Dobro pacjenta w wykonywaniu zawodu diagnosty laboratoryjnego

Transkrypt

1 diagnostyka laboratoryjna Journal of Laboratory Diagnostics 2012 Volume 48 Number Praca poglądowa Review Article Dobro pacjenta w wykonywaniu zawodu diagnosty laboratoryjnego Patient well-being in practicing a laboratory diagnostician profession Anna Augustynowicz 1, Henryk Owczarek 2 1 Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawski Uniwersytet Medyczny, 2 Katedra Analityki Medycznej Akademii Medycznej we Wrocławiu Streszczenie Nadrzędną zasadą towarzysząca wykonywaniu zawodu medycznego jest salus aegroti suprema lex esto. Ustawa o diagnostyce laboratoryjnej a także Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego zawierają regulacje mające stanowić gwarancję realizacji tej zasady. Chodzi tu o określenie zasad i warunków wykonywania zawodu diagnosty laboratoryjnego, w tym także zasad i warunków wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej. Realizacji tego prawa mają służyć także regulacje odnoszące się do działalności samorządu zawodowego diagnostów laboratoryjnych, w tym także dotyczące uprawnień kontrolnych samorządu. Niezmiernie istotne są także regulacje dotyczące obowiązków diagnosty laboratoryjnego, w tym również w zakresie przestrzegania praw pacjenta. Summary Primary rule that accompanies practicing of a medical profession goes as follows: salus aegroti suprema lex esto. Both laboratory diagnostics statute and Code of Ethics of a Laboratory Diagnostician include regulations that may constitute a guaranty of realization of the above mentioned rule. Basically, it is about a definition of rules and conditions of practicing a laboratory diagnostician profession, enclosing also the rules and conditions of executing activities of laboratory diagnostics. Regulations relating to the activities of professional self-government of laboratory diagnosticians ought to serve the realization of this law, including regulations that concern controlling powers of the self-government. Furthermore, regulations concerning duties of a laboratory diagnostician are extremely significant, also within the range of obeying patient rights. Słowa kluczowe: dobro pacjenta, staranność, etyka zawodowa, odpowiedzialność Key words: patient well-being, diligence, professional ethics, responsibility Wstęp W środowisku medycznym funkcjonuje twierdzenie dobro pacjenta - najwyższym prawem (salus aegroti suprema lex esto). Każda osoba wykonująca zawód medyczny musi pamiętać o tej nadrzędnej zasadzie i kierować się tą zasadą w swoich kontaktach z pacjentami oraz innymi osobami uczestniczącymi w postępowaniu diagnostyczno-terapeutycznym. Już we wstępie do Kodeksu Etyki Diagnosty Laboratoryjnego, stanowiącym załącznik do uchwały nr 4/2006 Naczelnego Krajowego Zjazdu Diagnostów Laboratoryjnych z dnia 13 stycznia 2006 roku, czytamy: Naczelną normą postępowania diagnosty laboratoryjnego jest dobro osoby ludzkiej, które winno być chronione zarówno w odniesieniach indywidualnych, jak i społecznych. Z zasady tej wynika powinność poszanowania godności człowieka, jak również budowanie takich odniesień w pracy zawodowej, by jej nadrzędnym celem była służba człowiekowi według powszechnie cenionych wartości, takich jak: uczciwość, rzetelność i kompetencja. Dobro pacjenta jest eksponowane także w zasadach ogólnych Kodeksu, gdzie 2 wprost określa, iż jest to dobro nadrzędne wynikające z jedyności i niepowtarzalności istoty ludzkiej. Zasady postępowania wobec pacjenta dyktują nadrzędne wartości moralne, takie jak: prawda, wolność, równość i sprawiedliwość ( 3 Kodeksu). Podkreślenia wymaga, że kwestia dobra pacjenta znajduje także odzwierciedlenie w przepisach ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o diagnostyce laboratoryjnej (Dz.U. z 2004 r., Nr 144, poz z późn. zm.). Ustawa o diagnostyce laboratoryjnej na osobę mającą być wpisaną na listę diagnostów laboratoryjnych nakłada obowiązek złożenia ślubowania następującej treści: Ślubuję uroczyście, że jako diagnosta laboratoryjny będę wykonywał czynności diagnostyki 77

2 Dobro pacjenta w wykonywaniu zawodu diagnosty laboratoryjnego laboratoryjnej z całą sumiennością i rzetelnością, zgodnie z najlepszą wiedzą, zgodnie z prawem i prawami pacjenta Salus aegroti suprema lex i zasadami etyki zawodowej. Poznane w związku z wykonywaniem czynności diagnostyki laboratoryjnej fakty i informacje zachowam w tajemnicy w zakresie określonym przepisami prawa. Rota ślubowania diagnosty laboratoryjnego wskazuje w pierwszej kolejności na obowiązek sumiennego i rzetelnego postępowania zawodowego z zachowaniem stale uzupełnianej co podkreśla słowo najlepsza wiedzy merytorycznej. Chodzi o taki poziom wiedzy zawodowej, który jest dostępny w sposób ogólnie przyjęty każdemu diagnoście laboratoryjnemu. W dalszej kolejności, co nie oznacza umniejszenia rangi tych zasad, diagnosta laboratoryjny jest zobowiązany postępować w zgodzie z obowiązującym prawem stanowionym powszechnie obowiązującym oraz wewnętrznym w szczególności zgodnie z prawami przysługującymi pacjentom (osobom w szczególnych okolicznościach osobistych i prawnych), a także w zgodzie ze wspomnianą wyżej zasadą Salus aegroti superma lex. Rota ślubowania diagnosty laboratoryjnego odwołuje się również co bardzo istotne - do obowiązku postępowania zgodnie z zasadami etyki zawodowej diagnosty laboratoryjnego [1]. Ustawa o diagnostyce laboratoryjnej zawiera także regulacje mające stanowić gwarancję realizacji omawianej zasady. Chodzi tu o określenie zasad i warunków wykonywania zawodu diagnosty laboratoryjnego, w tym także zasad i warunków wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej. Realizacji tego prawa mają służyć także regulacje odnoszące się do działalności samorządu zawodowego diagnostów laboratoryjnych, w tym także dotyczące uprawnień kontrolnych samorządu. Niezmiernie istotne są także regulacje dotyczące obowiązków diagnosty laboratoryjnego, w tym również w zakresie przestrzegania praw pacjenta. Zasady i warunki wykonywania zawodu diagnosty laboratoryjnego Obecna diagnostyka laboratoryjna to wymagająca wysokich kwalifikacji dyscyplina w coraz większym stopniu przesądzająca