2 Ekonomiczne podstawy funkcjonowania i rozwoju gospodarki miast

Transkrypt

1 2 Ekonomiczne podstawy funkcjonowania i rozwoju gospodarki miast 2.1. Funkcje i baza ekonomiczna ośrodków miejskich w tym stopień jej dywersyfikacji Podstawy teoretyczne Krzysztof Gwosdz, Marek Ciechowski, Grzegorz Micek Zgodnie z założeniami teorii bazy ekonomicznej (zob. Dziewoński 1971, Jerczyński 1971, Jerczyński 1973, Sokołowski 2008) miasto jest systemem składającym się z dwóch wzajemnie na siebie oddziałujących elementów. Pierwszy z nich tworzą działalności gospodarcze, które działają na rzecz odbiorców spoza miasta (stąd nazywane są egzogenicznymi lub eksportowymi). Druga grupa to aktywności obsługujące rynek lokalny mieszkańców i firmy z samego miasta i stąd nazywana jest ona endogeniczną. Uważa się, że o powstaniu i wzroście gospodarczym miasta decyduje przede wszystkim sektor egzogeniczny (oparty o popyt zewnętrzny), stąd czasami nazywany jest on podstawowym lub miastotwórczym. Impulsy, które generuje rozwój sektora egzogenicznego wpływają z kolei na wzrost sektora endogenicznego poprzez tzw. efekty mnożnikowe, tj. w wyniku wzrostu lokalnego zapotrzebowania na produkty i usługi. W myśl założeń teorii bazy ekonomicznej, sukces odnoszą przede wszystkim te miasta, które są zdolne do stworzenia silnej bazy ekonomicznej o wysokich lokalnych efektach mnożnikowych Metoda badań Aby poznać aktualny stan bazy ekonomicznej i kierunki jej przekształceń, należy określić następujące podstawowe jej charakterystyki w ujęciu dynamicznym: wielkość, strukturę (specjalizację) oraz stopień zróżnicowania (monofunkcyjności) (Dziewoński 1971, Jerczyński 1973, Sokołowski 2008). Działania te pozwalają na wyróżnienie podstawowych typów funkcjonalnych miast i określenie trendu w tym względzie. Do określenia wielkości i struktury bazy ekonomicznej użyto dwóch klasycznych metod: wskaźnika nadwyżki pracowników i ilorazu lokalizacji (Jerczyński 1971). Obydwie są tzw. metodami pośrednimi. Oznacza to, że określa się za ich pomocą bazę ekonomiczną danego miasta w oparciu o dane dla całej grupy miast, przy czym najczęściej wykorzystuje się liczbę pracujących w mieście według gałęzi gospodarki. Celem nie jest w tym przypadku 122

2 szczegółowa analiza w skali jednego miasta, lecz dostarczenie podstaw do analiz porównawczych dla wielu miast. Wskaźnik nadwyżki pracowników, zastosowany po raz pierwszy przez ekonomistę amerykańskiego H. Hoyta (1944), umożliwia pomiar bezwzględnej liczby pracowników sektora egzogenicznego. Jego matematyczna formuła opiera się na założeniu, że wielkość sektora eksportowego w danej gałęzi jest różnicą pomiędzy całkowitą liczbą pracujących w tej gałęzi a iloczynem całkowitej liczby pracujących w mieście i udziału rozważanej gałęzi w całkowitej liczbie pracujących w kraju (zob. Jerczyński 1971): Z egz Z i K M = Z im ( ZM * ) ZK gdzie: Z egz M pracujacy w sektorze egzogenicznym (baza ekomomiczna), Z i M pracujący w działalności i w mieście, ZM pracujący ogółem w mieście, Z i K pracujący w działalności i w kraju, ZK pracujący ogółem w kraju. Natomiast istotą ilorazu lokalizacji (zwanego czasami wskaźnikiem Florence a) jest porównanie dwóch struktur w postaci względnej (procentowej), z których jedna odnosi się do cech danego obiektu (tu: miasta), a druga do całej grupy badanych obiektów (tu wszystkich miast w Polsce). Tzw. podstawowy iloraz lokalizacji wyraża się wzorem: ZiM Il = ZM ZiK ZK Jeżeli wskaźnik przyjmuje wartość niższą od 1, oznacza to, że w danym mieście istnieje względny niedobór w zakresie danej działalności, a wielkość odchylenia in minus pokazuje siłę tego niedoboru. Wartości większe od 1 wskazują z kolei na specjalizację miasta w danej działalności, gdyż jej udział w gospodarce lokalnej jest większy niż przeciętnie we wszystkich badanych miastach. Przyjmuje się (Jerczyński 1973), że te działalności, które charakteryzuje iloraz powyżej 1 tworzą bazę eksportową, przy czym niektórzy autorzy uważają, że powinno to być co najmniej 1,25 (Business 2001, Methodology 2001), 1,5 (Kinder, Neff 1945), a nawet 3 (Malmberg, Maskell 1997). W tym miejscu należy wskazać na podstawowe właściwości tych dwóch miar i wynikające z tego ograniczenia interpretacyjne. Wadą ilorazu lokalizacji jest to, że przyznaje on każdej z działalności tę samą wagę lokalną, tzn. nie uwzględnia różnic w bezwzględnej 123

3 liczbie pracujących w analizowanych działalnościach. W hipotetycznym mieście, te same wartości ilorazu lokalizacji mogą mieć zarówno placówki gastronomiczne zatrudniające łącznie kilkadziesiąt osób, jak i duży zakład produkcyjny, który zatrudnia wielokrotnie więcej. Tymczasem nie jest rzadką sytuacja, że działalności silnie wyspecjalizowane są często zbyt małe w kategoriach liczby pracujących, by mieć istotne znaczenie dla bazy eksportowej miasta (por. Jerczyński 1971, s ). Zastosowanie ilorazu lokalizacji ogranicza się z tego powodu głównie do pokazania zróżnicowania struktury (jej stopnia specjalizacji), co uczyniono w dalszej części analizy. Z kolei wskaźnik nadwyżki pracowników, który wyrażany jest w wartościach bezwzględnych (liczbie osób), pozwala na uwzględnienie w każdej z działalności zróżnicowanej wagi lokalnej, tzn. względnego znaczenia tej działalności w całkowitej liczbie pracujących i stąd trafniej od ilorazu lokalizacji określa siłę działalności egzogenicznych. Jest on jednak dość czuły na całkowitą liczbę pracujących w mieście, bowiem im mniejsza wielkość całkowitego zatrudnienia, tym ceteris paribus większa wartość wskaźnika. Tym samym, przy tej samej strukturze pracujących, metoda nadwyżki pracowników zawsze wykaże większy sektor egzogeniczny w miastach małych niż większych. Można to jednak uzasadnić teoretycznie w ten sposób, że im większe miasto, tym większa rola jego działalności endogenicznych (lokalnego rynku wewnętrznego). Co więcej, jak stwierdził w swoich badaniach H. Hoyt (1944), wraz ze wzrostem zamożności mieszkańców zwiększa się udział zatrudnienia endogenicznego. Jak słusznie zauważył D. Sokołowski (2008), wysokiej nadwyżki zatrudnienia w działalności egzogenicznej, w szczególności w relacji do liczby ludności lub całkowitej liczby pracujących w mieście, nie należy automatycznie utożsamiać z sukcesem lokalnym lub brakiem zjawiska bezrobocia. Chodzi o to, że po pierwsze nadwyżki te dotyczą tylko niektórych działalności gospodarczych, inne zaś mogą mieć (i najczęściej mają) charakter deficytowy, a po drugie odnoszone są do łącznej liczby pracujących w kraju, co nie musi odzwierciedlać rzeczywistego zapotrzebowania na miejsca pracy na rynku lokalnym Wielkość bazy ekonomicznej miast województwa małopolskiego Całkowita wielkość bazy ekonomicznej wyrażona liczbą nadwyżki pracowników jest jedną z metod oceny potencjału gospodarczego miasta, który można odnieść do innych wymiarów jego potencjału, np. jego rangi w podziale administracyjnym kraju, czy liczby ludności. Bezwzględna liczba pracowników tworzących sektor egzogeniczny miasta jest ważna dlatego, że pozwala ilościowo uchwycić rolę, jaką spełnia ono na rzecz świata zewnętrznego. 124

