III Warunki życia w miastach oraz dostępność i jakość usług publicznych

Transkrypt

1 III Warunki życia w miastach oraz dostępność i jakość usług publicznych

2 Zarządzanie rozwojem miast ukierunkowane jest na realizację potrzeb i aspiracji wspólnot miejskich. Potrzeby owe wymagają formułowania celów, które w literaturze przyjmuje się grupować jako środowiskowo-przestrzenne, gospodarcze i politycznospołeczne. Te ostatnie cele związane są z dążeniem do poprawy poziomu życia, który określa standardy bieżącego funkcjonowania obywateli i ich osobiste perspektywy rozwojowe. Abstrahując od warunków politycznych, które nie są przedmiotem prowadzonych tu analiz, niniejszy komponent Projektu koncentruje się na ukazaniu poziomu warunków życia w małopolskich miastach i jakości oferowanych w nich usług publicznych. Warunki życia w miastach determinują w znacznym stopniu ich atrakcyjność dla inwestorów, miejscowych przedsiębiorców, a przede wszystkim mieszkańców. Pośrednio stan usług publicznych i ich dostępność wpływają także na obsługę przyjezdnych, w tym turystów. W globalizującym się świecie wzrasta geograficzna mobilność dóbr, informacji i w coraz większym stopniu ludzi. Towarzyszy temu proces metropolizacji przestrzeni polegający na ogniskowaniu rozwoju w wybranych ośrodkach miejskich uzyskujących międzynarodową rangę i przewagę nad innymi jednostkami. Metropolizacja zmienia charakter i siłę powiązań między ośrodkiem centralnym a otaczającym regionem. Za ośrodek taki w województwie małopolskim uznać należy Kraków oraz konurbację górnośląską oddziałującą na miasta w zachodniej Małopolsce. W znacznym stopniu różnicuje się przestrzenna dostępność i sposób funkcjonowania usług publicznych, wpływając na zmiany w dotychczasowej hierarchii ośrodków. Rodzi się więc pytanie o dostępność i jakość usług publicznych oraz poziom i warunki życia w poszczególnych miastach województwa. Celem diagnostycznym badań w ramach niniejszego komponentu Projektu jest ocena miast w województwie małopolskim pod kątem poziomu i warunków życia w kontekście dostępności usług publicznych oraz funkcjonowania instytucji publicznych. Realizacji tego celu służy przeprowadzenie diagnozy stanu miast w postaci dwóch grup badań (zagadnień badawczych) obejmujących: badanie poziomu i warunków życia w małopolskich miastach, badanie stanu, jakości i dostępności usług publicznych. Powyższe analizy pozwalają na: ocenę warunków życia i funkcjonowania instytucji publicznych w małopolskich miastach, odniesienie do obszarów kryzysowych w miastach i potrzeb w sferze rewitalizacji przestrzeni miejskiej. 226

3 Na podstawie przeprowadzonych analiz i diagnoz formułowane będą, zawarte w części wnioskowej Projektu (rozdział V): wnioski i rekomendacje dotyczące identyfikacji roli miast w hierarchicznej strukturze ośrodków usług publicznych oraz polityki regionalnej w zakresie podnoszenia poziomu życia w miastach. Najszersze spojrzenie na zagadnienia jakości i warunków życia w Polsce odnaleźć można w raporcie Diagnoza społeczna 2009 (Czapiński, Panek 2009). Badanie to stanowi próbę uzupełnienia diagnozy opartej na wskaźnikach instytucjonalnych o kompleksowe dane na temat gospodarstw domowych oraz postaw, stanu ducha i zachowań osób tworzących te gospodarstwa 1. Diagnoza opisuje warunki i jakość życia Polaków w ich własnym rozumieniu. Warto podkreślić, że pomiar warunków życia gospodarstwa domowego obejmował: sytuację dochodową gospodarstwa domowego i sposób gospodarowania dochodami, wyżywienie, zasobność materialną gospodarstwa domowego, w tym wyposażenie w nowoczesne technologie komunikacyjne (telefon komórkowy, komputer, dostęp do Internetu) warunki mieszkaniowe, pomoc społeczną, z jakiej korzysta gospodarstwo domowe, kształcenie dzieci, uczestnictwo w kulturze i wypoczynku, korzystanie z usług systemu ochrony zdrowia, sytuację gospodarstwa domowego i jego członków na rynku pracy, ubóstwo, bezrobocie, niepełnosprawność i inne aspekty wykluczenia społecznego. Wskaźniki jakości i stylu życia indywidualnych respondentów obejmowały m.in.: ogólny dobrostan psychiczny, zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia, subiektywną ocenę materialnego poziomu życia, różne rodzaje stresu życiowego, postawy i zachowania społeczne, w tym kapitał społeczny, wsparcie społeczne, zachowania i postawy obywatelskie, sytuację na rynku pracy i karierę zawodową, problemy osób niepełnosprawnych. Zakres badania, zwłaszcza w kontekście jakości życia rozumianej poprzez poczucie dobrostanu, wykraczał poza ramy niniejszego Projektu. Tym niemniej, spojrzenie na syntetyczne wnioski Diagnozy pozwala wysnuć kilka wniosków, poprzedzających badania własne. Małopolska na tle kraju nie jest wg Diagnozy województwem ludzi nadmiernie zadowolonych z jakości i warunków życia. W ocenie jakości życia obywateli i warunków życia gospodarstw domowych w układzie wojewódzkim w 2009 r. województwo małopolskie zajmuje 6. miejsce zarówno w odniesieniu do Ogólnego wskaźnika jakości życia, jak i Ogólnego wskaźnika warunków życia. Lepiej żyje się w województwach: opolskim, pomorskim, wielkopolskim, dolnośląskim i mazowieckim (Czapiński, Panek 2009). 1 Sformułowania J. Czapińskiego. 227

4 Najlepiej żyje się w miastach powyżej 500 tys. mieszkańców, najgorzej w małych miasteczkach. Kraków, wśród dużych miast polskich sklasyfikowano po Opolu, Warszawie, Koszalinie, Toruniu, Gdyni, Olsztynie i Kaliszu (Czapiński, Panek 2009). Wśród głównych miast naszego kraju jest to druga pozycja, za Warszawą. Ważnym wnioskiem badania miast Małopolski będzie zatem weryfikacja, czy ogólnopolskie tendencje w postrzeganiu warunków życia potwierdzone zostaną zobiektywizowanym oglądem naukowym województwa małopolskiego. Krytyczne spojrzenie na stopień zaspokojenia potrzeb społecznych w kontekście jakości życia oraz poziomu realizacji usług publicznych w województwie małopolskim nie ma bogatej literatury. Na uwagę zasługuje w tej sytuacji nowa publikacja Klubu Jagiellońskiego (Obserwator. Biuro badań społecznych 2010). Prezentuje ona w styczniowym numerze Barometru Rozwoju Małopolski wyniki badań zrealizowanych w dniach do na 1000-osobowej próbie dorosłych mieszkańców Małopolski przy losowym wyborze numerów telefonicznych (w tym 500 mieszkańców Krakowa). Autorzy badania przyjęli za podstawowy ogólny wskaźnik jakości życia w regionie ilość odpowiedzi respondentów na pytanie Jak ogólnie rzecz biorąc żyje sie Panu(i) w Małopolsce? udzielane na skali od 5 ( bardzo dobrze ) do 1 ( bardzo źle ). Wyniki badania z grudnia 2009 pokazują, że 59% mieszkańców Małopolski jest zadowolonych z życia w swoim regionie (45% z nich twierdzi, ze żyje im sie w Małopolsce raczej dobrze, a 14% ze zdecydowanie dobrze ). Zdecydowanie negatywnie oceniło jakość życia w regionie tylko 3% badanych, a odpowiedz raczej źle wybrało 6%. Wyniki te nie są więc zgodne z opiniami ujawnionymi w Diagnozie społecznej W badaniu Klubu Jagiellońskiego, odsetek badanych niezdecydowanych był znaczny i sięgał 31%. Badanie ujawniło wyraźne różnice miedzy największymi miastami (Krakowem, Tarnowem i Nowym Sączem), a resztą regionu. O ile w Krakowie odpowiedzi bardzo dobrze i raczej dobrze udzieliło odpowiednio 26% i 53% badanych, to w pozostałej części regionu było to, odpowiednio, 12% i 42%. Nieznacznie niżej od krakowian oceniali jakość życia w regionie mieszkańcy Tarnowa i Nowego Sącza: odpowiednio 20% i 57% z nich uważa, ze w Małopolsce żyje im sie bardzo dobrze i raczej dobrze, a po 3% uważa, że bardzo źle i raczej źle. W Małopolsce widoczne są stanowiące ogólną prawidłowość w badaniach jakości życia dysproporcje miedzy dużymi a mniejszymi miastami i wsią (Obserwator. Biuro badań społecznych 2010). Osobny element badania dotyczył opinii na temat usług publicznych. Swoje zadowolenie z każdej z usług respondenci oceniali na skali od 1 ( jestem zdecydowanie niezadowolony/a ) do 5 ( jestem zdecydowanie zadowolony/a ). Średnie wyniki powyżej 3 świadczą o 228