o procesie leczenia pacjenta. Postawienie przez lekarza prawidłowej diagnozy oraz określenie skuteczności zastosowanej terapii wymaga przeprowadzenia coraz bardziej skomplikowanych badań analitycznych, mikrobiologicznych, toksykologicznych, genetycznych czy z zakresu biologii molekularnej. Wraz z rozwojem medycyny rola tych badań będzie rosła i vice versa badania te będą określać nowe horyzonty i nowe możliwości w medycynie [2]. Stąd też konieczność szczegółowego określenia zasad związanych z wykonywaniem zawodu diagnosty laboratoryjnego oraz zasad związanych z wykonywaniem czynności diagnostyki laboratoryjnej. Zgodnie z art. 16 ustawy o diagnostyce laboratoryjnej wykonywanie zawodu diagnosty laboratoryjnego polega na wykonywaniu czynności diagnostyki laboratoryjnej w laboratorium. Laboratorium jest podmiotem leczniczym w rozumieniu przepisów ustawy o działalności leczniczej. Gwarancją jakości udzielanych świadczeń zdrowotnych jest określenie w przepisach prawnych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia oraz sprzęt w medycznym laboratorium diagnostycznym. Laboratorium może być także jednostką organizacyjną przedsiębiorstwa, podmiotu leczniczego, państwowego instytutu badawczego albo uczelni medycznej. Warto również wspomnieć, że wymagania, jakim pod względem fachowym i sanitarnym powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia medycznego laboratorium diagnostycznego określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 3 marca 2004 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 408, z późn. zm.). Ustawa określa szczegółowo kryteria niezbędne do uzyskania tytułu diagnosty laboratoryjnego a także formalności, których dopełnienie jest niezbędne do uzyskania tego tytułu. Należy wspomnieć, że jest to zawód o szczególnej doniosłości dla życia i zdrowia ludzkiego. Jak słusznie podkreślił Trybunał Konstytucyjny kryteria dostępności do wykonywania zawodów, których zasady są regulowane ustawowo, zawsze muszą odpowiadać wymaganiom związanym z zapewnieniem bezpieczeństwa zdrowia i odpowiedniej fachowości ze strony świadczących usługi. Muszą być jasne i przejrzyste oraz adekwatne, jeśli chodzi o potwierdzenie zdobytej wiedzy praktycznej i teoretycznej przygotowującej do wykonywania zawodu [3]. Z drugiej strony określone zostały kryteria powodujące utratę prawa wykonywania zawodu diagnosty laboratoryjnego oraz przesłanki wymagające odbycia przez diagnostę laboratoryjnego dodatkowego przeszkolenia, czy też skutkujące zawieszeniem prawa wykonywania zawodu. Ustawa o diagnostyce laboratoryjnej zawiera szereg przepisów dotyczących wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej. W pierwszej kolejności wspomnieć należy o art. 2 ustawy o diagnostyce laboratoryjnej określającym czynności diagnostyki laboratoryjnej. Należą do nich badania laboratoryjne, mające na celu określenie właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych oraz składu płynów ustrojowych, wydzielin, wydalin i tkanek pobranych dla celów profilaktycznych, diagnostycznych i leczniczych lub sanitarnoepidemiologicznych; mikrobiologiczne badania laboratoryjne płynów ustrojowych, wydzielin, wydalin i tkanek pobranych dla celów profilaktycznych, diagnostycznych i leczniczych lub sanitarno-epidemiologicznych; działania zmierzające do ustalenia zgodności tkankowej; wykonywanie oceny jakości i wartości diagnostycznej badań, o których mowa wyżej, oraz laboratoryjnej interpretacji i autoryzacji wyniku badań; działalność naukowa i dydaktyczna prowadzoną w dziedzinie diagnostyki laboratoryjnej. Czynności diagnostyki laboratoryjnej obejmują wykonywanie oceny jakości i wartości diagnostycznej badań oraz laboratoryjnej interpretacji i autoryzacji wyniku badania. Mając na względzie dobro pacjenta Krajowa Rada Diagnostów Laboratoryjnych w uchwale Nr 61/2004 z dnia 17 grudnia 2004 r. określiła definicje pojęć budzących istotne wątpliwości, a mianowicie: wykonywanie oceny jakości badania laboratoryjnego, wykonywanie oceny 78

3 wartości diagnostycznej badania laboratoryjnego, laboratoryjna interpretacja wyniku badania, autoryzacja wyniku badania laboratoryjnego. Jakość badania laboratoryjnego dotyczy cech analitycznych wyniku badania i określa jego wiarygodność i zgodność, w granicach przyjętego zakresu błędu dopuszczalnego. Oceny jakości analitycznej wyniku badania laboratoryjnego dokonuje diagnosta laboratoryjny poprzez właściwą interpretację wyników kontroli wewnątrz i zewnątrz laboratoryjnej, opartych o określone zasady prowadzenia kontroli. W rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 23 marca 2006 r. w sprawie standardów dla medycznych laboratoriów diagnostycznych i mikrobiologicznych (Dz.U. Nr 61, poz. 435 z późn. zm.) zostały określone m.in. wskazówki w zakresie zapewnienia jakości badań laboratoryjnych (załącznik Nr 1, Nr 2, Nr 4. Nr 5 i Nr 6). Rozporządzenie to zobowiązuje laboratorium do prowadzenia stałej wewnętrznej kontroli jakości badań, zgodnie z wiedzą opartą na dowodach naukowych, z wykorzystaniem nowoczesnych narzędzi kontrolnych dla wszystkich rodzajów badań wykonywanych w laboratorium. Ocena wartości diagnostycznej dotyczy cech diagnostycznych wyniku badania i określa prawdopodobieństwo poprawnej oceny stanu zdrowia pacjenta w oparciu o uzyskany wynik laboratoryjny. Oceny wartości diagnostycznej wyniku badania laboratoryjnego dokonuje diagnosta laboratoryjny poprzez znajomość (znajomość właściwy dobór): przydatności poszczególnych badań laboratoryjnych do prognozowania, rozpoznawania i monitorowania stanu zdrowia pacjenta i ograniczeń analitycznych stosowanych metod oraz testów służących do wykonywania określonych badań laboratoryjnych. Laboratoryjna interpretacja wyniku badania to zbiór komentarzy i informacji towarzyszących wynikowi badania, wykraczających poza samą wartość liczbową wyrażającą wynik. Laboratoryjna interpretacja wyniku badania zawiera informacje, które pozwalają klinicyście na lepsze wykorzystanie wyniku badania do procesu rozpoznawania stanu zdrowia i leczenia pacjenta. Nie obejmuje ze strony diagnosty laboratoryjnego bezpośredniej oceny stanu zdrowia pacjenta, rozpoznawania i diagnozowania