4 Pod względem wielkości bazy ekonomicznej przewaga Krakowa nad pozostałymi miastami jest bezdyskusyjna (Tab.II.22). Wielkość nadwyżki pracowników w Krakowie określono w 2008 r. na 84,2 tys. osób, co jest wartością blisko dziesięciokrotnie większą niż w przypadku drugiego pod tym względem Tarnowa (8,7 tys.) i trzynaście razy większą niż w przypadku Nowego Sącza. Należy tu zauważyć, że przewaga Krakowa nad Tarnowem i Nowym Sączem jest większa niż wynikałoby to z przewagi stolicy województwa, biorąc pod uwagę liczbę jej mieszkańców. Wynika to jednak przede wszystkim z faktu, że wielkość bazy ekonomicznej Tarnowa i Nowego Sącza była w badanym okresie w grupie małopolskich miast wyraźnie niższa niż wskazywałby na to ich potencjał ludnościowy. Kolejne dwa miejsca w rankingu wielkości bazy ekonomicznej zajmują Zakopane i Skawina (odpowiednio 5,2 tys. i 4,1 tys.), których baza ekonomiczna jest znacznie silniejsza, niż wynikałoby to z liczby mieszkańców tych miast 1. Zbliżoną wielkość nadwyżki pracujących między 2,8 a 3,4 tys. posiadają ośrodki powiatowe Wadowice, Chrzanów, Bochnia, Gorlice i Nowy Targ, nieco ustępują im Oświęcim i Olkusz (po około 2,5 tys. pracujących). Trzeba zwrócić uwagę na wysoką wartość wskaźnika w Wadowicach w stosunku do liczby mieszkańców tego miasta, a niską w przypadku Oświęcimia i Olkusza. Tab.II.22. Wielkość bazy ekonomicznej miast małopolskich w 1999 i 2008 roku Miasto Ranga wg wielkości bazy ekonomicznej Baza ekonomiczna (liczba pracujących) Udział w całkowitej liczbie pracujących w mieście Kraków ,4 21,6 Tarnów ,3 16,4 Nowy Sącz ,3 16,4 Zakopane ,8 35,9 Skawina ,2 31,5 Wadowice ,5 25,4 Chrzanów ,5 21,3 Gorlice ,4 22,5 Bochnia ,2 22,2 Nowy Targ ,0 19,9 Brzeszcze ,4 37,7 Oświęcim ,9 15,3 Olkusz ,5 17,2 Andrychów ,1 25,5 Libiąż ,1 34,1 Wieliczka ,2 25,4 Brzesko ,0 22,7 Kęty ,5 27,0 1 Relację wielkości bazy ekonomicznej w stosunku do potencjału ludnościowego określono ilorazem lokalizacji, gdzie odniesiono udział zatrudnienia egzogenicznego danego miasta w całkowitej wielkości sektora egzogenicznego w miastach Małopolski do udziału ludności miasta w stosunku do liczby ludności wszystkich miast województwa małopolskiego. 125

5 Miasto Ranga wg wielkości bazy ekonomicznej Baza ekonomiczna (liczba pracujących) Udział w całkowitej liczbie pracujących w mieście Trzebinia ,5 23,9 Krynica-Zdrój ,6 37,8 Limanowa ,3 22,6 Myślenice ,6 19,4 Wolbrom ,8 33,6 Niepołomice ,3 30,4 Chełmek ,9 43,1 Miechów ,0 27,8 Bukowno ,1 35,2 Rabka-Zdrój ,4 30,9 Sucha Beskidzka ,2 21,6 Kalwaria Zebrzydowska ,7 35,0 Proszowice ,4 37,5 Dąbrowa Tarnowska ,1 23,7 Dobczyce ,0 28,8 Krzeszowice ,8 17,1 Szczawnica ,8 35,7 Stary Sącz ,2 22,9 Słomniki ,4 33,5 Sułkowice ,7 29,8 Jordanów ,8 24,2 Mszana Dolna ,6 20,9 Wojnicz b.d. 41 b.d. 476 b.d. 31,1 Maków Podhalański ,3 23,5 Grybów ,9 31,4 Muszyna ,3 30,6 Nowy Wiśnicz ,8 37,5 Tuchów ,2 21,3 Piwniczna-Zdrój ,0 28,9 Biecz ,4 26,7 Alwernia ,3 25,1 Zakliczyn b.d. 50 b.d. 311 b.d. 29,7 Żabno ,3 24,8 Świątniki Górne ,9 29,3 Zator ,3 29,0 Ciężkowice ,6 32,5 Skała ,9 19,2 Czchów b.d. 56 b.d. 161 b.d. 21,2 Ryglice b.d. 57 b.d. 137 b.d. 30,3 Źródło: badania własne. W grupie miast, których wielkość nadwyżki liczy pomiędzy 2,0 a 2,5 tys. pracowników, znajdujemy głownie ośrodki przemysłowe zachodniej Małopolski Brzeszcze, Andrychów, Libiąż, Kety i Trzebinię, a ponadto Wieliczkę i Brzesko. Charakterystyczną cechą tej grupy miast jest podobna ranga w województwie w zakresie bazy ekonomicznej oraz liczby ludności. Wyjątkiem są Brzeszcze, których wielkość nadwyżki jest wyraźnie większa w stosunku do jego roli ludnościowej, co jest dość typowym zjawiskiem dla średnich i małych ośrodków silnie wyspecjalizowanych w jednej gałęzi. 126

6 Dość heterogeniczna funkcjonalnie jest kolejna grupa (wielkość bazy między 1,8 a 2,0 tys. pracowników), w której znajdują się zarówno ośrodki, których nadwyżka wynika z siły ich sektora przemysłowego (Niepołomice i Wolbrom), jak i usługowego (Krynica-Zdrój) oraz głównie usługowego, ale przy widocznym udziale przemysłu (Limanowa i Myślenice). Cechą, która łączy te ośrodki, jest to że ich potencjał egzogeniczny jest równy (Trzebinia) lub znacznie większy niż ich potencjał ludnościowy, co szczególnie widać w przypadku Niepołomic i Wolbromia. Wielkość bazy na poziomie 1,2-1,5 tys. pracujących charakteryzuje sześć miast, trzy z nich to ośrodki przemysłowe (Chełmek, Bukowno i Kalwaria Zebrzydowska), dwa usługowe (Rabka-Zdrój i Miechów) i jedno polifunkcyjne miasto powiatowe (Sucha Beskidzka). Podobnie jak w poprzedniej grupie ich rola ośrodków gospodarczych jest równa (Miechów) lub większa niż ich rola ośrodków koncentracji zaludnienia, zaś wyraźnie widać to w Kalwarii Zebrzydowskiej. Proszowice i Dąbrowa Tarnowska są miastami powiatowymi o najmniejszej bazie ekonomicznej, która wynosi 1,0 tys. pracowników nadwyżkowych, głównie w sektorze usług nierynkowych. O ile jednak w przypadku Dąbrowy Tarnowskiej świadczy to raczej o słabości gospodarczej ośrodka, to w Proszowicach wynika to głównie z wielkości miasta, które jest zdecydowanie najmniejszym miastem powiatowym województwa. Tę samą wielkość bazy ekonomicznej co Proszowice posiadają silne przemysłem Dobczyce, które mają również podobną liczbę ludności. Wielkość bazy ekonomicznej na poziomie ok. 1 tys. pracowników nadwyżkowych jest dość wyraźną granicą w grupie małopolskich miast. Miasta posiadające sektor egzogeniczny o co najmniej takiej wielkości, charakteryzują się najczęściej wyższym potencjałem gospodarczym niż ludnościowym. Na trzydzieści trzy miasta należące do tej klasy, tylko w czterech (Nowy Sącz, Tarnów, Oświęcim, Olkusz) wielkość bazy ekonomicznej jest wyraźnie mniejsza niż wynikałoby to z ich wielkości zaludnienia. Tymczasem, w zbiorze ośrodków miejskich o bazie ekonomicznej nie sięgającej 900 pracowników, ich potencjał gospodarczy jest najczęściej wyraźnie niższy niż ludnościowy: na łączną liczbę 24 miast, tylko cztery mają nadwyżkę pracujących w stosunku do liczby ludności. Grupie miast o liczbie pracowników nadwyżkowych między 0,5 a 0,8 tys. przewodzą Krzeszowice oraz Szczawnica, ponadto znajdujemy w niej Sułkowice, Słomniki, Stary Sącz i Mszanę Dolną. Nieco mniejszą bazę posiada Wojnicz, Maków Podhalański, Grybów i Muszyna (między 0,3 tys. a 0,5 tys.). W grupie tej tylko Wojnicz charakteryzuje się wyższym udziałem bazy ekonomicznej niż wskazywałaby na to jego wielkość zaludnienia. 127