5 przewadze ocen pozytywnych, a poniżej 3 o dominacji ocen negatywnych. Mieszkańcy Małopolski najwyżej oceniają pracę policji (średnia 3,95) oraz jakość usług komunalnych (średnia 3,84). Wyraźnie niżej, choć wciąż przeważnie pozytywnie, oceniana jest jakość szkolnictwa (bez uniwersytetów i szkół wyższych) w miejscu zamieszkania (średnia 3,5) i działania władz gminy (średnia 3,21), a najniżej spośród badanych usług opieka zdrowotna w miejscu zamieszkania (średnia 3,12). Warto zauważyć, że w przypadku oceny pracy policji oraz opieki zdrowotnej oceny te były wyższe w regionie niż w Krakowie, a przypadku jakości usług komunalnych nieco niższe (Obserwator. Biuro badań społecznych 2010). Należy pamiętać, że przywoływane badanie dotyczyło ogółu województwa, a nie miast, wiec wyniki mogą różnić się od raportowanych poniżej. Podstawą, przedstawionego poniżej, sformułowania oceny warunków życia i funkcjonowania instytucji publicznych w małopolskich miastach są, przeprowadzone w ramach niniejszego projektu badawczego: kwerenda istniejących danych, ankieta skierowana do małopolskich samorządów miejskich, wywiady zogniskowane, desk research analiza strategii lokalnych i programów rewitalizacji. 229

6 1 Poziom i warunki życia w małopolskich miastach Paweł Hałat 1.1 Stan środowiska przyrodniczego miast Jakość środowiska przyrodniczego i przestrzeni zurbanizowanej jest jednym z podstawowych czynników wpływających na poziom życia w miastach, a także ich pozycję konkurencyjną. W przypadku oceny jakości środowiska wyróżnić można trzy główne grupy wskaźników 2 : wskaźniki presji określające źródła problemów środowiskowych i stopień ingerencji działalności ludzkiej na środowisko (np. ilość wytwarzanych ścieków), wskaźniki stanu mierzące jakość środowiska poprzez kwantyfikację tych jego elementów, które mają wpływ na życie ludzi (np. klasa czystości wody) oraz wskaźniki reakcji, ujmujące ilościowo działania podejmowane w celu zapobieganiu negatywnym skutkom działalności człowieka (np. odsetek ścieków poddawanych oczyszczaniu). Najprostszą zatem metodą badania jakości środowiska przyrodniczego w miastach w kontekście warunków życia jest porównanie stosownych wskaźników określających stan środowiska. Niestety statystyka publiczna, a także dane z systemu monitoringu Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska, nie pozwalają na dokonanie tego typu analiz dla wszystkich, ani nawet większości miast województwa. Dane dotyczące jakości powietrza czy wód powierzchniowych są dostępne jedynie dla bardzo ograniczonej liczby punktów pomiarowych. Konieczne zatem było oszacowanie niektórych cech środowiska pośrednio, kwantyfikując je przy pomocy wskaźników odnoszących się do presji (tj. emisji zanieczyszczeń do atmosfery oraz ilości wytwarzanych w miastach ścieków) oraz reakcji (odnoszących się do stopnia oczyszczania ścieków). Badanie jakości środowiska przyrodniczego w miastach objęło dwa, istotne z punktu widzenia warunków życia, zagadnienia stopień antropopresji oraz walory środowiska przyrodniczego. Ocena walorów środowiska przyrodniczego lub szerzej walorów przestrzeni miejskiej, obejmującej nie tylko zjawiska i obiekty przyrodnicze, ale i antropogeniczne, na podstawie wskaźników statystycznych jest niezwykle trudna są one ze swojej natury subiektywne, a statystyka nie dostarcza porównywalnych danych dotyczących wszystkich miast regionu, zwłaszcza w przekroju wieloletnim. 3 2 Wg OECD/UNEP. 3 Z tego powodu zrezygnowano z waloryzacji środowiska poprzez odsetek obszarów chronionych, których powierzchnia w miastach zmienia się nie z powodu zmiany ich cech, lecz z powodu zmiennych uwarunkowań 230

7 Analizując walory środowiska przyrodniczego miast skupiono się zatem na określeniu w jakim stopniu podstawowe potrzeby ludności w zakresie rekreacji i odpoczynku mogą zostać zaspokojone na terenie miasta, bez konieczności wyjazdu poza jego granice. Do badania wykorzystano dane dotyczące udziału w miastach terenów atrakcyjnych przyrodniczo i rekreacyjnie, za jakie uznano lasy i tereny zieleni urządzonej. Odsetek powierzchni leśnych, terenów zieleni urządzonej oraz powierzchnię parków miejskich w przeliczeniu na mieszkańca przedstawiono w Tab.III.1. Tab.III.1. Lasy i tereny zielone w miastach województwa małopolskiego w 2008 r. Miasto Lesistość (%) Udział terenów zieleni urządzonej (%) Powierzchnia parków miejskich (m 2 /os.) Alwernia 29,9 2,6 47,3 Andrychów 4,3 3,1 1,6 Biecz 11,6 0,3 0,0 Bobowa b.d. b.d. b.d. Bochnia 8,3 1,7 5,7 Brzesko 11,1 1,2 0,0 Brzeszcze 7,2 0,8 4,9 Bukowno 67,4 0,4 0,0 Chełmek 20,6 2,6 4,2 Chrzanów 39,7 2,2 2,4 Ciężkowice 27,3 0,0 0,0 Czchów 35,7 0,0 0,0 Dąbrowa Tarnowska 14,1 0,5 4,4 Dobczyce 6,8 0,6 0,0 Gorlice 8,7 2,0 7,4 Grybów 18,8 0,6 5,7 Jordanów 33,9 0,1 0,0 Kalwaria Zebrzydowska 7,5 0,1 0,0 Kęty 17,9 1,5 9,5 Kraków 4,3 4,2 5,3 Krynica-Zdrój 11,1 4,8 142,5 Krzeszowice 0,4 1,8 18,2 Libiąż 44,7 1,5 17,6 Limanowa 12,0 0,9 1,4 Maków Podhalański 46,1 0,0 0,0 Miechów 0,1 2,0 8,1 Mszana Dolna 30,6 0,2 3,3 Muszyna 57,4 2,1 99,8 Myślenice 38,3 0,6 5,0 Niepołomice 24,4 0,7 6,4 Nowy Sącz 11,4 1,6 2,1 Nowy Targ 34,3 0,6 1,2 Nowy Wiśnicz 8,1 0,2 0,0 Olkusz 26,9 2,8 2,3 Oświęcim 0,0 3,6 2,2 Piwniczna-Zdrój 51,3 4,1 259,8 Proszowice 0,0 1,1 6,5 prawnych np. w 2004 r. nastąpiła istotna zmiana granic obszarów chronionego krajobrazu, związana z wyłączeniem licznych terenów miejskich. 231