chorób. Autoryzacja wyniku badania laboratoryjnego stanowi pisemne (podpis i pieczątka) potwierdzenie przez diagnostę laboratoryjnego, że określony wynik uzyskany został po właściwie przeprowadzonej ocenie jakości i wartości diagnostycznej badania, zgodnie z procedurami obowiązującymi w danej jednostce organizacyjnej. Autoryzacja może być rozszerzona o laboratoryjną interpretację wyniku badania, za którą odpowiada podpisujący wynik diagnosta laboratoryjny. Autoryzacja nie jest tylko i wyłącznie formalnym złożeniem podpisu na wyniku badania laboratoryjnego. Przed dokonaniem autoryzacji wyniku badania diagnosta laboratoryjny ma obowiązek sprawdzić czy czynność diagnostyki była przeprowadzona zgodnie z zasadami sztuki medycznej w tym zakresie. Autoryzacja stanowi jednocześnie swoisty proces weryfikacyjny przebiegu czynności diagnostyki laboratoryjnej. Określenie zasad i warunków wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej obejmuje także wskazanie podmiotów uprawnionych do wykonywania poszczególnych czynności diagnostyki laboratoryjnej. Przy czym szczególnego podkreślenia wymaga, iż osobami uprawnionymi do samodzielnego wykonywania wszelkich czynności diagnostyki laboratoryjnej jest diagnosta laboratoryjny a także osoba posiadająca tytuł zawodowy lekarza i prawo wykonywania zawodu lekarza oraz wiedzę i umiejętności w zakresie wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej uzyskane w ramach ściśle określonego szkolenia specjalizacyjnego. Działalność samorządu zawodowego diagnostów laboratoryjnych a dobro pacjenta Dla osób wykonujących zawody zaufania publicznego Konstytucja RP przewiduje w art. 17 ust. 1 możliwość tworzenia w drodze ustawy samorządów zawodowych reprezentujących te osoby i sprawujących pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony. Jak podkreśla E. Zielińska samorząd zawodowy ma spełniać dwie funkcje. Po pierwsze reprezentuje, wobec obywateli i ich organizacji i przed organami państwa, osoby wykonujące określony zawód. Druga sprowadza się do zapewnienia należytego wykonywania tych zawodów, w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony [4]. Ta funkcja samorządu wiąże się z obowiązkową przynależnością osób wykonujących dany zawód do samorządu zawodowego. Oznacza to również konieczność powierzenia samorządowi wykonywania funkcji publicznych, w tym uprawnień władczych. Do takich kompetencji należy pociąganie do odpowiedzialności dyscyplinarnej, prowadzenie rejestru osób wykonujących zawód, kontrolowanie sposobu wykonywania zawodu itp. [5]. Zadania samorządu zawodowego diagnostów laboratoryjnych określone zostały w art. 35 ustawy o diagnostyce laboratoryjnej. Podstawowym zadaniem samorządu zawodowego jest sprawowanie nadzoru nad należytym wykonywaniem czynności diagnostyki laboratoryjnej. W przypadku diagnostów laboratoryjnych zadania te są realizowane przez Rzecznika Dyscypliny oraz sądy dyscyplinarne (Sąd Dyscyplinarny i Wyższy Sąd Dyscyplinarny) oraz przez Zespół Wizytatorów. Samorząd ma za zadanie reprezentować diagnostów laboratoryjnych oraz podejmować działania mające na celu ochronę ich interesów zawodowych. To zadanie obejmuje obowiązek samorządu zawodowego do występowania w jego imieniu i na rzecz w każdej sprawie, która w swej istocie może mieć wpływ na ważny interes zawodowy diagnostów laboratoryjnych. Jest to zarówno reprezentacja formalna przed wszelkimi organami i instytucjami, zarówno państwa, samorządu, sądów, stowarzyszeń, itp., jak również w wymiarze symboliczno-społecznym jako reprezentacja zawodu podczas uroczystości państwowych czy religijnych. Samorząd prowadzi działania na rzecz stałego podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez diagnostów laboratoryjnych, bierze udział w ustalaniu standardów i zasad oceny pracy w diagnostyce laboratoryjnej a także integruje środowisko 79

4 Dobro pacjenta w wykonywaniu zawodu diagnosty laboratoryjnego diagnostów laboratoryjnych. W tych zakresach samorząd zawodowy współdziała z organami administracji publicznej, opiniuje lub występuje z inicjatywami dotyczącymi uchwalania aktów normatywnych dotyczących danego zawodu. Nadzór samorządu zawodowego nad wykonywaniem czynności diagnostyki laboratoryjnej Obowiązujące przepisy prawne określają wymagania i standardy obowiązujące w medycznych laboratoriach diagnostycznych. Narzędziem służącym należytej realizacji tych standardów z jednej strony, z drugiej zaś jest sprawowaniu pieczy nad należytym wykonywaniem zawodu diagnosty laboratoryjnego jest uprawnienie Krajowej Rady Diagnostów Laboratoryjnych do kontroli i oceny wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej przez diagnostę laboratoryjnego. Taka konstrukcja przepisów prawnych powoduje, że sprawowanie nadzoru nad należytym wykonywaniem czynności diagnostyki laboratoryjnej jest w praktyce bardzo ograniczone. W ramach sprawowanego nadzoru Krajowa Rada Diagnostów Laboratoryjnych nie może dokonać kontroli i oceny wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej przez inne osoby uprawnione do wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej. To z kolei utrudnia realizację ustawowego zadania samorządu zawodowego diagnostów laboratoryjnych jakim jest sprawowanie nadzoru nad należytym wykonywaniem czynności diagnostyki laboratoryjnej. Kontrolę przeprowadzają i oceny dokonują wizytatorzy powołani przez Krajową Radę Diagnostów Laboratoryjnych spośród diagnostów laboratoryjnych [6]. Ustawa o diagnostyce laboratoryjnej przewiduje kompetencję Krajowej Rady Diagnostów Laboratoryjnych do uchwalenia regulaminu określającego zakres i zasady działania wizytatorów a także wzajemne relacje pomiędzy KRDL, a wizytatorami (art. 47 pkt 9 lit b). Regulamin ten nie może jednak rozszerzać zakresu działania wizytatorów ustalonego w ustawie. Niestety ustawa o diagnostyce laboratoryjnej nie określa dokładnie kompetencji i obowiązków wizytatorów. Przykładowo wymienia czynności do których w ramach dokonywanej kontroli i oceny uprawnieni są wizytatorzy, a mianowicie wizytowanie pomieszczeń laboratorium, obserwowanie sposobu wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej, żądanie informacji, wyjaśnień i udostępnienia