7 Lista miast o najmniejszej nadwyżce, która nie sięga 400 pracowników, obejmuje trzynaście ośrodków województwa małopolskiego. Grupę tę otwierają Nowy Wiśnicz, Tuchów i Piwniczna-Zdrój. Bezwzględnie najmniejszą bazą wśród miast regionu dysponowały w 2008 r. Ryglice, Czchów, Skała i Ciężkowice (wszystkie miasta poniżej 210 pracujących), o kilkadziesiąt osób była ona większa w Żabnie, Świątnikach Górnych i Zatorze. Zakliczyn, Nowy Wiśnicz i Świątniki Górne jako jedyne w tym zbiorze posiadają większy potencjał egzogeniczny niż wskazywałaby na to ich liczba ludności. O głębokości zmian w badanym okresie świadczą zarówno znaczne różnice w wartościach bezwzględnych, jak i pozycji poszczególnych miast. Ogólnie rzecz biorąc, w większości miast doszło do zmniejszenia się wielkości sektora egzogenicznego, czasami bardzo znacznego. Interpretując te zmiany, trzeba wskazać na dwa procesy prowadzące do obniżania się wielkości bazy ekonomicznej (zob. Hoyt 1944, Sokołowski 2008). Pierwszym jest wzrost znaczenia sektora endogenicznego wraz ze wzrostem zamożności mieszkańców miasta, co jest rzecz jasna procesem pozytywnym, natomiast drugim, negatywnym, jest spadek bezwzględnej liczby pracujących w mieście, co jest związane m.in. z wysokim bezrobociem. Tab.II.23. Zmiany wielkości bazy ekonomicznej na tle zmian całkowitej liczby pracujących w miastach w latach Dynamika sektora egzogenicznego w mieście w latach Duży wzrost (20% i więcej) Wzrost (5-20% i więcej) Bez większych zmian (+/- 4,9%) Spadek (-5% i 20%) Duży spadek (-20% i więcej) Dynamika całkowitej liczby pracujących w mieście w latach Spadek (-5% i więcej) Bez większych zmian (+/- 4,9%) Wzrost (5% i więcej) Chełmek, Ciężkowice, Dobczyce, Skawina, Słomniki, Wolbrom Bukowno, Grybów, Nowy Wiśnicz Kalwaria Zebrzydowska, Niepołomice, Wieliczka Szczawnica Proszowice Sułkowice Alwernia, Andrychów, Biecz, Brzesko, Gorlice, Brzeszcze, Muszyna, Krynica-Zdrój, Olkusz, Oświęcim, Kęty, Rabka- Zdrój, Świątniki Górne, Tarnów, Trzebinia Kraków, Krzeszowice, Libiąż, Piwniczna-Zdrój, Miechów, Zakopane Jordanów, Limanowa, Maków Podhalański, Myślenice, Nowy Sącz, Nowy Targ, Skała, Tuchów Bochnia, Chrzanów, Mszana Dolna, Stary Sącz, Zator, Żabno, Wadowice Dąbrowa Tarnowska, Sucha Beskidzka Uwaga: 1 wraz z pracującymi w mikrofirmach (1-9 pracujących), bez pracujących w rolnictwie indywidualnym. W tabeli nie ujęto miast, które w 1999 r. nie posiadały praw miejskich. Podkreślono miasta powiatowe. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. 128

8 Silne zmniejszenie się wielkości bazy ekonomicznej, będące m.in. skutkiem bezwzględnego regresu liczby pracujących, miało miejsce w piętnastu miastach województwa (Tab.II.23). Do ośrodków tych należy kilka głównych miast województwa: Tarnów, Oświęcim, Gorlice i Olkusz. Spadki te wiązały się głównie ze zmniejszeniem zatrudnienia egzogenicznego w sektorze przemysłowym (m.in. Tarnów o 4,3 tys. osób, Trzebinia o 3,1 tys., Nowy Sącz o 2,0 tys., Oświęcim o 1,7 tys.), ale także w usługowym (Tarnów o 2,8 tys. osób, Nowy Sącz o 2,6 tys., Rabka-Zdrój i Olkusz po 1 tys., Oświęcim o 0,7 tys.). O ile jednak spadki w przemyśle miały charakter absolutny, tzn. zmniejszyła się całkowita liczba pracujących w tym sektorze w danym mieście, to w usługach miały one charakter względny, tzn. pomiędzy sektorem egzogenicznym a endogenicznym, z wyjątkiem kilku miast (zwłaszcza Rabki-Zdroju, Gorlic i Krynicy-Zdroju), gdzie również doszło do bezwzględnego zmniejszenia się liczby pracujących w usługach. Wzrost nadwyżek pracujących miał miejsce w 12 miastach, w głównej mierze w ośrodkach Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego (Dobczyce, Skawina, Słomniki, Kalwaria Zebrzydowska, Niepołomice, Wieliczka), kilku ośrodkach przemysłowych zachodniej Małopolski (Wolbrom, Bukowno, Chełmek) a ponadto w Ciężkowicach, Grybowie i Nowym Wiśniczu. W większości przypadków wiązało się to z procesami (re)industrializacji, a zwłaszcza inwestycjami w nowe obiekty przemysłowe, ale także ze wzrostem sektora usług rynkowych (Wieliczka) i pozostałych usług (Słomniki, Nowy Wiśnicz) Określenie funkcji dominujących i specjalizacji ośrodka Jak wskazano wyżej, nie można automatycznie utożsamiać wielkości bazy ekonomicznej miasta z osiągnięciem przez nie wysokiego poziomu rozwoju gospodarczego. Bardzo wysokie wartości wskaźnika osiągają często monofunkcyjne miasta, gdzie działa jeden lub kilku dużych pracodawców. Jakkolwiek w perspektywie krótkoterminowej ośrodek taki może być miejscem sukcesu, to przy dynamicznie zachodzących przemianach struktur gospodarczych monofunkcyjność może stać się poważną barierą rozwoju w przyszłości. Historia gospodarcza pokazuje, że istotą dobrze rozwiniętego miasta jest różnorodność, co oznacza polifunkcyjność jego gospodarki. Stąd celowość i konieczność uwzględnienia zróżnicowania struktury branżowej miast, a w szczególności określenia stopnia dywersyfikacji ich gospodarki. Dokonanie tego w perspektywie dynamicznej (tu w okresie ) pozwala dodatkowo na wyróżnienie funkcji dominujących w danym czasie (te, 129