8 Miasto Lesistość (%) Udział terenów zieleni urządzonej (%) Powierzchnia parków miejskich (m 2 /os.) Rabka-Zdrój 42,5 1,4 26,8 Ryglice 29,2 0,0 0,0 Skała 0,0 0,0 0,0 Skawina 6,0 2,1 4,4 Słomniki 0,0 0,4 0,0 Stary Sącz 11,3 1,7 18,4 Sucha Beskidzka 42,1 0,5 6,4 Sułkowice 25,1 0,1 0,0 Szczawnica 36,5 0,2 0,0 Szczucin b.d. b.d. b.d. Świątniki Górne 15,9 0,1 0,0 Tarnów 3,8 1,8 4,1 Trzebinia 26,6 2,2 17,1 Tuchów 14,7 0,4 6,1 Wadowice 1,0 1,8 2,9 Wieliczka 0,8 5,9 12,2 Wojnicz 1,0 0,1 0,0 Wolbrom 15,8 1,2 0,0 Zakliczyn 2,4 0,1 0,0 Zakopane 56,5 0,3 1,5 Zator 3,6 0,5 11,1 Żabno 1,4 0,0 0,0 Miasta w woj. małopolskim 22,0 1,9 7,2 Miasta w Polsce 20,6 2,3 7,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Lesistość województwa małopolskiego jest zbliżona do średniej dla Polski i wynosi 28,5%. Odsetek powierzchni zajmowanej przez lasy w miastach jest niższy 22 %, jednak przekracza średnią dla polskich miast aż o 2 pkt.%. Udział powierzchni leśnych cechuje się bardzo dużym zróżnicowaniem w skali regionu największy odsetek powierzchni leśnej, przekraczający 50% powierzchni miasta mają miasta położone w Karpatach Zakopane, Muszyna i Piwniczna-Zdrój, jednak rekordowo wysoka jest lesistość w Bukownie, przekraczająca 67%. Najmniejszą lesistością w granicach administracyjnych miasta cechują się Skała, Oświęcim, Proszowice i Słomniki, gdzie zwarte kompleksy leśne nie występują w ogóle. Największe miasta regionu cechują się przeciętnym udziałem powierzchni leśnych od 3,8% w Tarnowie do 11,4% w Nowym Sączu. Miasta średnie i małe mają przeciętnie dość dużą lesistość powyżej 23% dla miast średnich i 21% - małych. Niska lesistością cechują się najmniejsze miasteczka (średnio 12%) 232

9 Zróżnicowana jest także powierzchnia terenów zieleni urządzonej 4 w miastach. Największe udziały takich terenów w ogólnej powierzchni miasta posiada Wieliczka zajmują tam one prawie 7% terenu. Znaczący odsetek takich powierzchni znajduje się także w miastach uzdrowiskowych Krynicy-Zdroju i Piwnicznej-Zdroju oraz w Krakowie, gdzie zajmują niespełna 4,5%. Niski jest natomiast udział terenów zielonych w Tarnowie i Nowym Sączu, gdzie zajmują poniżej 2% powierzchni. Najniższym udziałem powierzchni zieleni urządzonej cechują się małe miasta, takie jak Ciężkowice, Skała, Czchów, Ryglice i Żabno. Warto także zauważyć, że udział terenów zieleni urządzonej w miastach na tle średniej dla Polski jest niski. Przeciętnie zajmują one tylko 1,9%, podczas gdy w średnia dla całego kraju wynosi 2,3%. Szczególnie niskim odsetkiem zieleni zagospodarowanej dysponują miasta małe, poniżej 20 tys. (1,4%), ale także, jak wyżej wspomniano, Tarnów i Nowy Sącz. Ponad dwuprocentowy udział terenów zieleni występuje w miastach średniej wielkości. W Tab.III.2 skonfrontowano wskaźniki lesistości oraz odsetka powierzchni terenów zieleni urządzonej w miastach. Tab.III.2. Miasta o różnym stopniu zaspokojenia potrzeb w zakresie rekreacji Duża powierzchnia zieleni urządzonej (>2%) Przeciętna powierzchnia zieleni urządzonej (1-2%) Niska powierzchnia zieleni urządzonej (< 1%) Duża lesistość (>20%) Alwernia, Chrzanów, Libiąż, Muszyna, Olkusz, Piwniczna-Zdrój, Rabka-Zdrój, Trzebinia Chełmek Bukowno, Ciężkowice, Czchów, Jordanów, Maków Podhalański, Mszana Dolna, Myślenice, Niepołomice, Nowy Targ, Ryglice, Sucha Beskidzka, Sułkowice, Szczawnica, Zakopane, Źródło: Bank Danych Regionalnych GUS. Przeciętna lesistość (10-20%) Kęty, Kraków, Krynica-Zdrój, Oświęcim, Stary Sącz Nowy Sącz, Tarnów Biecz, Brzesko, Dąbrowa Tarnowska, Grybów, Limanowa, Świątniki Górne, Tuchów, Wolbrom Niska lesistość (<10%) Andrychów, Gorlice, Krzeszowice, Miechów, Skawina, Wieliczka Bochnia, Proszowice, Wadowice, Zator Brzeszcze, Dobczyce, Kalwaria Zebrzydowska, Nowy Wiśnicz, Skała, Słomniki, Wojnicz, Zakliczyn, Żabno Do miast, w których codzienne potrzeby rekreacyjne mieszkańców mogą być zaspokojone w największym stopniu należą te, gdzie zarówno powierzchnia terenów zielonych jak i lesistość jest duża. Warto jednak zauważyć, że pobliżu niektórych miast, sklasyfikowanych nisko znajdują się znaczne kompleksy leśne (np. w pobliżu Skały, Dobczyc). Natomiast stopień zaspokojenia potrzeb rekreacyjnych w dużych miastach, szczególnie w Tarnowie wydaje się być niewystarczający. 4 W analizie wzięto pod uwagę łączną powierzchnię terenów parków miejskich, zieleńców oraz terenów zieleni osiedlowej. 233

