Pozostaje nam tylko życzyć środowisku i sobie kolejnych równie pomyślnych dekad. 16 Magdalena Dutka, prezes Zarządu firmy Abrys

17 Ćwierć wieku przemian

18

19 25 lat ochrony środowiska w Polsce Maciej Nowicki 25 lat zmian w ochronie środowiska w Polsce W ostatnich trzech wiekach historii Polski niewiele było okresów, w których nasz kraj miał szansę na pokojowy rozwój gospodarczy i cywilizacyjny. Ten rzadki przywilej stał się udziałem naszego pokolenia, dlatego jubileusz 25-lecia wolnej, suwerennej i demokratycznej Ojczyzny powinien być radosnym świętem wszystkich Polaków. Wyzwoliwszy się spod zależności od Związku Sowieckiego, kraj nasz od 15 lat jest członkiem najsilniejszego na świecie Paktu Północnoatlantyckiego NATO, co gwarantuje nam pokojowy rozwój, a od 10 lat jest członkiem największego na świecie organizmu gospodarczego, jakim jest Unia Europejska. To z kolei pozwala na szybki rozwój gospodarczy. Przypomnienie tych podstawowych faktów właśnie w jubileuszowym okresie jest tym ważniejsze, że wśród trosk codziennego życia trudno dostrzec postęp, jaki dokonał się w rozwoju gospodarczym i cywilizacyjnym w naszym kraju w minionym ćwierćwieczu. Oczywiście, obecna sytuacja jeszcze daleko odbiega od wizji Polski naszych marzeń, a poszczególne sektory gospodarcze i społeczne w różnym stopniu spełniają te oczekiwania. Jest jednak dziedzina, w której osiągnięcia w minionych 25 latach są szczególnie widoczne i niezaprzeczalne. Tą dziedziną jest ochrona środowiska. Aby uświadomić sobie, jak wielki postęp dokonał się w tym czasie, trzeba sięgnąć pamięcią do lat 80. ubiegłego wieku i choćby krótko scharakteryzować ówczesny stan środowiska. Rzut okiem w przeszłość Nie jest żadnym odkryciem stwierdzenie, że stan ten był dramatycznie zły. Według powszechnej opinii międzynarodowej, w tym czasie Polska należała do najbar- Maciej Nowicki prof. dr hab. inż., były minister środowiska

20 Ćwierć wieku przemian 25 lat ochrony środowiska w Polsce 20 dziej zanieczyszczonych państw nie tylko w Europie, ale też na świecie. Główną przyczyną tego stanu był jednopartyjny, niedemokratyczny ustój typu komunistycznego oraz centralistyczne kierowanie całą gospodarką kraju. Państwo było właścicielem wszystkich zakładów przemysłowych, centralnie wyznaczając plany produkcyjne, których wykonanie miało bezwzględny priorytet w stosunku do sfery socjalnej i środowiskowej. Ceny energii, wody i surowców utrzymywano na bardzo niskim poziomie, aby tą drogą obniżać koszty produkcji. Było to przyczyną ich wielkiego marnotrawstwa, a w konsekwencji nadmiernego zanieczyszczania środowiska. W najbliższej okolicy wydobycia kopalin budowano gigantyczne kombinaty przemysłowe, nie instalując w nich urządzeń służących ochronie środowiska. To, oczywiście, powodowało wokół nich szczególnie dużą koncentrację zanieczyszczeń środowiska, przy czym warto pamiętać, że z reguły były to tereny gęsto zaludnione. W latach 80. XX w. zidentyfikowano 27 takich regionów. Ich łączna powierzchnia stanowiła ok. 10% powierzchni Polski, ale zamieszkałe były przez 11 mln osób, czyli 1/3 ludności kraju. Najbardziej dramatyczna sytuacja panowała na Górnym Śląsku, gdzie koncentrowało się wydobycie na wielką skalę węgla kamiennego oraz rud metali kolorowych w połączeniu z przemysłem koksowniczym i stalowym, z hutami cynku i ołowiu oraz kombinatami chemicznymi. Na domiar złego brak było dużych systemów ciepłowniczych, a więc ogrzewanie mieszkań kilku milionów ludzi odbywało się poprzez spalanie zasiarczonego węgla niskiej jakości w piecach kaflowych i małych kotłowniach. Wszystko to powodowało, że Górny Śląsk uznawany był za najbardziej zanieczyszczony region Europy, a w sezonie zimowym kwaśny smog niszczył zdrowie ludzi i powodował ogromne straty materialne. Smog taki występował także w wielu innych miastach, ze szczególnym natężeniem w Krakowie, a także w Zakopanem i w innych górskich uzdrowiskach. U zbiegu granic Polski, Czech i Niemiec kwaśne deszcze spowodowały największą w Europie klęskę ekologiczną, jaką było zniszczenie lasów w Górach Izerskich i Karkonoszach. Region ten nazwany został Czarnym Trójkątem, gdyż przyczyną tych zniszczeń było spalanie zasiarczonego węgla brunatnego w 12 wielkich elektrowniach czeskich, niemieckich oraz w Turowie. Nie lepiej było z zanieczyszczeniem wód. Ponad 70% ścieków komunalnych zrzucano do rzek i jezior albo zupełnie bez oczyszczenia, albo tylko po oczyszczeniu mechanicznym. Prawie połowa polskich miast i ogromna większość zakładów przemysłowych nie posiadały oczyszczalni ścieków. W wyniku tego tylko 5% rzek miało wodę stosunkowo czystą, a na ponad 40% ich łącznej długości niosły one wodę tak zanieczyszczoną, że nie nadawała się nawet do celów przemysłowych. Do tego dochodziło jeszcze wielkie zasolenie Wisły i Odry ściekami z kopalń węgla, a woda w Wiśle pod Krakowem była bardziej słona niż w Bałtyku. Równie zła była sytuacja w zakresie gospodarki odpadami. Niemal 100% odpadów komunalnych i ponad 50% odpadów przemysłowych wyrzucano na składowiska, zatruwając wody podziemne i atmosferę. W latach 80. na hałdach zgromadzona była astronomiczna ilość 1,5 miliarda ton odpadów przemysłowych, w tym kilkadziesiąt milionów ton odpadów toksycznych. Prymat produkcji za jak najniższą cenę powodował, że nie liczono się ze zdrowiem ludzkim i z zanieczyszczeniem środowiska, a najtaniej było pozbywać się odpadów, wyrzucając je na hałdy i składowiska. Koszty makroekonomiczne i społeczne, jakie ponosiło polskie społeczeństwo w wyniku tego rodzaju