dokumentacji medycznej, wydawanie zaleceń powizytacyjnych. Ponieważ wskazany w ustawie katalog czynności ma charakter przykładowy wizytatorzy mogą również kontrolować inne zagadnienia stosowanie do powstałych zastrzeżeń. Wizytowanie pomieszczeń laboratorium polega na sprawdzeniu czy pomieszczenia i urządzenia medycznego laboratorium diagnostycznego odpowiadają wymogom rozporządzenia z dnia 3 marca 2004 r. w sprawie wymagań, jakim powinno odpowiadać medyczne laboratorium diagnostyczne (Dz.U. Nr 43, poz. 408 z późn. zm.). Obserwowanie sposobu wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej dotyczy sposobu i zakresu merytorycznego wykonywanych czynności diagnostyki laboratoryjnej i innych działań pomocniczych realizowanych na zasadzie wsparcia czynności diagnostyki laboratoryjnej [7]. Wizytatorzy mogą również żądać wyjaśnień, informacji i udostępnienia dokumentacji medycznej. Ponieważ przepis nie precyzuje w jakiej formie ma być udzielona informacja dopuszczalna jest również forma ustna. Informacje czy wyjaśnienia mogą dotyczyć tylko kwestii związanych z wykonywaniem czynności diagnostyki laboratoryjnej. Wizytatorzy są uprawnieni do wglądu w dokumentację związaną z przedmiotem wizytacji. Wizytatorzy mogą również korzystać z opinii ekspertów i specjalistów. Uchwała Nr 84/ II/2009 z dnia 4 listopada 2009 r. Krajowej Rady Diagnostów Laboratoryjnych w sprawie przyjęcia Regulaminu zakresu i zasad działania wizytatorów Krajowej Rady Diagnostów Laboratoryjnych zobowiązuje Zespół Wizytujący do prowadzenia wizytacji z należytą starannością, a w szczególności do zachowania bezstronności, rzetelnego i obiektywnego ustalenia stanu faktycznego, ustalenia przyczyn i skutków stwierdzonych nieprawidłowości w wykonywaniu czynności diagnostyki laboratoryjnej, dbałości o rzetelność dokumentacji z przebiegu wizytacji. Protokół z przeprowadzonej wizytacji przedstawiony jest diagnoście laboratoryjnemu, którego czynności były przedmiotem kontroli, a także do wiadomości kierownikowi laboratorium. Jeżeli w pracy ocenianego diagnosty stwierdzono nieprawidłowości mające wpływ na wyniki badań diagnostycznych wizytator powiadamia właściwego wojewodę. Zauważyć należy, iż wizytator nie dokonuje kontroli działalności medycznego laboratorium diagnostycznego a kontroli i oceny wykonywania czynności przez diagnostę laboratoryjnego. Co prawda wizytator może dokonać wizytacji pomieszczeń, ale tylko i wyłącznie w zakresie wykonywania czynności przez kontrolowanego diagnostę laboratoryjnego. To samo dotyczy udostępnienia dokumentacji medycznej, czy obserwowania sposobu wykonywania czynności diagnostyki przez kontrolowanego diagnostę. Przyjęcie takiej konstrukcji jest oczywistą konsekwencją stanowiska, że samorząd diagnostów laboratoryjnych jako reprezentujący tę grupę zawodową może dokonywać kontroli tylko w odniesieniu do reprezentowanej grupy. Prawa i obowiązki diagnosty laboratoryjnego Obowiązek postępowania zgodnego ze wskazaniami wiedzy zawodowej, z zasadami etyki zawodowej oraz należytą starannością Art. 21 ustawy z dnia o diagnostyce laboratoryjnej zobowiązuje diagnostę laboratoryjnego do postępowania zgodnego ze wskazaniami wiedzy zawodowej, z zasadami etyki zawodowej oraz należytą starannością. W tej mierze Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego stanowi, że diagnosta laboratoryjny wykonuje swoje zadania w sposób zgodny z powszechnie przyjętymi normami etycznymi, zasadami sztuki zawodu oraz przepisami prawa regulującymi wykonywanie zawodu ( 1 Kodeksu). Dodatkowo diagnosta laboratoryjny wykonuje swoje czynności ze świadomością, że wyniki jego pracy chronią zdrowie i życie człowieka ( 6 Kodeksu). 80

5 Podstawowym celem tak sformułowanego obowiązku jest zapewnienie wysokiego standardu wykonywania zawodu przez diagnostę laboratoryjnego, a w konsekwencji ochrona życia i zdrowia pacjenta. Obowiązek ten jest skorelowany ze sformułowanym w ustawie z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. z 2009 r. Nr 52, poz. 417 z późn. zm.). prawem pacjenta do świadczeń zdrowotnych, które mają odpowiadać wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej. Pacjent ma także prawo do świadczeń zdrowotnych udzielanych z należytą starannością przez podmioty udzielające świadczeń zdrowotnych w warunkach odpowiadających określonym w odrębnych przepisach wymaganiom fachowym i sanitarnym. Przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych osoby wykonujące zawód medyczny kierują się zasadami etyki zawodowej określonymi przez właściwe samorządy zawodów medycznych (art. 8 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta). Diagnosta postępuje zgodnie ze wskazaniami wiedzy medycznej. Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego zobowiązuje diagnostę laboratoryjnego, aby stosując całą swoja wiedzę i umiejętności, dążył do uzyskania wiarygodnych wyników badań i dokonywał interpretacji dla potrzeb diagnostycznych, leczniczych, sanitarno-epidemiologicznych i profilaktycznych ( 7 Kodeksu). Wiedza medyczna personelu udzielającego świadczeń zdrowotnych, w tym również diagnostów laboratoryjnych musi być aktualna, czyli nieprzestarzała [8]. Niedopuszczalne jest stosowanie metod i środków starych jeżeli są one zastępowane powszechnie innymi metodami [9]. Dlatego personel medyczny musi stale śledzić postępy wiedzy i techniki medycznej i nieprzerwanie dbać o to, aby nie utracić umiejętności zawodowych [10]. Bieżące, indywidualne śledzenie postępu wiedzy medycznej jest niezmiernie trudne. Dlatego zaleca się tworzenie przez wyspecjalizowane podmioty standardów opartych na aktualnym stanie wiedzy medycznej i dowodach naukowych (Evidence Based Medicine). Standardy medyczne to schematy postępowania odnoszące się do danej specjalności medycznej. Standardy obejmują wskazania co do metod diagnostycznych (zalecenia co do rodzaju badań, częstości ich wykonywania), wskazania co do metod leczniczych (zalecenia stosowania leków i dawek, metod leczenia), wskazania co do metod zapobiegawczych oraz wskazania co do kontroli procesu leczenia. Podstawowym celem standardów jest ułatwienie pracy personelowi medycznemu oraz zapewnienie im poczucia bezpieczeństwa prawnego