10 Istotnym wskaźnikiem odnoszącym się do zasobu miejskich terenów zielonych, określającym stan zaspokojenia potrzeb rekreacyjnych mieszkańców jest powierzchnia parków miejskich, a zatem terenów o największej wartości rekreacyjnej, w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Miasta w województwie małopolskim cechują się przeciętną wartością tego wskaźnika (7,2%, dla Polski - 7,4%), przy czym także tutaj zaobserwować można duże zróżnicowanie. Zdecydowanie największymi zasobami zieleni parkowej w odniesieniu do jednego mieszkańca cechują się co zrozumiałe miasta z tradycjami uzdrowiskowymi. W Piwnicznej-Zdroju wskaźnik przekracza 200 m 2 /os., w Krynicy-Zdroju 140 m 2 /os. Sporym zasobem zielni parkowej na osobę dysponują także Muszyna, Rabka-Zdrój i Krzeszowice. Spośród innych niż uzdrowiskowe miast bardzo wysokim wskaźnikiem cechują się Alwernia, Stary Sącz, Libiąż, Trzebinia i Wieliczka. Znaczna jest niestety liczba miast, która parków miejskich nie posiada w ogóle (Tab.III.1). Spośród dużych miast najwyższą powierzchnię parków na osobę posiada Kraków (ponad 5 m 2 /os). Spośród miast o średniej i dużej liczbie mieszkańców niską wartością wskaźnika cechują się Nowy Sącz, Andrychów, Oświęcim, Nowy Targ i Zakopane. Ważnym czynnikiem, wpływającym na warunki życia mieszkańców miast są niekorzystne antropogeniczne przekształcenia środowiska i poziom jego zanieczyszczenia. Wielkość emisji zanieczyszczeń z zakładów szczególnie uciążliwych na km 2 w miastach województwa w latach przedstawiono na Rys.III.1. Emisja zanieczyszczeń gazowych w miastach wykazywała niewielką tendencję wzrostową przy czym wzrost ten był w małopolskich miastach szybszy (z 7,2 tys. t/km 2 do 8,2 tys. t/km 2 ) niż przeciętny wzrost dla Polski, który wyniósł tylko 0,2%. Miasta z największymi, przekraczającymi 20 tys. t./km 2 wartościami emisji gazów koncentrowały się w zachodniej części województwa i w rejonie Krakowa. Poza tym, duże wartości emisji występowały tylko w największych ośrodkach przemysłowych Tarnowie, Gorlicach, Nowym Sączu, Brzesku, a także w Nowym Targu i Zakopanem. Podobnym rozkładem przestrzennym cechowała się emisja zanieczyszczeń pyłowych, jednak emisja tych zanieczyszczeń w omawianym okresie zmniejszyła się znacząco ze średnio ponad 100 t/km 2 do 57 t/km 2. 5 GUS nie publikuje danych ze szczegółowością do miast dla późniejszych lat 234

11 Rys.III.1. Emisja zanieczyszczeń gazowych i pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych Źródło: Bank Danych Regionalnych GUS. W latach spadła w większości miast ilość ścieków, odprowadzanych do wód lub ziemi (Rys.III.2).Wciąż jednak małopolskie miasta, z których odprowadzane jest rocznie ponad 150 dam 3 /km 2 znacznie przekraczają średnią dla kraju wynoszącą 87,1 dam 3 /km 2. Podobnie jak w przypadku zanieczyszczeń powietrza, także i zagrożenia dla jakości zasobów wodnych największe są w zachodniej części województwa oraz w największych miastach, w tym w Krakowie. Do ośrodków, gdzie odprowadzanie zanieczyszczonych wód wzrosło znacząco należała Skawina. Ogólną prawidłowością, obserwowaną w całym 235

12 województwie jest spadek obciążenia wód nieczystościami w miastach dużych i średnich i jego nieznaczny wzrost w miastach mniejszych. Do ośrodków, w których zanotowano wzrost ilości odprowadzanych ścieków należała min. uzdrowiska Piwniczna-Zdrój i Szczawnica. Relatywnie duży wzrost nastąpił w Libiążu, Żabnie, Niepołomicach i Zatorze. Znaczną poprawę w tym względzie odnotowała natomiast Trzebinia, a nieco mniejszą Tarnów. Rys.III.2. Ścieki odprowadzane do wód lub ziemi Źródło: Bank Danych Regionalnych GUS. Problemem w skali lokalnej, występującym tylko w niektórych ośrodkach, ale znacząco obniżającym jakość przestrzeni miast, są składowiska odpadów różnego rodzaju, głównie przemysłowych. Miasta, w których znajdują się tereny składowania odpadów przedstawiono na Rys.III.3. Problem niezrekultywowanej powierzchni składowania odpadów w miastach znacząco zmniejszył się w skali całego regionu. Udział powierzchni składowania odpadów w miastach spadł między r. z powyżej 0,5 ha/km 2 do 0,4 ha/ km 2. W liczbach bezwzględnych oznacza to zmniejszenie niezrekultywowanej powierzchni składowania odpadów w miastach o ponad 100 ha. Największą i wciąż rosnącą powierzchnią składowania odpadów w stosunku do powierzchni miasta cechują się Skawina, Trzebinia i Tarnów. Ujmując zjawisko w liczbach bezwzględnych można stwierdzić, że największa powierzchnia składowisk znajduje się w Krakowie (ponad 270 ha). Ponad 100 ha zajmują składowiska w Tarnowie i Trzebini. 236

13 Rys.III.3. Tereny składowania odpadów w miastach województwa małopolskiego Źródło: Bank Danych Regionalnych GUS. Zróżnicowanie poziomu antropopresji w miastach oszacowano w oparciu o wskaźnik syntetyczny, skonstruowany metodą sum standaryzowanych na podstawie dostępnych w statystykach danych dotyczących obciążeń środowiska. Wykorzystano, omówione powyżej, wskaźniki dotyczące emisji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych (odniesione do jednostki powierzchni), a także dane dotyczące ilości ścieków odprowadzonych do wód lub ziemi na km 2 oraz odsetek powierzchni miast, jaki zajmują tereny składowania odpadów. Szczególnie trudne jest na podstawie istniejących danych określenie i porównanie stanu środowiska atmosferycznego w miastach stan powietrza zależy nie tylko od emisji w granicach miasta, ale także od emisji poza jego obszarem, szczególnie od stopnia koncentracji źródeł zanieczyszczeń w jego okolicy. Z tego powodu wskaźnik antropopresji został uzupełniony także o średnią emisję zanieczyszczeń gazowych i pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych w skali powiatu, w którym położony jest dany ośrodek. 6 Wartości tak skonstruowanego wskaźnika oraz jego zmianę w latach przedstawiono na Rys.III.4. 6 W przypadku Tarnowa i Nowego Sącza powiaty ziemskie, w przypadku Krakowa średnia z powiatu ziemskiego krakowskiego i wielickiego. 237

14 Rys.III.4. Wskaźnik poziomu antropopresji w miastach województwa małopolskiego Źródło: opracowanie własne. Miasta w województwie małopolskim cechują się bardzo dużym zróżnicowanie poziomu antropopresji związanym przede wszystkim z dużymi różnicami w poziomie uprzemysłowienia stąd najniższe wartości wskaźnika (a zatem najgorszy stan środowiska) w miastach zachodniej Małopolski oraz w największych ośrodkach miejskich regionu (z wyjątkiem Nowego Sącza). W większości wymienionych ośrodków, cechujących się największym poziomem antropopresji, stan ten w ostatnich latach względem ogółu miast województwa nie zmienił się lub uległ pogorszeniu. Zwiększa się jednak poziom presji na środowisko w niektórych małych ośrodkach miejskich, szczególnie położonych we wschodniej części województwa małopolskiego, cechujących się dotąd ponadprzeciętną jakością środowiska. Warto także zwrócić uwagę na dysproporcje między Krakowem, z poniżej przeciętnym stanem środowiska, a jego miastami satelickimi (z wyjątkiem Skawiny, gdzie wszystkie z branych pod uwagę wskaźników obniża obecność elektrociepłowni). Stan taki niezależnie od innych czynników sprzyjał zapewne będzie dalszej suburbanizacji w obszarze metropolitalnym Krakowa. Zwiększeniu uległy także uciążliwości środowiskowe w Tarnowie, natomiast sytuacja w Nowym Sączu, na tle innych dużych miast jest znacznie lepsza. Największą pozytywną zmianę odnotowano natomiast w Oświęcimiu i Libiążu. Jednym z podstawowych zadań publicznych gmin jest zapewnienie ładu przestrzennego z uwzględnieniem zasad zrównoważonego rozwoju, a podstawowym narzędziem w tym 238

15 zakresie są Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego (MPZP). Miernikiem skuteczności planowania przestrzennego jest z kolei odsetek pokrycia powierzchni gmin MPZP 7, który zanalizowano dla 2008 r. (Rys.III.5) Rys.III.5. Odsetek pokrycia powierzchni gmin miejskich i miejsko-wiejskich w województwie małopolskim miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego w 2008 r. Źródło: opracowanie własne. 7 Brak danych w tym zakresie dla miast w gminach miejsko-wiejskich. 239