21 Maciej Nowicki 25 lat zmian w ochronie środowiska w Polsce gospodarki rabunkowej, były ogromne. W latach 80. ekonomiści szacowali, że straty materialne z tego powodu wynoszą 5 10% dochodu narodowego, nie licząc niewymiernych, ale przecież wielkich strat zdrowotnych związanych ze skracaniem życia i chorobami powodowanymi przez ciągłe przebywanie w zanieczyszczonym środowisku. Zwinięcie parasola ochronnego Jakże wielki dystans dzieli nas dzisiaj od tego ponurego okresu w naszej historii. Podstawową przyczyną wszelkich pozytywnych zmian zarówno w ochronie środowiska, jak i we wszystkich innych sektorach gospodarczych i społecznych była dokonana w 1989 r. całkowita zmiana ustroju politycznego i odejście od centralnego zarządzania gospodarką. Państwo zwinęło parasol ochronny nad przemysłem i odtąd poddawany jest on konkurencji międzynarodowej, co stymuluje optymalizację procesów technologicznych, a więc także oszczędność energii, wody i surowców, które to dobra uzyskały realne ceny, adekwatne do kosztów ich produkcji. Zakłady posiadające technologie przestarzałe, szkodliwe dla środowiska, zbankrutowały lub poddawane były gruntownej modernizacji, często z udziałem kapitału zagranicznego. To wszystko sprzyjało ochronie środowiska, bowiem nowa generacja zakładów przemysłowych wyposażana była w wysoko sprawne urządzenia ochronne. Dotyczyło to także wszystkich elektrowni, które w minionych latach wykonały ogromny wysiłek inwestycyjny, budując instalacje do odsiarczania i odazotowania spalin. Dziś trudno wyobrazić sobie, że jeszcze na początku lat 90. w polskiej energetyce nie było ani jednej takiej instalacji. Zainstalowanie tych urządzeń w elektrowni Turów, przy równoczesnych działaniach strony niemieckiej i czeskiej, spowodowało likwidację kwaśnych deszczy w tym regionie i umożliwiło odradzanie się wspaniałej górskiej przyrody. Region ten nie jest już czarny może być znowu nazwany Zielonym Trójkątem. W pierwszych latach transformacji ustrojowej znacznie zredukowana została produkcja węgla kamiennego oraz stali, dostosowując się do aktualnego rynku zbytu, a przecież są to działy przemysłu o szczególnie dużej energochłonności i szkodliwym wpływie na środowisko. Zmniejszenie ich oddziaływania spowodowało znaczną poprawę stanu środowiska, szczególnie na Górnym Śląsku, gdzie występowała największa koncentracja tych przedsiębiorstw. Rozwój samorządności Ważnym czynnikiem powodującym poprawę stanu środowiska w skali kraju stał się rozwój samorządności w miejsce dotychczasowego centralnego planowania wszystkich inwestycji infrastrukturalnych. Władze terenowe wszystkich szczebli stały się rzeczywistymi gospodarzami swojego terenu, dbającymi o zapewnienie czystej wody, odbiór ścieków i odpadów komunalnych, a także o ogrzewanie domów. W minionych 25 latach wykonały one w tym zakresie gigantyczną pracę, aby poprawić standard życia milionom Polaków. Wszystkie wymienione procesy, spowodowane zmianą ustrojową, sprzyjały poprawie stanu środowiska. Trzeba jednak dodać, że w znacznym stopniu stymulowane one były przez działania podejmowane przez Ministerstwo Środowiska, które w krótkim czasie stworzyło podwaliny dla skutecznej ochrony środowiska, opierając je na trzech filarach: W prawie, precyzyjnie określającym standardy ochrony środowiska, 21