a także zapewnienie pacjentowi odpowiedniego poziomu i jakości świadczeń. Standardy mogą też dotyczyć wyposażenia zakładów opieki zdrowotnej [11]. W zakresie standardów w medycznym laboratorium diagnostycznym istotne jest dokonanie opisu struktury świadczeń diagnostycznych. Opis ten powinien mieć znamiona opisu technologicznego, uwzględniającego sprzęt służący do pobrania i zabezpieczenia materiału, dostępną metodykę badań, stosowaną aparaturę i odczynniki, wydajność poszczególnych rozwiązań metodyczno-sprzętowych. Doprowadziłyby to m.in. do usprawnienia organizacji pracy w medycznym laboratorium diagnostycznym (oszacowanie ile badań procedur może wykonać jeden diagnosta laboratoryjny w jednostce czasu, oszacowanie ilu diagnostów potrzebnych jest do wykonania danej liczny badań procedur, planowanie wyposażenia). Przede wszystkim jednolity, strukturalizowany opis świadczeń z zakresu laboratoryjnej diagnostyki medycznej to podstawa do określenia procedur medycznych w medycznych laboratoriach diagnostycznych. Diagnosta laboratoryjny ma obowiązek postępowania zgodnego z zasadami etyki zawodowej. Etyka zawodowa to zespół norm i dyrektyw wynikających z tradycji zawodu, ducha kultury narodowej, podstawowych wskazań etycznych przyjętych w danym społeczeństwie mających zastosowanie do wykonywania danego zawodu [12]. Do odkrywania, kompletowania, porządkowania, katalogowania, systematyzowania norm etycznych i deontologicznych, które w środowisku osób wykonujących zawody medyczne już funkcjonują i są zwyczajowo uznawane uprawnione są samorządy zawodowe zawodów medycznych. Samorządy nie są upoważnione do kształtowania poszczególnych norm [13]. Uprawnionym do kodyfikowania zasad etyki diagnostów laboratoryjnych jest Krajowy Zjazd Diagnostów Laboratoryjnych. Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego uchwalono 13 stycznia 2006 r. Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego formułuje zasady postępowania w praktyce wykonywania zawodu a także zasady mające zastosowanie w stosunkach wzajemnych pomiędzy diagnostami laboratoryjnymi, diagnostami a pacjentami, między diagnostami a społeczeństwem. Kodeksy Etyczne nie wymieniają wszystkich zasad etycznych, którymi mają się kierować przedstawiciele poszczególnych zawodów, ani też wszystkich naruszeń deontologicznych, których osoby te mogą się dopuścić [14]. Uwzględniając powyższe Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego stanowi, iż Kodeks jest zbiorem podstawowych norm etycznych a także, że jest źródłem ogólnych wskazań moralnych, które nie zastępują procesu formacji osobowej i zawodowej diagnosty laboratoryjnego. Diagnosta laboratoryjny wykonuje czynności z należytą starannością. Pojęcie należytej staranności może być rozumiane obiektywnie jako przestrzeganie reguł postępowania pozwalających na bezpieczne a zarazem skuteczne wykonanie danej czynności, a także jako wykazanie przez daną osobę wystarczającej uwagi i dokładności w wykonaniu zawodu [15]. Działania diagnosty laboratoryjnego (wykonywanie czynności diagnostyki laboratoryjnej, pobieranie materiału do badań) powinna cechować wyjątkowa dokładność, wyższa od wymaganej w życiu codziennym. Diagnosta laboratoryjny nie kieruje postępowaniem diagnostyczno-terapeutycznym nie mniej jednak bierze w nim czynny udział. Wyniki badań laboratoryjnych mają istotny wpływ postępowanie diagnostyczno-terapeutyczne. Obowiązek zachowania należytej staranności dotyczy wszelkich czynności niezależnie od ich charakteru. Chodzi tu zatem nie tylko o czynności diagnostyki laboratoryjnej, ale również o inne czynności diagnostyczne czy działania mające charakter terapeutycz- 81

6 Dobro pacjenta w wykonywaniu zawodu diagnosty laboratoryjnego ny jak również profilaktyczny. Diagnosta laboratoryjny ma obowiązek uczynić wszystko aby otrzymać wynik właściwej jakości. O jakości wyniku badania laboratoryjnego decyduje faza przedanalityczna (skierowanie, pobranie materiału biologicznego i transport do laboratorium), jak i analityczna. Poza zakresem odpowiedzialności są tzw. błędy nauki, czyli pomyłki usprawiedliwione stanem wiedzy [16]. Obowiązek przestrzegania praw pacjenta Wspomniana już ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta nałożyła na wszystkie osoby uczestniczące w udzielaniu świadczeń zdrowotnych (w tym również diagnostów laboratoryjnych) obowiązek przestrzegania praw pacjenta. Jest to jedna z gwarancji realizacji zasady salus aegroti suprema lex esto. Jednocześnie ustawa ta określiła katalog i doprecyzowała prawa pacjenta. Ustawa o diagnostyce laboratoryjnej odniosła się do kwestii udziału diagnosty laboratoryjnego w postępowaniu diagnostyczno-terapeutycznym oraz w szczególny sposób, tj. od strony obowiązku diagnosty laboratoryjnego do problematyki zgody pacjenta na czynności diagnostyki laboratoryjnej oraz obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej. Diagnosta laboratoryjny bierze udział w postępowaniu diagnostycznym, profilaktycznym i monitorowaniu terapii. O ostatecznym zestawie zleconych badań decyduje prowadzący terapię lekarz. Przepis ten ma stanowić jedną z gwarancji realizacji prawa pacjenta wynikającego z art. 6 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, zgodnie z którym Pacjent ma prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej. W tym zakresie powstaje wątpliwość na czym może polegać udział diagnosty w postępowaniu diagnostycznym, profilaktycznym oraz monitorowaniu terapii. Po pierwsze diagnosta laboratoryjny wykonuje w ramach tego postępowania czynności diagnostyki na zlecenie lekarskie. Może także pobierać materiał diagnostyczny do badań laboratoryjnych. Diagnosta laboratoryjny mając wiedzę na temat najnowszych metod prowadzenia badań diagnostycznych, ich wiarygodności może także doradzać lekarzowi, co do zakresu zleconych badań. Diagnosta laboratoryjny może również dokonywać oceny jakości i wartości diagnostycznej badania co może ułatwić lekarzowi decyzję co do dalszego postępowania w stosunku do pacjenta. Co do zasady diagnosta laboratoryjny ma obowiązek wykonania zlecenia lekarskiego. Przy czym ustawa o diagnostyce laboratoryjnej dopuszcza odmowę wykonania zlecenia lekarskiego