16 Na tle sytuacji w całym kraju, stan planowania przestrzennego w miastach województwa można uznać za zadowalający podczas gdy w całej Polsce tylko 23% powierzchni gmin miejskich i miejsko-wiejskich posiadało plan zagospodarowania, w Małopolsce odsetek ten wynosił ok. 45%, przy czym 14 miast posiadało stuprocentowe pokrycie powierzchni planami miejscowymi. Jednak aż 10 ośrodków nie posiadało planów w ogóle lub posiadało je dla znikomej (poniżej 1%) powierzchni gminy. Kolejne siedem miast posiadało plan dla mniej niż jednej dziesiątej powierzchni. Niepokoi, że w liczbie tej znajdują się miasta uzdrowiskowe (Krynica-Zdrój, Rabka-Zdrój), a także podlegające silnej presji ze strony inwestorów Zakopane. Niski był także udział terenów z planem miejscowym w Krakowie. Stosunkowo największą, ponad 50%, powierzchnią objętą planami miejscowymi cechowały się najmniejsze miasta. 240

17 1.2 Stan i jakość infrastruktury mieszkaniowej Stan i jakość zasobów mieszkaniowych miast oceniony został zarówno w ujęciu ilościowym, jak i jakościowym. W ujęciu ilościowym zestawiono dostępność mieszkań, mierzoną ich liczbą przypadającą na 1000 mieszkańców z powierzchnią użytkową mieszkań na osobę. Badanie dotyczyło wyposażenia mieszkań w podstawowe instalacje sanitarne (wodociąg, kanalizacja, gaz, łazienka, ustęp spłukiwany, centralne ogrzewanie). Trzecim badanym aspektem był wiek zasobu mieszkaniowego w miastach. Strukturę wiekową mieszkań zanalizowano w odniesieniu do czterech okresów: zabudowy sprzed I wojny światowej, zabudowy z XX-lecia międzywojennego, zabudowy powojennej do 1989 r., oraz zabudowy po 1989 r. Szczegółowe dane dotyczące wieku mieszkań istnieją wyłącznie dla 2002 r. Strukturę wiekową mieszkań dla 2008 r. oszacowano na podstawie danych spisowych oraz danych GUS dotyczących liczby oddawanych mieszkań w latach Łączna liczba mieszkań w analizowanych miastach w Małopolsce w 2008 r. wynosiła ponad 609 tys., a ich powierzchnia użytkowa 38 mln m 2. W stosunku do 2002 r. 9 zasób mieszkaniowy w miastach województwa powiększył się odpowiednio o 47 tys. mieszkań i 3,9 mln m 2 powierzchni użytkowej. W analizowanym okresie na 1 tys. mieszkańców małopolskich miast przypadały przeciętnie 377 mieszkań (o 3 mniej niż średnia dla wszystkich miast w Polsce) i 23,6 m 2 powierzchni użytkowej mieszkania (wynik równy średniej dla Polski). W 2002 r. wskaźniki te wynosiły 346 mieszkań/tys. mieszkańców i 21,0 m 2 osobę (przy wskaźnikach dla Polski odpowiednio 355 mieszkań i 21,6 m 2 ). Przeciętna liczba mieszkań w miastach w województwie małopolskim jest zatem wciąż nieznacznie gorsza niż analogiczna wartość we wszystkich miastach w Polsce jednak różnica ta systematycznie spada. Mieszkania w miastach małopolskich miały w 2008 r. powierzchnię zbliżoną do średniej dla miast w Polsce (62,6 m 2, dla Polski 62,2 m 2 ). Liczba mieszkań i powierzchnia mieszkalna w przeliczeniu na jednego mieszkańca zwiększyła się w latach we wszystkich miastach województwa (Rys.III.6). 8 Brak szczegółowych danych dotyczących ubytków mieszkań w miastach. Jednak w skali całego województwa ubytki mieszkań w latach stanowią jedynie ok. 1% mieszkań oddanych do użytkowania w tym okresie. 9 Przed 2002 r. GUS podawał wyłącznie liczbę mieszkań zamieszkanych, obecnie mieszkań ogółem, co sprawia, że wskaźniki dla 1999 r. nie są porównywalne z obecnymi 241

18 m2/osobę Niepołomice Kalwaria Zebrzydowska Czchów Zakopane Nowy Wiśnicz Szczawnica Skała Ciężkowice Maków Podhalański Wieliczka MszanaDolna Rabka-Zdrój Dobczyce Bukowno Świątniki GórneMyślenice Alwernia Słomniki Brzeszcze KrynicaZdrój Zator Sucha B. Miechów Krzeszowice Ryglice Stary Sącz Jordanów Proszowice Dąbrowa T. Kęty Trzebinia Wolbrom Żabno Bochnia Biecz Muszyna Libiąż Brzesko Małopolska Olkusz Sułkowice Nowy Targ Chrzanów Kraków Limanowa Nowy Sącz Wadowice Chełmek Tuchów Piwniczna-Zdrój Oświęcim Gorlice Skawina Tarnów Grybów Andrychów liczba ludności: < 5 tys tys tys tys. > 500 tys liczba mieszkań/1000 osób m2/osobę Niepołomice Kalwaria Zebrzydowska Nowy Wiśnicz Czchów Szczawnica Wieliczka Skała Ciężkowice Maków Podhalański Dobczyce Świątniki Górne Myślenice Rabka-Zdrój Słomniki Zakliczyn Sucha B. Proszowice Krzeszowice Mszana Dolna Alwernia Bukowno Zator Jordanów Miechów Ryglice Brzeszcze Żabno Bochnia Dąbrowa T. Brzesko Wolbrom Stary Sącz Kęty Trzebinia Wojnicz Biecz Małopolska Libiąż Nowy Sącz Sułkowice Limanowa Wadowice Tuchów Chrzanów Muszyna Nowy Targ Olkusz Tarnów Piwniczna-Zdrój Gorlice Skawina Chełmek Oświęcim Grybów Andrychów Zakopane KrynicaZdrój Kraków liczba ludności: < 5 tys tys tys tys. > 500 tys liczba mieszkań/1000 osób Rys.III.6. Liczba i powierzchnia mieszkań w miastach w 2002 i 2008 roku Źródło: Bank Danych Regionalnych GUS. 242