9 które mają najwyższy udział w bazie ekonomicznej danego miasta), wzrostowych, które swój udział zwiększają, i schyłkowych, których rola maleje. Klasyczne podejście w polskiej geografii ekonomicznej do zagadnienia specjalizacji ośrodków i wyróżnienia funkcji dominujących (Jerczyński 1973) wychodzi najpierw od podziału bazy ekonomicznej na dwa podstawowe sektory przemysłowy i usługowy, by następnie w ramach tych ogólnych działów wyróżnić bardziej specyficzne. Wyróżniono następujące klasy: I. miasta ośrodki usługowe (U), gdzie ponad 50% pracujących w działalnościach pozarolniczych o charakterze egzogenicznym stanowią pracownicy sfery usług, I 1 ośrodki usług rynkowych (sekcje G-K oraz O, P, Q wg PKD 2004), I 2 ośrodki usług nierynkowych (sekcje L, M, N wg PKD 2004), II. miasta ośrodki przemysłowe (P), gdzie ponad 50% pracujących w działalnościach pozarolniczych o charakterze egzogenicznym stanowią pracownicy przemysłu i budownictwa; biorąc pod uwagę pracujących w samym tylko przemyśle (sekcje C, D, E) wyróżniono ponadto: II 1 ośrodki górnicze i sektora energetycznego, gdzie dominujący (>50%) udział w bazie ekonomicznej miało górnictwo i kopalnictwo oraz wytwarzanie energii, II 2 ośrodki przemysłu przetwórczego. Dodatkowo, jeśli miasta odznaczały się specjalizacją w jednej z sekcji PKD w porównaniu ze wszystkimi miastami w Polsce (iloraz lokalizacji >1,5), to uznawano je za ośrodki wyspecjalizowane. Wyróżniono też kategorię ośrodków silnie wyspecjalizowanych, w których jedna sekcja skupiała 75% i więcej pracujących w sektorze egzogenicznym. Grupa ośrodków usługowych obejmowała w 2008 r. większość małopolskich miast (37 z 57), przy czym ośrodki usług rynkowych przeważały nad miastami, których dominującą funkcją były usługi nierynkowe. Cechą zbioru miast rynkowych w porównaniu do dwóch pozostałych typów (ośrodków usług nierynkowych i miast przemysłowych) była względnie duża ich liczba nieposiadająca wyraźnej specjalizacji gałęziowej. Ogólnie rzecz biorąc, są to miasta polifunkcyjne. Do grupy tej należy osiem miast m.in. Nowy Sącz, Nowy Targ, Olkusz, Wadowice i Wieliczka. Wspólną cechą bazy egzogenicznej tych miast są wyraźnie zarysowane funkcje handlowe oraz równie dobrze rozwinięte usługi nierynkowe, głównie w zakresie administracji oraz ochrony zdrowia (z wyjątkiem Wieliczki i Wadowic). W przypadku Nowego Sącza stosunkowo duże znaczenie w bazie ekonomicznej ma ponadto sektor transportowy. Wszystkie wymienione miasta (poza Wadowicami) cechuje także 130

10 nadwyżkowe zatrudnienie w budownictwie, z kolei Wadowice oraz Nowy Sącz, a w mniejszym stopniu Nowy Targ, posiadają nadwyżki w przemyśle przetwórczym. Zauważalna jest ponadto nadwyżka gałęzi hotelowo-restauracyjnej w Wieliczce. Grupa wyspecjalizowanych ośrodków usług rynkowych obejmuje 12 miast. Pod względem specjalizacji możemy tu wyróżnić: miasta o dominującej funkcji turystycznej (Zakopane) lub turystycznouzdrowiskowej: Szczawnica, Krynica-Zdrój, Piwniczna-Zdrój, Muszyna, Rabka- Zdrój. Dominują w nich działalności w zakresie hotelarstwa i gastronomii, duży udział ma także sekcja N (ochrona zdrowia). W miastach tych zwraca też uwagę ponadprzeciętny udział pracujących w transporcie (z wyjątkiem Muszyny); Kraków, który jako jedyne miasto małopolskie jest wyspecjalizowanym ośrodkiem usług dla biznesu (sekcja K). Drugą egzogeniczną gałęzią gospodarki Krakowa jest hotelarstwo i gastronomia, a trzecią szkolnictwo. Wyższy od przeciętnego dla miast Polski jest także udział pozostałych usług (sekcje O-P-Q) i budownictwa (F); miasta o wiodącej funkcji handlowej (Maków Podhalański, Myślenice, Wojnicz i Zator). Trzeba tu zaznaczyć, że handlowe funkcje Wojnicza, wynikają głównie z ulokowania na jego obszarze centrum dystrybucyjnego zagranicznej firmy handlowej. Ważna funkcją Myślenic i Makowa Podhalańskiego w zakresie usług jest ponadto ochrona zdrowia; Stary Sącz, gdzie wyróżnia się funkcja transportowa. Należy podkreślić, że funkcja ta jest również nadwyżkowa w kilkunastu innych miastach województwa. O ile jednak ongiś wiązała się ona z funkcją węzła kolejowego, dziś w dużej mierze jest wynikiem lokalizacji firm transportu drogowego, m.in. w zakresie przewozów ciężarowych oraz silnie rozwiniętego w Małopolsce przewozu osób mikrobusami. Siedemnaście miast województwa zaliczono do ośrodków usług nierynkowych. Znalazło się w tej grupie m.in. siedem miast powiatowych (Tarnów, Oświęcim, Dąbrowa Tarnowska, Limanowa, Miechów, Proszowice i Sucha Beskidzka). W stosunku do pozostałych typów ośrodków, dość licznie występują w tym zbiorze także małe miasteczka (siedem na 13 tego typu jednostek w województwie). Zasadniczo specjalizacja w usługach nierynkowych świadczy z jednej strony o ich roli w stosunku do zaplecza (administracja, szkolnictwo, ochrona zdrowia), z drugiej o względnej słabości gospodarczej ośrodka, wobec niedoboru działalności przemysłowych czy usług rynkowych. W tym względzie obecność w tym zbiorze aż siedmiu miast powiatowych może wydawać się dość niepokojąca, ale 131

11 najważniejsze z nich mają jednak zdywersyfikowaną strukturę gospodarczą, aczkolwiek z przewagą usług nierynkowych. Tarnów i Oświęcim charakteryzują się wręcz najbardziej zdywersyfikowaną bazą ekonomiczną wśród dużych i średnich miast Małopolski. Siedem gałęzi gospodarki charakteryzuje duże zatrudnienie nadwyżkowe w Tarnowie (przemysł przetwórczy, ochrona zdrowia, budownictwo, handel, administracja, transport, szkolnictwo i pozostałe usługi). W niewiele mniejszym stopniu zdywersyfikowana jest baza ekonomiczna Oświęcimia pięć gałęzi nadwyżkowych, przy czym cztery z nich o największej nadwyżce to usługi nierynkowe. Trzeba podkreślić, że Oświęcim będący ośrodkiem turystyki w skali międzynarodowej nie ma nadwyżek pracujących w branży hotelarsko-gastronomicznej. Miastami o największej dominacji usług nierynkowych nad pozostałymi sektorami gospodarki są Nowy Wiśnicz (zakład karny) oraz Dąbrowa Tarnowska i Proszowice (szpitale powiatowe) (Tab.II.24). Tab.II.24. Specjalizacja funkcjonalna miast województwa małopolskiego w 2008 r. Typ ośrodka miejskiego I. Miasta ośrodki usługowe, w tym: Ośrodki usług rynkowych niewyspecjalizowane Ośrodki usług rynkowych wyspecjalizowane Ośrodki usług nierynkowych niewyspecjalizowane Ośrodki usług nierynkowych wyspecjalizowane Ośrodki usług nierynkowych silnie wyspecjalizowane II. Miasta ośrodki przemysłowe, w tym: Ośrodki przemysłowe niewyspecjalizowane Ośrodki przemysłowe wyspecjalizowane Ośrodki przemysłowe silnie wyspecjalizowane Miasta górnicze i sektora energetycznego wyspecjalizowane Miasta górnicze i sektora energetycznego silnie wyspecjalizowane Liczba ośrodków Wielkość (w tys. mieszkańców) < i więcej Żabno 12 Wojnicz, Zator 132 Krzeszowice, Mszana Dolna, Wadowice, Wieliczka Krynica Zdrój, Maków Podhalański, Muszyna, Myślenice, Piwniczna-Zdrój, Rabka-Zdrój, Stary Sącz, Szczawnica Nowy Targ, Olkusz Zakopane Nowy Sącz Kraków 2 Oświęcim Tarnów 14 Biecz, Ciężkowice, Czchów, Ryglice, Skała, Zakliczyn Dąbrowa Tarnowska, Grybów, Limanowa, Miechów, Proszowice, Słomniki, Sucha Beskidzka, Tuchów 1 Nowy Wiśnicz Chrzanów 7 Alwernia, 9 Kalwaria Zebrzydowska, Świątniki Górne Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Brzesko, Bukowno, Dobczyce Jordanów, Kęty, Sułkowice, Wolbrom, Chełmek, Niepołomice Andrychów, Bochnia, Gorlice Skawina 1 Trzebinia 2 Brzeszcze, Libiąż