22 Ćwierć wieku przemian 25 lat ochrony środowiska w Polsce 22 W kontroli przestrzegania prawa, W środkach finansowych na wspieranie najważniejszych przedsięwzięć. Gruntowna reforma prawa W latach dokonana została gruntowna reforma prawa ochrony środowiska, a także reforma Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska poprzez nadanie jej szerokich uprawnień kontrolnych, włącznie z zamykaniem zakładów szczególnie niebezpiecznych dla zdrowia ludzi i środowiska. W tym też czasie stworzony został unikatowy w skali świata system funduszy ekologicznych, bazujący na opłatach za emisję zanieczyszczeń do powietrza, wody i gleby. System ten uzupełniony został przez takie innowacyjne instytucje jak Bank Ochrony Środowiska oraz Fundacja EkoFundusz, zarządzająca środkami z tzw. ekokonwersji polskiego długu zagranicznego. Dzięki takim rozwiązaniom Polska była w stanie najszybciej ze wszystkich państw byłego Bloku Wschodniego poprawiać stan środowiska. Trzeba też podkreślić, że działania te uległy dalszemu przyśpieszeniu po przystąpieniu naszego kraju do Unii Europejskiej. W Traktacie Akcesyjnym Polska zobowiązała się do przyjęcia całego dorobku prawnego UE w zakresie ochrony środowiska, otrzymując zezwolenie na kilkuletnie stopniowe wdrażanie szczególnie ostrych standardów unijnych. Z drugiej strony Unia Europejska przeznaczyła wielomiliardowe kwoty na pomoc dla Polski w wypełnianiu tych standardów. Trzeba jednak podkreślić, że jakkolwiek pomoc unijna jest bardzo cenna, to jednak postępy, jakie uczyniła Polska w ochronie środowiska, są wynikiem przede wszystkim naszych wysiłków organizacyjnych i finansowych. Do 2004 r. udział całej pomocy zagranicznej wynosił nie więcej niż 5%, a obecnie jest on na poziomie 20%. Cała reszta wydatków była pokrywana ze środków własnych przedsiębiorstw i ze środków władz samorządowych oraz ze wsparcia finansowego udzielanego przez fundusze ekologiczne. Udział budżetu państwa był niewielki i wynosił średnio 5%. Można więc powiedzieć, że wysiłkowi całego polskiego społeczeństwa możemy zawdzięczać postępy, jakie dokonały się w ochronie środowiska w minionym 25-leciu. A oto kilka przykładów, które ilustrują tę tezę. Redukcja emisji zanieczyszczeń do atmosfery W dziedzinie ochrony atmosfery największym osiągnięciem jest bez wątpienia redukcja emisji głównych zanieczyszczeń, takich jak dwutlenek siarki, tlenki azotu, pyły i związki metali ciężkich. Emisja SO2 została zredukowana aż o 80%, a emisja pyłów o 90%. Redukcja tlenków azotu zmalała, co prawda, tylko o ok. 50%, ale przecież ich głównym źródłem są samochody, a tych jeździ w Polsce cztery razy więcej niż w 1988 r. Również niezwykle toksyczne pyły metali ciężkich (ołowiu, kadmu, chromu i pary rtęci) nie stanowią już zagrożenia dla zdrowia ludzi i zwierząt, gdyż ich emisja jest 3 4 razy mniejsza niż 25 lat temu. Warto przypomnieć, że jeszcze niedawno problemem była benzyna ołowiowa oraz azbest jako materiał ścierny w klockach hamulcowych samochodów. Już kilkanaście lat temu substancje te zostały całkowicie wyeliminowane z przemysłu motoryzacyjnego, a tzw. eternit, zawierający rakotwórczy azbest, jest sukcesywnie usuwany z milionów pokryć dachowych w całej Polsce. Na Górnym Śląsku i w Krakowie powoli zapomina się o smogu w miesiącach zimowych, a średnioroczne stężenie dwutlenku siarki (będącego przyczyną