19 Dostępność i wielkość mieszkań w miastach jest jednak znacząco zróżnicowana (Rys.III.6). Najlepsza sytuacja w zakresie mieszkalnictwa (w ujęciu ilościowym) obserwowana jest w przede wszystkim w najbardziej znanych miastach o funkcji turystycznych i uzdrowiskowej tj. Zakopanem, Krynicy-Zdroju, a także w Krakowie i miastach w Krakowskim Obszarze Metropolitalnym (Krzeszowice, Wieliczka, Słomniki) oraz Wolbromiu, Miechowie i Trzebini. Szczególnym przypadkiem są, położone w strefie rezydencjonalnej Krakowa, Niepołomice i Kalwaria Zebrzydowska, gdzie niewysoka liczba mieszkań na osobę koresponduje z najwyższą w skali województwa powierzchnią mieszkalną na osobę. Wysoką liczbą mieszkań cechują się także największe ośrodki zachodniej Małopolski Chrzanów i Oświęcim. Znacznie gorsza sytuacja w tym względnie panuje natomiast w największych ośrodkach subregionalnych, tj. Tarnowie i Nowym Sączu. Liczna jest także grupa małych miast i miasteczek, w których dominuje zabudowa jednorodzinna z dużą powierzchnią mieszkań, lecz niewielką ich liczebnością. Wyraźny deficyt mieszkań rysuje się w ośrodkach, gdzie liczba mieszkań na mieszkańca jest nie tylko mniejsza od przeciętnej dla miast województwa, ale także poniżej średniej dla całego województwa (322 na 1 tys. mieszkańców), i jednocześnie o niskim wskaźniku powierzchni użytkowej mieszkań na osobę. Największym miastem, gdzie sytuacja mieszkalnictwa, mimo poprawy w analizowanym okresie, jest niekorzystna jest Nowy Targ. Szczególnie niskim w stosunku do liczby mieszkańców zasobem mieszkaniowym, zarówno w odniesieniu do liczby jak i metrażu mieszkań, dysponują: Grybów, Piwniczna-Zdrój, Tuchów, Sułkowice, Libiąż, Biecz, Stary Sącz, Dąbrowa Tarnowska i Limanowa. Struktura wiekowa zabudowy mieszkalnej w miastach województwa w 2008 r. została przedstawiona na Rys.III.7. Dynamiczna industrializacja powojenna i towarzyszący jej rozwój demograficzny miast województwa po II wojnie światowej przekłada się na fakt, iż przeważająca liczba mieszkań w miastach województwa, na czele z Krakowem, pochodzi z okresu pomiędzy 1945 a 1989 r., przy czym zasoby mieszkaniowe większości miast Małopolski są młodsze niż przeciętna dla Polski. Wyjątek stanowią prawie wszystkie kurorty karpackie, dynamicznie rozwijające się w II RP Zakopane, Krynica Zdrój, Rabka-Zdrój, Muszyna, Piwniczna-Zdrój, Szczawnica, gdzie mieszkalna zabudowa przedwojenna nadal stanowi ponad ¼ zasobu mieszkaniowego miast. 243

20 Niepołomice Nowy Wiśnicz Dobczyce MszanaDolna Nowy Sącz Tuchów Wieliczka Limanowa Jordanów Czchów Zator Ryglice Bochnia Kraków Dąbrowa Tarnowska Sułkowice StarySącz Ciężkowice Myślenice Alwernia Świątniki Górne Wolbrom Szczawnica Żabno Bukowno Piwniczna-Zdrój Kalwaria Zebrzydowska Zakopane Wadowice Maków Podhalański Nowy Targ Brzesko Sucha Beskidzka Tarnów KrynicaZdrój Grybów Skawina Kęty Skała Proszowice Gorlice Miechów Biecz Muszyna Rabka-Zdrój Libiąż Słomniki Andrychów Krzeszowice Oświęcim Chrzanów Chełmek Brzeszcze Olkusz Trzebinia Małopolskie-ogółem Małopolskie-miasto Polska 0% 20% 40% 60% 80% 100% przed po 1989 Rys.III.7. Struktura wiekowa mieszkań w miastach w województwie małopolskim w 2008 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Mieszkania przedwojenne stanowią także, co nie dziwi, znaczny odsetek tkanki mieszkaniowej w niewielkich, zabytkowych miastach karpackich Starym Sączu, Bieczu, Kalwarii Zebrzydowskiej, a także w Grybowie, Ciężkowicach i Świątnikach Górnych, przy czym znaczący (ok. 10%) odsetek liczby mieszkań w tych miastach znajduje się w budynkach sprzed 1918 r. Natomiast w dużych miastach regionu, Krakowie, Tarnowie i Nowym Sączu, mieszkania sprzed 1945 r. stanowią tylko kilkanaście procent ogólnej liczby mieszkań. Ożywiony ruch budowlany w miastach powoduje, iż wzrasta odsetek zabudowy nowej. 244

21 Mieszkania wybudowane po 1989 r. stanowią już 20% ogólnej liczby mieszkań w miastach województwa. Szczególnie duży odsetek mieszkań wybudowanych w ostatnich dwóch dekadach, sięgający 36% ogólnej liczby mieszkań w mieście posiadają Niepołomice co nawiązuje do szybkiego wzrostu liczby ludności tego miasta. W latach powstało także ok. 30% obecnej liczby mieszkań w Nowym Wiśniczu, Dobczycach i Mszanie Dolnej. Znaczący odsetek zabudowy pochodzącej z lat w miastach w Małopolsce, sięgający nawet ¾ całego zasobu mieszkaniowego powoduje, iż w najbliższych latach konieczne będą działania powstrzymujące degradację przestrzenną i społeczną dzielnic pochodzących z tego okresu oraz przystosowywanie ich do współczesnych standardów. Rys.III.8. Wskaźnik syntetyczny wyposażenia mieszkań w instalacje techniczno-sanitarne w 2003 i 2008 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Stan i zmiany jakości zasobów mieszkaniowych w miastach zostały oszacowane na podstawie średniej ze standaryzowanych wskaźników wyposażenia mieszkań w poszczególne instalacje techniczno-sanitarne tj. wodociąg, kanalizację, łazienkę, ustęp spłukiwany, centralne ogrzewanie i gaz sieciowy. Analizę wykonano dla dwóch przekrojów czasowych, dla których istnieją porównywalne dane w tym zakresie tj i 2008 r. (Rys.III.8). Standard mieszkań wykazuje wyraźne zróżnicowanie przestrzenne. Najwyższą jakością zasobu mieszkaniowego, mierzoną wyposażeniem mieszkań w instalacje, charakteryzują 245

22 się miasta zachodniej Małopolski, położone pomiędzy Krakowem a granicą województwa śląskiego gdzie wyposażenie we wszystkie instalacje w miastach, także małych, należy do najwyższych w województwie. Wysokim standardem mieszkań cechują się także największe miasta (Kraków, Tarnów i Nowy Sącz) oraz ośrodki w bezpośrednim sąsiedztwie Krakowa (poza Świątnikami Górnymi, gdzie wyposażenie w instalacje plasuje się poniżej przeciętnej). W południowo-wschodniej części województwa wysokim wskaźnikiem cechują się tylko Gorlice oraz miejscowości wypoczynkowe na Sądecczyźnie Krynica-Zdrój i Muszyna, z którymi kontrastuje należące do najniższych wyposażenie mieszkań w nieodległej Piwnicznej-Zdroju, a także w Szczawnicy. Najniższym standardem mieszkań cechują się miasteczka w powiatach tarnowskim i gorlickim Ryglice, Wojnicz, Zakliczyn, Biecz, Czchów. Przeciętną jakością zasobu mieszkaniowego charakteryzują się miasta położone w Beskidach i na Podhalu (poza Nowym Targiem). Szczególnie zauważalny, w kontraście do bardzo dużego potencjału ilościowego mieszkań, jest stosunkowo niski standard wyposażenia domostw w Zakopanem. Należy przy tym zauważyć, że dysproporcje w wyposażeniu mieszkań w miastach nie mają tendencji do pogłębiania się. We wszystkich miastach o najniższych wartościach wskaźnika syntetycznego nastąpiła w latach poprawa przy czym największa w Świątnikach Górnych i Ryglicach. 246