z uwagi na dobro pacjenta, gdy wykonanie tego zlecenia może zagrażać życiu lub zdrowiu pacjenta. Swoją odmowę diagnosta laboratoryjny uzasadnia na piśmie o odmowie powiadamia niezwłocznie bezpośredniego przełożonego tj. kierownika laboratorium. Jeżeli odmawiający diagnosta laboratoryjny jest kierownikiem laboratorium o odmowie powiadamia osobę, której w strukturze organizacyjnej bezpośrednio podlega, np. kierownik zakładu, zastępca kierownika ds. medycznych. Jeżeli pomimo odmowy uzasadnionej zagrożeniem życia lub zdrowia pacjenta lekarz ponowi zlecenie na piśmie, diagnosta laboratoryjny ma obowiązek wykonania tego zlecenia. Co do zasady diagnosta laboratoryjny przeprowadza zabiegi i czynności diagnostyki laboratoryjnej po wyrażeniu przez pacjenta albo przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego zgody na zasadach określonych w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Zgodę może wyrazić pacjent, u którego świadczenie ma być wykonane. Podmiotem wyłącznie uprawnionym do jej udzielenia jest osoba, która ukończyła 18 lat i zachowuje zdolność świadomego wyrażania woli oraz nie jest całkowicie ubezwłasnowolniona. Jeżeli pełnoletni, mający pełną zdolność prawną i działający z rozeznaniem pacjent sprzeciwia się zabiegom i czynnościom diagnostyki laboratoryjnej, sprzeciw ten powinien być uwzględniony. W określonych sytuacjach zgodę na świadczenie zdrowotne może wyrazić przedstawiciel ustawowy, zaś w przypadku braku przedstawiciela ustawowego zgodę na badanie wyrazić może opiekun faktyczny. Przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na udzielenie świadczenia zdrowotnego pacjentowi małoletniemu, ubezwłasnowolnionemu całkowicie lub niezdolnemu do świadomego wyrażenia zgody. Z pewnym uproszczeniem procedury w zakresie zgody pacjenta mamy do czynienia w przypadku wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej na zlecenie lekarskie. Zgoda pacjenta nie jest wymagana w przypadku wykonywania przez diagnostę laboratoryjnego zabiegów i czynności diagnostyki laboratoryjnej przeprowadzanych na zlecenie lekarskie (art. 25 ustawy o diagnostyce laboratoryjnej). Kiedy w praktyce diagnosta laboratoryjny może odstąpić od uzyskania zgody pacjenta. W praktyce wykonywanie zawodu diagnosty laboratoryjnego wiąże się najczęściej z wykonywaniem zabiegów i czynności na zlecenie lekarskie. Jeżeli materiał diagnostyczny przekazany zostaje z oddziału, przychodni czy gabinetu lekarskiego do medycznego laboratorium diagnostycznego wówczas diagnosta laboratoryjny nie ma obowiązku uzyskania zgody. W tym przypadku zgoda (najczęściej dorozumiana) jest odbierana przy okazji zlecania przez lekarza badań laboratoryjnych (lekarz z pacjentem powinien omówić proponowane postępowanie diagnostyczne), zaś zgoda na pobranie materiału diagnostycznego do badań jest odbierana przy pobraniu. Do rzadkości nie należy sytuacja, gdy do laboratorium przychodzi pacjent ze zleceniem lekarskim a pobranie materiału diagnostycznego do badań ma nastąpić właśnie w laboratorium. I w tym przypadku na lekarzu ciąży obowiązek uzgodnienia z pacjentem postępowania diagnostycznego. Czy oznacza to, że diagnosta jest zwolniony z obowiązku uzyskania zgody pacjenta. Wydaje się, iż sam fakt uzgodnienia przez lekarza z pacjentem postępowania diagnostycznego nie zwalnia diagnosty laboratoryjnego z uzyskania zgody na pobranie materiału diagnostycznego do badań w celu wykonania czynności diagnostyki laboratoryjnej. Dotyczy to również wykonania zabiegów i czynności co prawda na zlecenie lekarskie ale za odpłatnością dokonywaną przez pacjenta (gdy zlecenie nie zostało wystawio- 82

7 ne przez lekarza ubezpieczenia zdrowotnego). Analogicznie należałoby postąpić, gdy pacjent przynosi materiał diagnostyczny do badań. Zgoda jest także wymagana w przypadku wykonywania czynności diagnostyki laboratoryjnej bez zlecenia lekarskiego. Zgłaszają się bowiem pacjenci, którzy nie posiadając zlecenia lekarskiego chcą wykonania określonego badania diagnostycznego. Kolejnym wyjątkiem od obowiązku uzyskania zgody pacjenta jest sytuacja, gdy konieczne jest niezwłoczne przeprowadzenie badań diagnostycznych, a ze względu na stan zdrowia lub wiek pacjent ten nie może wyrazić zgody, a nie ma możliwości porozumienia się z jego przedstawicielem ustawowym lub opiekunem faktycznym. Decyzję o podjęciu zabiegów i czynności diagnostyki laboratoryjnej w tych okolicznościach diagnosta laboratoryjny podejmuje na pisemne zlecenie lekarza leczącego pacjenta, odnotowane w dokumentacji medycznej pacjenta. Ustawodawca zobowiązuje diagnostów laboratoryjnych do zachowania tajemnicy zawodowej. Jednocześnie ustawa enumeratywnie wskazuje kiedy diagnosta laboratoryjny jest zwolniony z tego obowiązku, a mianowicie: 1. w stosunku do osoby, pod której opieką medyczną znajduje się pacjent, 2. w stosunku do pacjenta a w określonych sytuacjach w stosunku do jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego, 3. wobec organów i instytucji, które są uprawnione do żądania przeprowadzenia badania diagnostycznego; wówczas diagnosta laboratoryjny przekazuje informacje o wynikach badań wyłącznie tym organom lub instytucjom, 4. gdy jest to niezbędne do praktycznej nauki zawodów medycznych, 5. gdy jest to niezbędne dla celów naukowych, 6. w przypadkach, gdy przewidują to przepisy szczególne. Do problematyki tajemnicy zawodowej odnosi się także Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego w 11 15, który zobowiązuje diagnostę laboratoryjnego do zachowania w ścisłej tajemnicy wszystkiego, czego dowiedział się o pacjencie podczas przeprowadzanych badań. Zarazem jest on zobowiązany do zabezpieczenia wszelkich informacji przed osobami trzecimi. Diagnosta laboratoryjny, jako przedstawiciel zawodu zaufania publicznego, nie może ujawniać tajemnicy zawodowej, nie może też, w sprawach dotyczących diagnostyki laboratoryjnej, wprowadzać w błąd pacjenta oraz opinii publicznej. Prawo i obowiązek pogłębiania i aktualizowania wiedzy i umiejętności zawodowych Ustawa o diagnostyce laboratoryjnej w art. 30 stanowi o prawie i obowiązku diagnosty laboratoryjnego do pogłębiania i aktualizowania wiedzy i umiejętności zawodowych. W