23 Maciej Nowicki 25 lat zmian w ochronie środowiska w Polsce smogu) w centrach tych aglomeracji kształtuje się na poziomie 25 35% stężenia dopuszczalnego. Podobnie jest w innych wielkich miastach Polski. Obecnie największym problemem w ochronie atmosfery jest konieczność redukcji emisji najdrobniejszych pyłów oraz rakotwórczego benzo(a)pirenu, których głównymi źródłami są spalanie węgla w piecach kaflowych i małych kotłowniach, a także pojazdy mechaniczne. Walka z tymi zanieczyszczeniami jest bardzo trudna i konieczne jest stopniowe odchodzenie od węgla jako paliwa używanego do ogrzewaniu domów, a także rozwój systemów ciepłowniczych oraz ograniczenia w ruchu samochodowym w centrach miast, zaś w dalszej perspektywie powszechne stosowanie samochodów o napędzie elektrycznym lub wodorowym. O ile w 1988 r. 70% mieszkańców miast i tylko 2,7% mieszkańców wsi przyłączonych było do tych sieci, to obecnie odsetki te wynoszą odpowiednio 88% i 24%. Ważne jest, że już wszystkie polskie miasta posiadają sieć kanalizacyjną i nowoczesne oczyszczalnie ścieków. Ten infrastrukturalny program jest największym, jaki podjęty został w Polsce w minionym 25-leciu. Można powiedzieć, że w wielu miejscach kraju stanowi on rewolucję cywilizacyjną, a jego koszty są znacznie większe od tak głośnego programu, jakim jest budowa autostrad. Warto docenić, że właśnie program służący ludziom i środowisku otrzymał tak wysoki priorytet. Jest nadzieja, że w najbliższych kilku latach program ten będzie ukończony. Recykling wody w przemyśle Zmniejszenie zużycia wody Równie wielkie są osiągnięcia Polski w dziedzinie ochrony wód. Przede wszystkim na uwagę zasługuje znaczne zmniejszenie zużycia wody zarówno przez przemysł, jak i w sektorze komunalnym. Jest to wynikiem nie tylko wzrostu jej ceny, ale także powszechnego instalowania wodomierzy i likwidacji przecieków w sieciach wodociągowych. Obecnie w Polsce zużywa się o 50% mniej wody niż 25 lat temu, pomimo że zrealizowany został wielki program dostarczania wody z wodociągów dla mieszkańców wsi. Warto przypomnieć, że w 1988 r. tylko 12% tych mieszkańców korzystało z wodociągu, a w 2012 r. było ich już 76%. Studnie wiejskie, które w większości mają wodę niezdatną do picia, odchodzą już do historii. W ślad za rozwojem sieci wodociągowej podąża, choć z opóźnieniem, budowa sieci kanalizacyjnych oraz oczyszczalni ścieków, ale i tu postęp jest znaczący. Również w przemyśle zaszły bardzo pozytywne zmiany w dziedzinie gospodarki wodno-ściekowej. Ponad połowa zakładów posiada instalacje do recyklingu wody technologicznej, a wszystkie zakłady mają własne oczyszczalnie ścieków (lub ich podczyszczalnie, jeśli kierują swoje ścieki do kanalizacji ogólnej). Stale jeszcze stanowczo zbyt wiele wody zużywa energetyka, jednak wiąże się to z tzw. otwartymi systemami wody chłodniczej w elektrowniach zawodowych. Niestety, dla elektrowni cena wody nadal jest horrendalnie niska, co nie stymuluje zmian technologicznych. Wraz z globalnym ocieplaniem się klimatu Ziemi można oczekiwać, że w Polsce będą narastać problemy z wodą w czasie długotrwałych susz letnich będą coraz większe deficyty wody pitnej, natomiast coraz częstsze nawalne deszcze powodować będą katastrofalne powodzie. Już teraz konieczne jest więc podejmowanie działań związanych ze zwiększaniem retencji wo- 23