23 1.3 Dochody i zasobność materialna Zasobność materialna mieszkańców jest jednym z podstawowych wyznaczników poziomu życia. W statystyce publicznej brak jednak danych, pozwalających bezpośrednio oszacować zasobność mieszkańców miast, natomiast dane dotyczące przeciętnych wynagrodzeń brutto podawane są ze szczegółowością do powiatów. Zasobność materialna mieszkańców miast w Małopolsce w latach została oszacowana na podstawie wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych w przeliczeniu na jednego mieszańca gminy. Należy przy tym pamiętać, że wartości te dotyczą całej gminy, bez możliwości podziału wartości podatku na część pochodzącą z miasta i obszaru wiejskiego zatem w przypadku gmin miejsko-wiejskich obraz zamożności mieszkańców należy odnosić do ogółu obszaru jednostki terytorialnej. Kwota podatku na jednego mieszkańca w gminie została obliczona na podstawie danych GUS dotyczących wysokości dochodów gmin pochodzących z udziału w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa w tym przypadku w podatku dochodowym od osób fizycznych. Udział ten w 1999 r, wynosił 32,6% dla gmin górniczych (w analizowanej grupie: Brzeszcze, Chełmek, Libiąż, Trzebinia) i 27,6 % dla gmin pozostałych. W 2008 r. udział gmin w podatku (bez względu na charakter) wynosił 36,49%. Na tej podstawie obliczono ogólną wysokość podatku dochodowego od osób fizycznych, jaka wpłynęła do budżetu państwa w poszczególnych gminach regionu, który następnie został odniesiony do liczby ludności gmin. Średnia 10 wysokość podatku od osób fizycznych w przeliczeniu na mieszkańca we wszystkich miastach regionu wzrosła w ciągu dziesięciu lat dwukrotnie i w 2008 r. wynosiła średnio dla wszystkich analizowanych gmin miejskich i miejsko-wiejskich województwa zł. Wskaźnik ten pozostawał jednak wciąż nieco niższy niż średnia dla analogicznych gmin w skali całego kraju (2119 zł). Wzrost wysokości podatku był jednak wybitnie nierównomierny, co w konsekwencji powoduje, iż dysproporcje w tym zakresie w skali województwa wzrastają. Różnica we wpływach do budżetu państwa z podatku per capita w 1999 r. między najzamożniejszym Krakowem a gminą o najniższym wskaźniku (Ciężkowice) wyno- 10 Interpretując ten wskaźnik, należy pamiętać że znacznie lepszą miarą niż średnia byłaby w tym wypadku mediana niestety dane takie nie są publicznie dostępne na poziomie miast. W małych miejscowościach na globalną wielkość wpływów podatkowych mogą w nieproporcjonalny sposób wpływać pojedynczy podatnicy. dodatkowo z racji tego że analiza prowadzona jest na poziomie gmin wskaźnik ten jest zaniżony dla obszarów rolniczych gdzie duża cześć pracującej populacji nie jest płatnikiem PIT. 11 Uwzględniono także gminy Szczucin i Bobowa, których centralne ośrodki prawa miejskie uzyskały 1 stycznia 2009 r. 247

24 siła nieco ponad 850 zł, w 2008 r. między Krakowem a najmniej zasobnymi Ryglicami już 2,6 tys. zł. W celu określenia dysproporcji w wielkości wpływów podatkowych miastach, a zatem pośrednio zamożności mieszkańców, porównano wpływy z podatku od osób fizycznych w każdej z gmin, odniesione do średniej dla gmin miejskich i miejsko-wiejskich w regionie w latach 1999 i Ze średniej tej wyłączono Kraków, w którym wpływy z podatku na mieszkańca znacząco przekraczają wartości w pozostałych ośrodkach regionu szczególnie w 2008 r. Stolica Małopolski pod względem zamożności mieszkańców stanowi niejako klasę sama dla siebie. Analiza względnej wysokości podatku od osób fizycznych w dwóch okresach (Rys.III.9) pozwoliła zidentyfikować następujące grupy miast: 1. miasta o niskich dochodach (poniżej 75% średniej) zarówno w 1999 r., jak i 2008 r.: Biecz, Bobowa, Ciężkowice, Czchów, Dąbrowa Tarnowska, Grybów, Jordanów, Miechów, Muszyna, Nowy Wiśnicz, Piwniczna-Zdrój, Szczawnica, Ryglice, Szczucin, Stary Sącz, Tuchów, Wojnicz, Zakliczyn, Żabno; 2. miasta, w których dochody ludności spadły w ciągu dziesięciu lat do poziomu poniżej 75% średniej dla ogółu miast: Maków Podhalański, Proszowice, Skała, Słomniki, Sułkowice; 3. miasta, które ze względu na dochody mieszkańców awansowały do poziomu powyżej 75% średniej dla ogółu miast: Mszana Dolna; 4. miasta o w których dochody mieszkańców utrzymują się na przeciętnym poziomie (między % średniej): Brzesko, Dobczyce, Gorlice, Kalwaria Zebrzydowska, Krynica-Zdrój, Niepołomice, Nowy Targ, Rabka-Zdrój, Wadowice, Zator; 5. miasta o w których dochody ludności spadły w ciągu dziesięciu lat z powyżej przeciętnych do przeciętnych: Andrychów, Alwernia, Wolbrom, Krzeszowice; 6. miasta, w których dochody ludności wzrosły powyżej średniej: Chełmek, Limanowa, Zakopane, Nowy Sącz, Myślenice; 7. miasta w których dochody ludności utrzymują się na poziomie powyżej przeciętnej: Skawina, Sucha Beskidzka, Libiąż, Kęty, Wieliczka, Bochnia, Trzebinia, Olkusz, Oświęcim, Świątniki Górne, Chrzanów, Brzeszcze, Bukowno, Tarnów; 248

25 8. Kraków którego dystans do pozostałych ośrodków w województwie się powiększa (przeciętna kwota podatku dochodowego w Krakowie 1999 r. stanowiła 144% średniej dla ogółu pozostałych miast, w 2008 już 217 %). Rys.III.9. Przeciętna kwota podatku od osób fizycznych na jednego mieszkańca w stosunku do średniej gmin miejskich i miejsko-wiejskich w województwie małopolskim (średnia bez Krakowa) Uwaga: w celu zwiększenia czytelności rysunku pominięto Kraków (144% w 1999 r. i 217% w 2008 r.). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Przestrzenne zróżnicowanie wysokości wpływów z podatku od osób fizycznych i względnych zmian w wysokości wpływów w województwie przedstawia Rys.III.10. Jedną z najbardziej rzucających się w oczy cech jest, jak wcześniej wspomniano, szybko rosnąca przewaga Krakowa nad pozostałymi ośrodkami. Pod koniec ostatniej dekady XX wieku w stolicy regionu przeciętna wysokość podatku dochodowego na mieszkańca była o niespełna 249

26 50% wyższa niż średnia dla pozostałych ośrodków miejskich Małopolski, obecnie przewyższa ją ponad dwukrotnie. Bardzo charakterystyczne jest także skupienie miast o najwyższym poziomie dochodów wzdłuż granicy z województwem śląskim od Kęt na południu po Olkusz. Co ciekawe, druga linia miast, położonych bliżej Krakowa od Andrychowa po Wolbrom odnotowała w ostatnim dziesięcioleciu spadek z klasy ośrodków o ponadprzeciętnej zamożności do grupy miast o przeciętnych dochodach. Rys.III.10. Zmiany we wpływach z podatku od osób fizycznych w latach Uwaga: wysokości podatku w gminach odniesione do średniej dla miast i gmin miejsko-wiejskich w województwie małopolskim bez Krakowa. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Zdecydowanie najmniejszą zamożnością cechują się natomiast miasta wschodniej części regionu w powiatach: gorlickim, tarnowskim, dąbrowskim i nowosądeckim. W tej części Małopolski jedynie w największych miastach (Tarnowie i, notującym wyraźny wzrost wpływów z podatku, Nowym Sączu) wpływy podatkowe przewyższają średnią dla pozostałych ośrodków regionu, a w Gorlicach i Krynicy-Zdroju zamożność mieszkańców można określić jako przeciętną względem regionu. 12 W pozostałych ośrodkach poziom zamożności mieszkańców, mierzony wpływami podatkowymi, nie osiąga nawet 75% średniej. Szczególnie zła 12 Przy czym należy pamiętać, że rozważania dotyczą wartości średniej obliczonej z pominięciem ośrodka metropolitalnego Krakowa. 250