12 Dwadzieścia miast województwa w przeważającej mierze opiera swoją bazę ekonomiczną na funkcji przemysłowej. Znajdują się wśród nich trzy miasta powiatowe: Chrzanów, Bochnia i Gorlice, przy czym Chrzanów jest ośrodkiem wyraźnie polifunkcyjnym z niewielką przewagą przemysłu. Ośrodki przemysłowe koncentrują się w zachodniej części regionu, w obszarze pomiędzy aglomeracją krakowską a konurbacją górnośląską (większość miast z powiatu chrzanowskiego, oświęcimskiego, olkuskiego i wadowickiego). W niektórych miejscowościach zauważalna jest silna specjalizacja wyrażająca się ponad 75% udziałem tego sektora w strukturze bazy ekonomicznej w 2008 r. Do tej grupy należy 11 miast, wśród nich dwa miasta górnicze Brzeszcze i Libiąż. Inne miasta z bardzo dużym udziałem działalności przemysłowych w bazie ekonomicznej to: Chełmek, Wolbrom, Niepołomice, Kalwaria Zebrzydowska, Jordanów, Sułkowice, Świątniki Górne, Skawina i Kęty (Rys.II.41). Spośród 53 miast, dla których pozyskano dane za 1999 i 2008 r., w 9 nastąpiła zmiana funkcji dominującej. Zmiana polegała najczęściej na wzroście roli usług rynkowych kosztem nierynkowych (Krynica-Zdrój, Maków Podhalański, Myślenice) lub odwrotnie (Oświęcim, Skała, Słomniki, Sucha Beskidzka) (Tab.II.25). W przypadku Chrzanowa większe znaczenie w 2008 roku zaczął odgrywać przemysł i budownictwo zamiast usług rynkowych, podczas gdy w Żabnie wystąpiła tendencja przeciwna. W 29 ośrodkach miejskich odnotowano, że funkcja dominująca z 1999 roku miała charakter schyłkowy w 2008 r. W siedmiu przypadkach doprowadziło to do zmiany najważniejszej funkcji na inną. Udział funkcji dominującej z 1999 r. wzrósł w 24 miastach. Szczególnie zauważalne było to w usługach rynkowych (Wieliczka, Mszana Dolna, Stary Sącz). Tab.II.25. Struktura bazy ekonomicznej według sektorów gospodarki miast małopolskich w 1999 i 2008 r. Przemysł i Usługi Usługi Wskaźnik Przemysł i Usługi Usługi Wskaźnik Miasto budownictwo rynkowe nierynkowe dywersyfikacji budownictwo rynkowe nierynkowe dywersyfikacji w 1999 r. w % 1999 r. w 2008 r. w % 2008 r. Alwernia 92,4 7,6 0, ,5 8,5 0,0 55 Andrychów 88,7 11,3 0, ,1 38,9 0,0 45 Biecz 68,9 11,6 19, ,2 25,7 29,1 27 Bochnia 52,8 29,9 17, ,9 18,3 13,8 34 Brzesko 48,3 20,9 30, ,8 8,1 32,1 18 Brzeszcze 99,9 0,1 0, ,5 5,5 0,0 89 Bukowno 73,1 26,9 0, ,4 24,6 0,0 58 Chełmek 96,6 3,4 0, ,0 0,0 0,0 100 Chrzanów 33,4 42,5 24,2 8 51,2 14,1 34,8 25 Ciężkowice 0,0 45,6 54,4 16 2,9 47,8 49,2 18 Czchów b.d. b.d. b.d. b.d. 0,0 37,1 62,9 15 Dąbrowa Tarnowska 2,9 20,8 76,3 33 0,0 17,2 82,

13 Przemysł i Usługi Usługi Wskaźnik Przemysł i Usługi Usługi Wskaźnik Miasto budownictwo rynkowe nierynkowe dywersyfikacji budownictwo rynkowe nierynkowe dywersyfikacji w 1999 r. w % 1999 r. w 2008 r. w % 2008 r. Dobczyce 51,1 22,3 26, ,9 25,0 11,2 42 Gorlice 58,5 10,9 30, ,0 10,6 23,4 30 Grybów 8,5 33,0 58, ,5 13,7 51,8 16 Jordanów 83,7 10,1 6, ,6 6,7 1,6 73 Kalwaria Zebrzydowska 84,9 13,5 1, ,3 11,7 0,0 77 Kęty 93,0 7,0 0, ,2 15,8 0,0 70 Kraków 19,8 59,8 20,3 6 8,9 75,9 15,2 14 Krynica Zdrój 10,7 37,0 52,3 26 1,3 52,7 45,9 31 Krzeszowice 40,9 50,0 9, ,2 47,3 6,5 38 Libiąż 100,0 0,0 0, ,9 1,1 0,0 78 Limanowa 19,9 20,7 59, ,9 17,1 56,0 13 Maków Podhalański 14,0 38,2 47,7 23 4,0 50,1 45,9 41 Miechów 4,8 35,4 59,8 20 3,7 39,4 56,8 24 Mszana Dolna 39,3 40,4 20,3 24 9,9 67,3 22,8 27 Muszyna 17,1 52,2 30, ,1 44,4 33,5 11 Myślenice 36,9 24,7 38, ,5 43,9 42,6 16 Niepołomice 76,1 23,9 0, ,1 4,9 0,0 87 Nowy Sącz 27,6 47,4 25,0 8 15,3 56,1 28,6 12 Nowy Targ 23,7 44,6 31,7 16 4,6 56,4 39,0 27 Nowy Wiśnicz 14,0 12,3 73,7 17 4,1 10,4 85,5 23 Olkusz 23,9 49,2 26,9 9 12,6 47,0 40,4 19 Oświęcim 37,2 38,5 24,2 6 5,1 45,7 49,2 7 Piwniczna-Zdrój 13,2 85,3 1, ,4 75,5 0,1 19 Proszowice 2,9 26,8 70,3 27 0,0 28,7 71,3 28 Rabka-Zdrój 0,0 21,8 78,2 39 0,0 45,8 54,2 20 Ryglice b.d. b.d. b.d. b.d. 0,0 35,4 64,6 33 Skała 22,8 44,5 32,7 9 16,0 41,9 42,2 16 Skawina 78,1 21,9 0, ,7 16,3 0,0 70 Słomniki 0,0 78,1 21,9 34 0,0 34,4 65,6 48 Stary Sącz 18,0 44,7 37,3 21 7,0 69,8 23,2 27 Sucha Beskidzka 0,0 58,1 41, ,1 27,5 50,3 19 Sułkowice 86,6 5,3 8, ,0 2,2 14,8 67 Szczawnica 7,3 63,9 28, ,5 64,9 19,6 31 Świątniki Górne 93,3 6,7 0, ,9 9,9 7,2 67 Tarnów 48,1 29,2 22, ,8 27,6 34,6 8 Trzebinia 92,9 7,1 0, ,1 27,9 0,0 52 Tuchów 0,0 19,8 80, ,7 23,6 60,6 15 Wadowice 58,0 19,3 22, ,9 31,6 23,5 26 Wieliczka 41,9 47,2 11, ,8 78,2 10,0 21 Wojnicz b.d. b.d. b.d. b.d. 4,2 77,3 18,6 60 Wolbrom 84,6 15,4 0, ,4 5,6 0,0 88 Zakliczyn b.d. b.d. b.d. b.d. 22,7 35,2 42,1 17 Zakopane 0,1 82,8 17,1 21 0,0 93,6 6,4 43 Zator 0,0 83,0 17,0 16 2,5 56,0 41,5 22 Żabno 36,5 35,5 28, ,2 44,8 21,9 22 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Typy funkcjonalne miast Małopolski Komplementarnym podejściem do zastosowanej wyżej klasyfikacji miast jest typologia zaproponowana przez D. Sokołowskiego (2008). Klasyfikacja ta wyróżnia 10 typów, w tym trzy z dominującą funkcją (50% i więcej) jednego z trzech sektorów gospodarki 134