szczególności diagnosta laboratoryjny ma prawo do uzyskiwania tytułu specjalisty w dziedzinach mających zastosowanie w ochronie zdrowia. Podstawowym celem tej regulacji jest zapewnienie pacjentom udzielania świadczeń przez osoby posiadające odpowiednie, wysokie kwalifikacje. Z drugiej strony przepis ten ma zagwarantować diagnostom laboratoryjnym prawo do podnoszenia swoich umiejętności zawodowych. Problematyka ustawicznego doskonalenia zawodowego diagnostów laboratoryjnych jest sformułowana także w Kodeksie Etyki Diagnosty Laboratoryjnego. Obowiązku tego dotyczy 5 Kodeksu stanowiący: Mając na uwadze doniosłość uprawianego zawodu, diagnosta laboratoryjny podejmuje swoje obowiązki w poczuciu odpowiedzialności za własny samorząd zawodowy, dbając o kształtowanie nienagannych postaw oraz rozwój zawodowy. Wprost obowiązek ustawicznego podnoszenia kwalifikacji jest sformułowany w 16, wedle którego diagnosta laboratoryjny mając na względzie dynamiczny rozwój laboratoryjnej diagnostyki medycznej powinien m.in. uzupełniać swoją wiedzę poprzez uczestnictwo w konferencjach naukowych i szkoleniach oraz studiowanie piśmiennictwa fachowego, uzyskiwać specjalizację. Z tymi uregulowaniami koresponduje 20 nakazujący diagnoście laboratoryjnemu dzielenie się ze swoimi współpracownikami wiedzą, a sprawując funkcję kierowniczą nie może utrudniać podwładnym zdobywania wiedzy związanej z wykonywanym zawodem. Ponadto ma obowiązek motywowania podwładnych do rozwoju i ułatwiać podnoszenie kwalifikacji. Kwestia doskonalenia zawodowego była także przedmiotem obrad organów samorządu diagnostów laboratoryjnych. Obecnie kwestie określenia sposobu doskonalenia zawodowego przez diagnostów laboratoryjnych reguluje uchwala Nr 5/2006 Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Diagnostów Laboratoryjnych z dnia 13 stycznia 2006 r. Ustawa przyznaje diagnoście laboratoryjnemu prawo pogłębiania i aktualizowania wiedzy i umiejętności zawodowych. Z drugiej strony podnoszenie kwalifikacji zawodowych jest obowiązkiem diagnosty laboratoryjnego. Niestety w ustawie brak przepisu, który wskazywałby na obowiązek pracodawcy zwolnienia diagnosty laboratoryjnego celem uczestnictwa w studiach podyplomowych, kursach, szkoleniach i innych formach podnoszenia kwalifikacji zawodowych. W art. 17 i w art. 94 pkt 6 k.p. (ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy tekst jednolity Dz.U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) pracodawca został zobowiązany do ułatwienia pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Przy czym zaznaczenia wymaga, że kodeks pracy określa prawa i obowiązki pracodawcy i pracownika. Pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. Przepisy te nie dotyczą osób wykonujących czynności diagnostyki laboratoryjnej na podstawie umowy cywilnoprawnej. Zasada ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych odnosi się przede wszystkim do kwalifikacji niezbędnych do należytego wykonywania aktualnej pracy albo też do kwalifikacji przydatnych do pracy, którą pracownik ma świadczyć w przyszłości u danego pracodawcy [17]. Normy prawne zawarte w art. 17 oraz art. 94 pkt 6 k.p. nie dają jednak pracownikowi prawa (w znaczeniu posiadania roszczenia) do żądania od pracodawcy zorganizowania czy 83

8 Dobro pacjenta w wykonywaniu zawodu diagnosty laboratoryjnego też sfinansowania konkretnych szkoleń, kursów lub studiów, które mają na celu podniesienie kwalifikacji zawodowych pracowników, nawet jeśli wiążą się one z lepszym czy też wydajniejszym sposobem wypełniania obowiązków wynikających z zakresu zadań. Skoro pracodawca ma obowiązek ułatwiania pracownikowi podnoszenie jego kwalifikacji, lecz nie ma obowiązku zorganizowania czy też opłacenia mu konkretnego kursu czy szkolenia, to nawet uznając quasi-roszczeniowość tego uprawnienia, pracownik mógłby się domagać co najwyżej zmiany rozkładu czasu pracy, przyznania dodatkowych dni wolnych, nieobciążania go obowiązkiem pracy w godzinach nadliczbowych itp. [18]. Ustawa o diagnostyce nie określa form pogłębiania i aktualizowania wiedzy i umiejętności zawodowych. Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego wymienia uczestnictwo w konferencjach naukowych i szkoleniach, studiowanie piśmiennictwa fachowego, uzyskiwanie specjalizacji. Pewne regulacje porządkujące w tym zakresie odnajdujemy we wspomnianej już uchwale Nr 5/2006 w sprawie określenia sposobu doskonalenia zawodowego przez diagnostów laboratoryjnych. W myśl uchwały doskonalenie zawodowe obejmuje aktywność zawodową w dwóch ramach samokształcenia lub w zorganizowanych formach kształcenia podyplomowego. Jako przykład samokształcenia można wskazać korzystanie z internetowych wykładów i programów edukacyjnych, przynależność do towarzystw naukowych lub kolegiów specjalistów, prenumerata fachowego czasopisma lub zakup książki fachowej, przetłumaczenie i opublikowanie książki, udział w kongresie Zorganizowane formy kształcenia podyplomowego to m.in. specjalizacja, uzyskanie stopnia naukowego, studia podyplomowe, uzyskanie świadectwa potwierdzającego posiadanie umiejętności z zakresu węższych dziedzin diagnostyki laboratoryjnej. Dodatkowo, aby diagnosta laboratoryjny realizował obowiązek doskonalenia zawodowego w formie kształcenia podyplomowego podmiot prowadzący szkolenie edukacyjne musi spełniać określone warunki. Po pierwsze podmiot ten musi być uprawniony do kształcenia podyplomowego diagnostów laboratoryjnych lub lekarzy (tj. szkoła wyższa, jednostka badawczo-rozwojowa, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, podmiot leczniczy w zakresie kształcenia diagnostów laboratoryjnych udzielających w nim świadczeń zdrowotnych). Po drugie podmiot ten uzyskał pozytywną rekomendację Krajowej Rady Diagnostów Laboratoryjnych do szkolenia podyplomowego diagnostów laboratoryjnych. Uchwała określa następujące formy doskonalenia zawodowego: 1) realizowanie programu specjalizacji; 2) udział w szkoleniu podyplomowym nie objętym programem specjalizacji, organizowanym przez krajowy lub zagraniczny podmiot uprawniony do prowadzenia kształcenia podyplomowego; 3) udział w posiedzeniach oddziałów stowarzyszenia działającego jako medyczne towarzystwo