27 sytuacja w tym względzie notowana jest w gminach, których centrami są najmniejsze miasteczka subregionu: Ciężkowicach, Czchowie, Bobowej, Ryglicach, Zakliczynie, Szczucinie i gdzie wskaźnik wpływów podatkowych nie przekracza 50% średniej (z wyjątkiem pierwszych dwóch ośrodków ich zamożność względem reszty miast w ciągu 10 lat znacząco się obniżyła). Niepokojącym zjawiskiem jest także obniżanie się zamożności mniejszych miast w centralnej części województwa spadek wpływów poniżej 75% średniej odnotowały gminy miejsko-wiejskie położone w obszarze metropolitalnym Krakowa Skała, Proszowice, Słomniki i Sułkowice, a także Maków Podhalański kontrastujący w tym względzie z sąsiednią Suchą Beskidzką. Wymienić także należy miasta, które zanotowały największy awans zamożności Limanową 13, Zakopane i Nowy Sącz. Wzrosła także zamożność mieszkańców w Myślenicach, Chełmku. Ponadprzeciętny wzrost wysokości wpływów cechował także Tarnów. Jedynym ośrodkiem z grupy gmin o najniższych wpływach, który zanotował awans do wyższej klasy była natomiast Mszana Dolna. 13 Rok 2009 był dla Limanowej rekordowy w zakresie wpływu z podatku PIT (11,3 mln PLN, w stosunku do 8,9 mln w 2008 i 9,9 mln w 2009), niemniej jednak i tak był to znaczny wzrost w porównaniu do lat

28 roku. 16 Zgodnie z danymi jakich dostarczają analizy w rozdziale II.1.2 liczba miejsc pracy w 1.4 Bezrobocie w miastach Możliwości zdobycia zatrudnienia na lokalnym rynku pracy w miejscu zamieszkania bądź też w bliższej lub dalszej okolicy wpływają zarówno na poziom zamożności mieszkańców, jak i na skalę i rodzaj zjawisk wykluczenia społecznego, a zatem mają istotny wpływ na warunki życia mieszkańców. Szczegółowe badanie wielkości i zmian rynku pracy w miastach województwa małopolskiego została przeprowadzona w rozdziale II.1.2, zatem przedmiotem analizy w tej części opracowania będzie wpływ dostępności zatrudnienia na warunki życia mieszkańców. Zostanie ona przeprowadzona w dwóch aspektach: badania poziomu i zmian bezrobocia w miastach, którego tłem będzie zmiana wielkości lokalnego rynku pracy, mierzoną wskaźnikiem pracujących ogółem 14 na 100 osób w wieku produkcyjnym 15, oraz stopy bezrobocia kobiet, które lokalnie stanowi poważny problem społeczny. Statystyka publiczna dostarcza jedynie podstawowych danych dotyczących bezrobocia rejestrowanego w gminach, obejmujące udział bezrobotnych w ogólnej liczbie osób w wieku produkcyjnym z rozróżnieniem na kobiety i mężczyzn. Istotnym ograniczeniem dla badania bezrobocia w kontekście warunków życia i wykluczenia społecznego jest natomiast brak danych dla gmin dotyczących okresu pozostawania bez pracy osób bezrobotnych. Pewnym problemem jest także fakt, iż liczba bezrobotnych dla miasta i obszaru wiejskiego w gminach miejsko-wiejskich jest podawana łącznie. Brak także danych dla początkowego okresu analizy porównywalne dane dotyczące skali bezrobocia w miastach dostępne są dopiero od 2003 miastach Małopolski wzrosła w ciągu dziesięciu lat o 13,1 tys. wzrost ten jednak nie był równomierny i nie dotyczył wszystkich ośrodków miejskich, z których część przeżywała stagnację lub regres w tym zakresie. Warto jednak zauważyć, że rozwój rynku pracy w małopolskich miastach wydaje się jednak nie nadążać za zmianami demograficznymi w województwie pomimo wzrostu liczby pracujących odsetek pracujących w ogólnej liczbie osób w wieku produkcyjnym spadł z 74,8 do 73,3%. Małopolska należy do województw o niskim poziomie bezrobocia. Udział zarejestrowanych bezrobotnych w 2003 r. w liczbie ludności w wieku produkcyjnym wynosił w skali 14 Łącznie z pracującymi w przedsiębiorstwach zatrudniających poniżej 10 pracowników, który uzyskano w ramach badań własnych na podstawie różnych źródeł GUS. 15 Tj lata dla mężczyzn, lat dla kobiet. 16 W 2002 r. zmieniła się definicja bezrobocia i dane są trudne do porównania. 252

29 całego województwa 17 10%, pięć lat później 4,5 %. Sytuacja małopolskich miast pod względem poziomu bezrobocia jest zatem korzystna na tle średniej dla wszystkich miast w Polsce, wynoszącej w 2003 r. 13,4 %, a w 2008 r. 6%. Zarówno w skali całego kraju, jak i województwa małopolskiego sytuacja kobiet na rynku pracy pozostaje gorsza niż mężczyzn. Wskaźnik bezrobocia kobiet w miastach małopolski zmienił się między 2003 i 2008 r. z 10,8% do 5,4% (analogiczne wskaźniki dla mężczyzn: 9,3%, 3,6%), a zatem dysproporcja pomiędzy wskaźnikiem bezrobocia kobiet i mężczyzn w miastach województwa wzrosła o 0,2 pkt.%. Jest to zresztą zjawisko zgodne z obserwowanymi prawidłowościami w miastach w Polsce dysproporcja pomiędzy bezrobociem według płci wzrosła w skali całego kraju na niekorzyść kobiet o 0,3 pkt.%. Tab.III.3. Poziom bezrobocia w miastach województwa małopolskiego Jednostka terytorialna Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie osób w wieku produkcyjnym [%] Spadek poziomu bezrobocia pkt % % Kraków 6,0 2,1 3,9 65,0 Niepołomice 8,3 2,4 5,9 71,1 Skała 6,8 2,9 3,9 57,4 Nowy Wiśnicz 9,7 3,0 6,7 69,1 Brzeszcze 8,5 3,3 5,2 61,2 Świątniki Górne 9,2 3,4 5,8 63,0 Bochnia 9,7 3,5 6,2 63,9 Kalwaria Zebrzydowska 8,8 3,5 5,3 60,2 Wieliczka 10,2 3,7 6,5 63,7 Libiąż 11,9 3,8 8,1 68,1 Alwernia 12,8 3,9 8,9 69,5 Dobczyce 12,6 3,9 8,7 69,0 Wojnicz 11 3,9 7,1 64,5 Zakliczyn 8,4 3,9 4,5 53,6 Skawina 9,2 4,1 5,1 55,4 Chełmek 10,5 4,2 6,3 60,0 Maków Podhalański 11,1 4,4 6,7 60,4 Miechów 10,7 4,5 6,2 57,9 Krzeszowice 9,2 4,6 4,6 50,0 Ryglice 10,3 4,6 5,7 55,3 Wadowice 10,1 4,7 5,4 53,5 Ciężkowice 12,2 4,9 7,3 59,8 Bukowno 11,9 5,0 6,9 58,0 Myślenice 10,9 5,0 5,9 54,1 Muszyna 17,3 5,1 12,2 70,5 Sucha Beskidzka 11,1 5,1 6,0 54,1 Trzebinia 12,0 5,2 6,8 56,7 Jordanów 8,0 5,3 2,7 33,8 Zakopane 10,0 5,3 4,7 47,0 Tarnów 9,4 5,4 4,0 42,6 Zator 13,4 5,4 8,0 59,7 Oświęcim 12,9 5,5 7,4 57,4 Krynica-Zdrój 15,4 5,6 9,8 63,6 17 Dotyczy gmin miejskich i miejsko-wiejskich. 253