14 (P przemysłu i budownictwa, R usług rynkowych i N usług nierynkowych), przy czym każdy z dwóch pozostałych ma udział poniżej 25%. Struktura bazy ekonomicznej może mieć także charakter mieszany (PR, RP, RN, NR, PN, NP) lub zrównoważony (PRN). W badanym okresie stwierdzono, że w Małopolsce istnieją miasta o wszystkich typach funkcjonalnych (Tab.II.26). Najwięcej miejscowości zaliczono do typu P, przy zaledwie kilku ośrodkach miejskich z mieszanym udziałem przemysłu i budownictwa z usługami nierynkowymi (PN oraz NP) oraz o charakterze zrównoważonym. Tab.II.26. Typy funkcjonalne miast województwa małopolskiego w 1999 i 2008 roku Typ bazy ekonomicznej P N R Alwernia (AL), Andrychów (AN), Biecz (BI), Brzeszcze (BRE), Chełmek (CHE), Jordanów (JO), Kalwaria Zebrzydowska (KZA), Kęty (KĘ), Libiąż (LIB), Niepołomice (NI), Skawina (SKW), Sułkowice (SU), Świątniki Górne (ŚG), Trzebinia (TR), Wadowice (WA), Wolbrom (WOL) Dąbrowa Tarnowska (DT), Limanowa (LIM), Nowy Wiśnicz (NW), Rabka-Zdrój (RZ), Tuchów (TU) Kraków (KR), Piwniczna-Zdrój (PZ), Słomniki (SŁ), Zakopane (ZAE), Zator (ZAT) Alwernia (AL), Bochnia (BO), Brzeszcze (BRE), Bukowno (BU), Chełmek (CHE), Dobczyce (DO), Gorlice (GO), Jordanów (JO), Kalwaria Zebrzydowska (KZA), Kęty (KĘ), Libiąż (LIB), Niepołomice (NI), Skawina (SKW), Sułkowice (SU), Świątniki Górne (ŚG), Wolbrom (WOL) Dąbrowa Tarnowska (DT), Nowy Wiśnicz (NW), Tuchów (TU) Kraków (KR), Mszana Dolna (MD), Piwniczna-Zdrój (PZ), Stary Sącz (SSZ), Szczawnica (SZ), Wieliczka (WI), Wojnicz (WOJ), Zakopane (ZAE) PRN Nowy Sącz (NS), Żabno (ŻA) Biecz (BI), Tarnów (TA) PR Bochnia (BO), Bukowno (BU), Tarnów (TA) Andrychów (AN), Trzebinia (TR), Wadowice (WA) RP RN NR Chrzanów (CHR), Krzeszowice (KRZ), Mszana Dolna (MD), Oświęcim (OŚ), Wieliczka (WI) Muszyna (MU), Nowy Targ (NT), Olkusz (OL), Skała (SKŁ), Stary Sącz (SSZ), Sucha Beskidzka (SBA), Szczawnica (SZ) Ciężkowice (CI), Grybów (GR), Krynica-Zdrój (KZJ), Maków Podhalański (MP), Miechów (MI), Proszowice (PR) Krzeszowice (KRZ), Żabno (ŻA) Krynica-Zdrój (KZJ), Maków Podhalański (MP), Muszyna (MU), Myślenice (MY), Nowy Sącz (NS), Nowy Targ (NT), Olkusz (OL), Zator (ZAT) Ciężkowice (CI), Czchów (CZ), Miechów (MI), Oświęcim (OŚ), Proszowice (PR), Rabka-Zdrój (RZ), Ryglice (RY), Skała (SKŁ), Słomniki (SŁ), Sucha Beskidzka (SBA), Zakliczyn (ZAN) NP Myślenice (MY) Grybów (GR), Limanowa (LIM) PN Brzesko (BRO), Dobczyce (DO), Gorlice (GO) Brzesko (BRO), Chrzanów (CHR) Źródło: badania własne. W latach w blisko połowie miast struktura bazy ekonomicznej uległa przeobrażeniu, czego skutkiem była zmiana typu funkcjonalnego. Nie doprowadziło to jednak do znaczących zmian w liczbie ośrodków miejskich należących do danego typu. Nastąpiło 135

15 zwiększenie ilości miast o dominacji usług rynkowych, spadła z kolei liczba miejscowości charakteryzujących się dużym znaczeniem usług nierynkowych oraz o typie RP (Tab.II.26). Najgłębsze przekształcenia struktury bazy ekonomicznej dotyczyły: Chrzanowa (RP PN), Mszany Dolnej (RP R), Myślenic (NP RN), Oświęcimia (RP NR), Słomnik (R NR), Starego Sącza (RN R), Suchej Beskidzkiej (RN NR) oraz Wieliczki (RP R). Najbardziej ustabilizowaną sytuację odnotowano w ośrodkach, gdzie dominuje przemysł i budownictwo (Alwernia, Chełmek, Kalwaria Zebrzydowska, Libiąż), usługi nierynkowe z rynkowymi (NR), jak w Ciężkowicach, Miechowie oraz Proszowicach, a także w Dąbrowie Tarnowskiej (typ N), Krzeszowicach (RP) i Muszynie (RN). Niewielkie przeobrażenia zaszły również w Bukownie, co jednak przyczyniło się do zmiany typu funkcjonalnego (PR P) (Rys.II.41). Rys.II.41. Struktura bazy ekonomicznej miast województwa małopolskiego w ujęciu sektorowym w 1999 i 2008 roku Uwaga: nazwy miast według opisu w Tab.II.26. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. 136

16 Stopień dywersyfikacji bazy ekonomicznej Duży udział pracujących w pojedynczych gałęziach gospodarki lub nawet pojedynczych przedsiębiorstwach może powodować zbytnie uzależnienie ośrodka miejskiego od ich funkcjonowania. W przypadku kryzysu dominującej gałęzi i masowych zwolnień w zakładzie lub jego zamknięcia miasto może przeżywać kryzys. Dlatego ważne jest poznanie stopnia dywersyfikacji a tym samym uzależnienia miast od poszczególnych aktywności gospodarczych, w których się one specjalizują. W niniejszym podrozdziale do oceny stopnia zróżnicowania bazy ekonomicznej miasta wykorzystano wskaźnik E. Amemiya (Jerczyński 1973), który ma następującą postać: η η = i= 1 n n Z 1 egzim / Z egz 2 1 m n gdzie: n liczba wyróżnionych działalności (tu: 11 sekcji lub grup sekcji PKD), Z egzi m zatrudnienie o charakterze egzogenicznym w działalności i w mieście, Z egz m całkowite zatrudnienie o charakterze egzogenicznym w mieście. Wartość wskaźnika zawiera się między 0 a 1, przy czym 0 oznacza całkowicie zdywersyfikowną strukturę (taka sama liczba pracujących w każdej z analizowanych działalności), a 1 całkowitą monokulturę (wszyscy pracujący w jednej gałęzi). Ponieważ wskaźnik obliczony został z dokładnością do dwóch miejsc dziesiętnych, celem uzyskania lepszej czytelności wartość wskaźnika pomnożono przez 100, tak, aby wartości zawierały się w przedziale Działanie to nie zmienia rzecz jasna interpretacji wskaźnika, tzn. im wyższa jego wartość tym bardziej wyspecjalizowana jest struktura gospodarcza danego miasta. Klasyfikację stopnia dywersyfikacji przejęto za D. Sokołowskim (2008), który uważa, że ośrodki o wysokim stopniu dywersyfikacji cechują się wartością ŋ mniejszą niż 15, te o średnim między 15 a 30, niska różnorodność charakteryzuje miasta o ŋ w przedziale 30-60, zaś wskaźnik dla jednostek o bardzo niskim stopniu dywersyfikacji ma wartość 60 i więcej. Oprócz określenia stopnia dywersyfikacji zbadano zależność miast od dominującej gałęzi i dominującego pracodawcy, posługując się dwoma wskaźnikami: udziału dominującej gałęzi gospodarki (na poziomie sekcji PKD) w łącznym zatrudnieniu w sektorze egzogenicznym oraz udziału pracujących w największej i trzech największych firmie/firmach 2 w ogólnej liczbie pracujących w mieście poza rolnictwem, co pozwala na określenie stopnia monozakładowości ośrodka miejskiego. 2 Aby w pełni wyrazić stopień zależności od dużego przedsiębiorstwa, liczbę pracujących wyliczano, sumując zatrudnienie w firmie-matce i spółkach zależnych (w których udział spółki-matki przekracza 50%) lub przyjmując zatrudnienie w całej grupie kapitałowej według faktycznego miejsca pracy. 137

17 Struktura miast województwa małopolskiego według stopnia dywersyfikacji przedstawia się zasadniczo korzystnie. Wynika to po pierwsze z faktu, że największe ośrodki gospodarcze regionu charakteryzują się wysokim stopniem dywersyfikacji (Kraków, Tarnów, Nowy Sącz, Oświęcim), a po drugie, że nie ma w Małopolsce zbyt licznej grupy miast monofunkcyjnych o małym stopniu dywersyfikacji bazy ekonomicznej. Wartości wskaźnika dywersyfikacji większe niż 60 wykazuje dwanaście miast, wszystkie z wyjątkiem Wojnicza są wyspecjalizowanymi ośrodkami przemysłowymi. Warto przyjrzeć się bliżej grupie miast, które cechuje wąska specjalizacja gospodarki. Sytuację ich należy rozpatrywać w dwóch aspektach wyspecjalizowania. Pierwszym jest wąska specjalizacja (monofunkcyjność) w ramach jednej gałęzi gospodarki (tu mierzona na poziomie sekcji i działów PKD), a drugim uzależnienie lokalnego rynku pracy od pojedynczych pracodawców (monozakładowość). Ośrodkami w największym stopniu monofunkcyjnymi i monozakładowymi są w województwie małopolskim Brzeszcze i Libiąż. Stopień uzależnienia w tych ośrodkach od kopalń węgla kamiennego zmalał wprawdzie w badanym okresie o kilka punktów procentowych, jednak nadal w jednym zakładzie pracy (KWK Brzeszcze-Silesia i KWK Janina) zatrudnionych jest odpowiednio 50% i 43% ogółu pracujących w mieście. Poza zdominowanymi przez górnictwo węgla Brzeszczem i Libiążem ośrodki monogałęziowe w województwie małopolskim obejmują: Sułkowice, Świątniki Górne (w obydwu miastach dominuje przemysł metalowy), w mniejszym stopniu Wolbrom (przemysł gumowy), Bukowno (hutnictwo cynku) i Kalwarię Zebrzydowską, gdzie baza egzogeniczna opiera się na produkcji mebli i obuwia. Skrajnie różny jest jednak w tych miastach stopień uzależnienia od pojedynczych pracodawców. Względnie najsilniejsze jest ono w przypadku Sułkowic i Bukowna (w obydwu ponad 35%), mniejsze w Wolbromiu (29%). Na ich tle Kalwaria Zebrzydowska, a zwłaszcza Świątniki Górne cechują się dużą dywersyfikacją podmiotów, przy czym w przypadku Świątnik są to głównie mikrofirmy i małe firmy, natomiast Kalwaria Zebrzydowska posiada także silny sektor firm średnich. Miastem bardzo silnie uzależnionym od przemysłu przetwórczego, który jako jedyny w miastach Małopolski tworzy 100% sektora egzogenicznego ośrodka, jest Chełmek. O ile jednak Chełmek do lat był miastem monozakładowym, to po głębokim kryzysie dominującej branży (przemysł obuwniczy) zdołał odbudować swą bazę ekonomiczną w przemyśle, jednocześnie silnie wzmacniając dywersyfikację gałęziową w porównaniu z okresem przed 1990 r. Aktualnie trzech największych pracodawców w Chełmku zatrudnia 138

18 mniej niż 25% wszystkich pracujących w mieście, każdy z nich reprezentuje inną branżę przemysłową. Tab.II.27. Stopień zależności od dużych pracodawców w miastach Małopolski I kwartyl (najmniejszy udział, poniżej różnicy średniej i odchylenia ćwiartkowego) II kwartyl (udział poniżej mediany, a powyżej różnicy średniej i odchylenia ćwiartkowego) III kwartyl (udział powyżej mediany a poniżej sumy średniej i odchylenia ćwiartkowego) IV kwartyl (największy udział, powyżej sumy średniej i odchylenia ćwiartkowego) Udział pracujących u największego pracodawcy wśród ogółu pracujących w mieście Udział pracujących u trzech największych pracodawców wśród ogółu pracujących w mieście Kraków (4%), Muszyna (4%), Nowy Sącz (1%), Słomniki Kraków (2%) Zakopane (4%) - (4%), Stary Sącz (4%), Zakopane (2%) 21 miast 28 miast 25 miast 28 miast 12 miast 19 miast 18 miast 21 miast Alwernia (35%), Andrychów (23%), Biecz (24%), Brzeszcze (60%), Bukowno (41%), Chełmek (24%), Gorlice (21%), Grybów (30%), Jordanów (20%), Kęty (21%), Libiąż (49%) Oświęcim (21%), Proszowice (23%), Sułkowice (32%) Alwernia (25%), Brzeszcze (53%), Bukowno (22%), Gorlice (17%), Jordanów (24%), Libiąż (43%), Proszowice (19%), Sułkowice (18%), Wojnicz (20%) Alwernia (44%), Biecz (37%), Brzeszcze (61%), Bukowno (46%), Grybów (63%), Jordanów (46%), Libiąż (54%), Nowy Wiśnicz (38%), Sułkowice (43%) Alwernia (43%), Brzeszcze (58%), Bukowno (34%), Jordanów (38%), Libiąż (48%), Ryglice (32%), Sułkowice (35%), Wojnicz (20%) Mediana 11,1% 9,2% 20,7% 17,4% Odchylenie ćwiartkowe 7,0% 6,9% 15,1% 14,2% Źródło: opracowanie własne na podstawie różnych źródeł. Inaczej jest w grupie miast, gdzie możemy mówić o dużej roli głównych pracodawców, ale raczej nie o monofunkcyjności bazy ekonomicznej. Do zbioru tego należą Alwernia i Jordanów, gdzie trzy największe firmy skupiają odpowiednio 43% i 38% pracujących w mieście (Tab.II.27). Warto tu jeszcze zwrócić uwagę na Wojnicz i Nowy Wiśnicz. W przypadku Wojnicza duże uzależnienie od dominującego pracodawcy wynika z ulokowania tam dużego centrum dystrybucyjnego zagranicznej sieci handlowej. Sektor egzogeniczny Nowego Wiśnicza (jedyne silnie wyspecjalizowane miasto w usługach) wiąże się przede wszystkim z funkcjonowaniem tam zakładu karnego. 139

19 Rys.II.42. Struktura bazy ekonomicznej miast województwa małopolskiego w 1999 r. według sekcji PKD 2004 Źródło: badania własne. Rys.II.43. Struktura bazy ekonomicznej miast województwa małopolskiego w 2008 r. według sekcji PKD 2004 Źródło: badania własne. 140

20 Miastami silnie wyspecjalizowanymi w przemyśle, ale charakteryzującymi się względnie dużą dywersyfikacją na poziomie poszczególnych działów przemysłowych i pracodawców są Niepołomice, Kęty i Skawina. Okres charakteryzował się ogólnie wzrostem koncentracji pracujących w ramach wiodącego w danym mieście sektora w 1999 r. Zmniejszenie się stopnia dywersyfikacji odnotowano dla 36 miast, w 15 natomiast nastąpiło jego zwiększenie (Rys.II.42 i Rys.II.43). Do miast, gdzie dominowały wyraźne tendencje do większej specjalizacji należą Niepołomice, Wolbrom, Dobczyce i Chrzanów (sektor przemysłowy), Zakopane i Maków Podhalański (usługi rynkowe), Słomniki (usługi nierynkowe). Odwrotna tendencja (wzrost dywersyfikacji) cechowała zwłaszcza miasta silnie wyspecjalizowane w przemyśle (Libiąż, Brzeszcze, Trzebinia, Świątniki Górne, Andrychów, Kęty), wyspecjalizowaną usługowo Rabkę-Zdrój, ponadto Suchą Beskidzką i miasta nieposiadające wyraźnego charakteru gospodarczego (Biecz, Tuchów). Interpretując procesy rosnącej dywersyfikacji, które ogólnie są pozytywnym kierunkiem zmian, należy pamiętać o ich sile sprawczej. Czym innym jest bowiem dywersyfikacja wynikająca z rozwoju nowych działalności, konkurencyjnych wobec dotychczas dominujących branż, a czym innym dywersyfikacja poprzez radykalne zmniejszenie się aktywności dotychczas dominującej branży, której nie towarzyszy szerszy rozwój innych sektorów gospodarki Funkcja mieszkaniowa i rynków pracy Pewną słabością klasycznej typologii funkcjonalnej miast jest jej oparcie na liczbie pracujących w danym mieście. Tym samym nie uwzględnia się funkcji mieszkaniowej danego ośrodka. Identyfikację miast spełniających zadania mieszkalne, a nie głównie dostarczających miejsc pracy dla mieszkańców ich zaplecza, podjęto w oparciu o analizę liczby pracujących w mieście 3 w odniesieniu do liczby mieszkańców w wieku produkcyjnym 4. W celu zobrazowania różnic pomiędzy miastami dokonano typologii ośrodków ze względu na udział pracujących ogółem w liczbie ludności produkcyjnej miasta w 2008 r. oraz zmianę tego wskaźnika od 1999 roku. Proste grupowanie oparte na metodzie naturalnych przerw pozwoliło na wykonanie 25-polowej tabeli (Tab.II.28) z 19 typami ośrodków. W procesie łączenia tych typów 3 Łącznie z pracującymi w przedsiębiorstwach zatrudniających poniżej 10 pracowników. 4 Tj lata dla mężczyzn oraz lat dla kobiet. 141

21 postanowiono zastosować metodę Warda w celu redukcji liczby klas. W ten sposób otrzymano 6 głównych typów miast. Tab.II.28. Liczba pracujących w stosunku do liczby mieszkańców w wieku produkcyjnym i jej zmiany w latach Zmiany liczby pracujących w stosunku do liczby mieszkańców w wieku produkcyjnym ( , 1999=100) Bardzo duży wzrost (>120) Duży wzrost ( ) Niewielkie zmiany (90-110) Duży spadek (80-90) Bardzo duży spadek (<80) Liczba pracujących w stosunku do liczby mieszkańców w wieku produkcyjnym (2008) Bardzo mała (<50%) Mała (50-65%) Średnia (65-80%) Duża (80-100%) Bardzo duża (>100%) Skawina, Kalwaria Dobczyce, Zebrzydowska Wolbrom Bukowno, Ciężkowice Chełmek, Wieliczka Niepołomice - Grybów, Stary Sącz, Sułkowice, Szczawnica, Tuchów, Zator, Żabno Skała, Piwniczna- Zdrój Muszyna, Biecz Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Słomniki Chrzanów, Dąbrowa Tarnowska, Libiąż, Mszana Dolna, Olkusz, Oświęcim, Andrychów, Kęty, Maków Podhalański, Nowy Wiśnicz Alwernia, Rabka-Zdrój, Świątniki Górne Bochnia, Kraków, Krzeszowice, Miechów, Nowy Targ, Proszowice, Tarnów Gorlice, Jordanów, Krynica-Zdrój, Nowy Sącz Myślenice, Zakopane, Brzesko Limanowa, Brzeszcze Sucha Beskidzka. Wadowice Trzebinia a) Typ I miasta o funkcji mieszkaniowej (8 ośrodków). Są to głównie niewielkie miasta położone w zasięgu dojazdów do pracy do większych miast (Stary Sącz, Grybów, Ciężkowice, Żabno, Sułkowice, Zator). Wyjątkiem są tu Szczawnica i Mszana Dolna; b) Typ II miasta o funkcji mieszkaniowej, w których funkcja ta nabrała większego znaczenia w ostatniej dekadzie (9 miast). Wynika to z osłabienia bazy ekonomicznej miasta (Trzebinia, Rabka-Zdrój, Muszyna, Piwniczna-Zdrój) lub z procesów suburbanizacji (Skała, Tuchów), bądź z nałożenia się obu tych procesów (Alwernia, Świątniki Górne, Biecz); c) Typ III miasta pełniące zarówno funkcje mieszkaniowe, jak i rynku pracy, odznaczające się spadkiem liczby pracujących w stosunku do liczby osób w wieku produkcyjnym (14 ośrodków). Dotyczy to m.in. Tarnowa, Nowego Sącza, Nowego Targu, Oświęcimia, Olkusza, Andrychowa, Kęt, Gorlic i Krynicy-Zdroju; d) Typ IV miasta pełniące zarówno funkcje mieszkaniowe, jak i rynku pracy (10 ośrodków), w których odnotowano wzrost liczby pracujących w stosunku do liczby 142

22 mieszkańców w wieku produkcyjnym. Należy tu Kraków oraz szereg miast w zasięgu jego oddziaływania, m.in. Wieliczka, Myślenice, Bochnia, Proszowice i Miechów; e) Typ V miasta o rosnących rynkach pracy (5 ośrodków). Trzy z nich znajduje się w obszarze metropolitalnym Krakowa (np. Skawina, Niepołomice, Dobczyce), a czwarty na jego obrzeżu (Wolbrom), co ilustruje siłę procesów metropolizacji; f) Typ VI miasta o bardzo silnych rynkach pracy w relacji do liczby mieszkańców (7 ośrodków). Wyróżniają się tu zwłaszcza Kalwaria Zebrzydowska, Wadowice i Sucha Beskidzka, gdzie liczba pracujących przewyższa liczbę osób w wieku produkcyjnym. Rys.II.44. Typy miast według liczby pracujących w stosunku do liczby mieszkańców w wieku produkcyjnym i jej zmian Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Interpretując powyższą typologię, trzeba zaznaczyć, że nie należy wnioskować, że w miastach zaliczonych do kategorii IV i V nie jest istotna funkcja mieszkaniowa. Często jest inaczej, np. Niepołomice. Chodzi tu jednak o to, że w przeciwieństwie do grupy II i III, względny wzrost znaczenia funkcji mieszkaniowej był mniejszy niż przyrost miejsc pracy w 143

23 mieście. Stąd, mimo nawet bezwzględnego wzrostu liczby mieszkańców, głównie na skutek suburbanizacji, miasta te nie stały się sypialniami, tzn. miastami satelitami bez własnego sektora egzogenicznego w przemyśle czy usługach. 144

24 2.2. Działalności innowacyjne Grzegorz Micek W niniejszym podrozdziale działalności innowacyjne przedstawiono z trzech perspektyw. Na początku uwagę poświęcono udziałowi firm wysokiej techniki i usług opartych na wiedzy w strukturze branżowej gospodarek poszczególnych miast. Posłużono się tu często wykorzystywanym podziałem podmiotów gospodarczych na przedsiębiorstwa przemysłowe w zależności od poziomu techniki (firmy wysokiej i średnio-wysokiej techniki) oraz firmy usługowe z uwagi na stopień nasycenia wiedzą (usługi oparte na wiedzy, według podziału stosowanego przez OECD). Przydziału spółek i pracujących do poszczególnych kategorii zaawansowania technologicznego dokonano w oparciu o główną działalność firmy. Uznanie firmy za innowacyjną wyłącznie na podstawie jej głównej działalności może prowadzić do fałszywych wniosków, np. niektóre firmy w tradycyjnych gałęziach przemysłu mogą być bardziej innowacyjne niż te zaliczane do przemysłu średnio-wysokiej techniki. Wynika z tego konieczność przeprowadzenia dalszej analizy w oparciu o inne wskaźniki. Innowacje dzieli się zwykle na trzy rodzaje: produktowe, procesowe i organizacyjne. Do opisu poziomu innowacyjności produktowej najczęściej wykorzystuje się liczbę patentów odniesioną do liczby mieszkańców lub przedsiębiorstw. Z uwagi na zmianę procedury wyszukiwania na wyjątkowo żmudną w analizie posłużono się danymi archiwalnymi (Micek 2006) z lat obejmującymi liczbę patentów przyznanych przez Urząd Patentowy RP. Źródłem danych była elektroniczna baza Espace Access Preces. Bez przeprowadzenia osobnych, szczegółowych badań jakościowych zróżnicowanie miast pod względem innowacyjności procesowej i organizacyjnej jest trudne do uchwycenia w oparciu o ogólnodostępne dane. Zdecydowano się więc oprzeć analizę na podstawie danych o liczbie posiadanych certyfikatów jakości, uzyskanych z bazy HBI Quality 5 (według stanu na czerwiec 2010 r.) Udział innowacyjnych działalności w strukturze branżowej miast W poniższej części przeprowadzono analizę udziału firm oraz pracujących w przemyśle wysokiej i średnio-wysokiej techniki oraz usługach opartych na wiedzy. Pod względem udziału firm funkcjonujących w przemyśle wysokiej i średnio-wysokiej techniki wyróżniają się małe ośrodki miejskie (m.in. Alwernia, Ciężkowice, Tuchów, Żabno), w których działa po kilka tego typu podmiotów. Słabo wypadają na tym tle duże miasta, jedynie 5 Informacje te są obarczone niedoszacowaniem wynikającym z dobrowolności umieszczania informacji o certyfikatach uzyskanych przez firmy. 145