naukowe, lub kolegium specjalistów ; 4) udział w krajowym lub zagranicznym kongresie, zjeździe, konferencji lub sympozjum naukowym; 5) odbycie stażu podyplomowego organizowanego przez krajowy lub zagraniczny podmiot uprawniony do jego prowadzenia; 6) uzyskanie tytułu specjalisty w określonej dziedzinie diagnostyki laboratoryjnej; 7) uzyskanie stopnia naukowego; 8) uzyskanie świadectwa potwierdzającego posiadanie umiejętności z zakresu węższych dziedzin diagnostyki laboratoryjnej; 9) napisanie i opublikowanie fachowej książki medycznej, artykułu w fachowym, recenzowanym czasopiśmie, komunikatu z badań lub edukacyjnego programu multimedialnego; 10) napisanie i opublikowanie książki, artykułu lub programu multimedialnego o charakterze popularnonaukowym; 11) wygłoszenie wykładu lub doniesienia w formie ustnej lub plakatowej na kongresie, zjeździe, konferencji lub sympozjum naukowym; 12) przetłumaczenie i opublikowanie książki, artykułu lub innej pracy naukowej; 13) indywidualna prenumerata roczna fachowego czasopisma lub zakup książki fachowej; 14) udział w szkoleniu wewnętrznym organizowanym przez zakład, w którym diagnosta laboratoryjny udziela świadczeń; 15) udział w testowym programie edukacyjnym prowadzonym przez towarzystwo naukowe lub kolegium specjalistów; 16) samokształcenie realizowane metodą internetowych wykładów i programów edukacyjnych zakończone sprawdzianem; 17) przynależność do medycznych towarzystw naukowych lub kolegium specjalistów; 18) kierowanie specjalizacją diagnostów laboratoryjnych; 19) prowadzenie szkolenia podyplomowego diagnostów laboratoryjnych; 20) prowadzenie szkolenia w trakcie praktyk zawodowych studentów uczelni wyższych. Diagnosta laboratoryjny potwierdza swoją aktywność zawodową poprzez uzyskiwanie odpowiedniej liczby punktów edukacyjnych. W załączniku Nr 2 do uchwały Nr 5/2006 poszczególnym formom doskonalenia zawodowego przypisana jest określona liczba punktów edukacyjnych. Realizacja form doskonalenia zawodowego jest odnotowywana w formularzu ewidencji doskonalenia zawodowego prowadzonego dla każdego diagnosty laboratoryjnego. Dopełnienie obowiązku doskonalenia zawodowego rozlicza się w okresach 5 letnich. Diagnosta laboratoryjny dopełnia obowiązku doskonalenia zawodowego, jeżeli w okresie rozliczeniowym uzyska co najmniej 100 punktów. Diagnosta laboratoryjny, który realizuje obowiązek doskonalenia zawodowego, może wystąpić do Krajowej Izby Diagnostów Laboratoryjnych o wpisanie liczby uzyskanych punktów edukacyjnych do dokumentacji obejmującej wpis na listę diagnostów laboratoryjnych a także o wydanie dokumentu potwierdzającego dopełnienie obowiązku doskonalenia zawodowego. Jedną z form doskonalenia zawodowego jest uzyskiwanie tytułu specjalisty w dziedzinach mających zastosowanie w ochronie zdrowia. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 kwietnia 2004 w sprawie specjalizacji i uzyskiwania tytułu specjalisty przez diagnostów laboratoryjnych (Dz.U. Nr 126 poz z późn. zm.) określa się wykaz dziedzin mających zastosowanie w ochronie zdrowia, w których diagnosta laboratoryjny może odbywać specjalizację. Są to następujące specjalizacje: laboratoryjna diagnostyka medyczna, laboratoryjna genetyka medyczna, laboratoryjna immunologia me- 84

9 dyczna, mikrobiologia medyczna, laboratoryjna transfuzjologia medyczna, laboratoryjna toksykologia medyczna, zdrowie publiczne, zdrowie środowiskowe, laboratoryjna hematologia medyczna, cytomorfologia medyczna, laboratoryjna parazytologia medyczna, epidemiologia, laboratoryjna diagnostyka sądowa. Specjalizacja jest jednostopniowa. W tym samym czasie diagnosta laboratoryjny może odbywać tylko jedną specjalizację. Podstawowy staż specjalizacyjny i staże kierunkowe w zakresie specjalizacji ze zdrowia publicznego i zdrowia środowiskowego diagnosta laboratoryjny odbywa poza medycznym laboratorium diagnostycznym, w jednostkach, które zapewniają możliwość zrealizowania podstawowego stażu specjalizacyjnego i staży kierunkowych. Jednocześnie następujące dziedziny diagnostyki laboratoryjnej uznane zostały za priorytetowe: laboratoryjna diagnostyka medyczna, mikrobiologia medyczna, laboratoryjna transfuzjologia medyczna, laboratoryjna genetyka medyczna, cytomorfologia medyczna (rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 czerwca 2005 r. w sprawie uznania dziedzin diagnostyki laboratoryjnej za priorytetowe Dz.U. Nr 122, poz z późn. zm.). Na podstawie art. 30a ust. 3 diagnosta laboratoryjny opłatę za specjalizację i egzamin państwowy kończący specjalizację ponosi we własnym zakresie. Odmienne regulacje w zakresie pokrywania opłat przewidziane są dla lekarzy i lekarzy dentystów oraz pielęgniarek i położnych. Podobnie specjalizacja pielęgniarek i położnych jest finansowana ze środków publicznych przeznaczonych na ten cel w budżecie państwa, z części, której dysponentem jest Minister Zdrowia. Finansowanie specjalizacji odbywa się w ramach posiadanych środków i ustalonych limitów miejsc szkoleniowych (art. 10w ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej). Jeżeli diagnosta laboratoryjny odbywa specjalizację na podstawie umowy o pracę pracodawca może udzielić mu urlopu bezpłatnego na czas odbywania specjalizacji albo udzielić urlopu szkoleniowego, w wymiarze niezbędnym do zrealizowania programu specjalizacji lub części programu. Pracodawca może także udzielić pożyczki bezzwrotnej na pokrycie kosztów przejazdu, zakwaterowania i wyżywienia na zasadach obowiązujących przy podróżach służbowych na obszarze kraju, o ile specjalizacja albo jej część odbywa się w innej miejscowości niż miejsce zamieszkania i miejsce pracy pracownika a także udzielić pożyczki bezzwrotnej na pokrycie opłaty za specjalizację. Podsumowanie Diagnosta laboratoryjny bierze udział w postępowaniu diagnostycznym, profilaktycznym i monitorowaniu terapii. Także Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego w 6 nawiązuje do tej problematyki. Diagnosta laboratoryjny, stosując całą swoją wiedzę i umiejętności, dąży do uzyskania wiarygodnych wyników badań i dokonuje interpretacji dla potrzeb diagnostycznych, leczniczych, sanitarno-epidemiologicznych i profilaktycznych. Podstawową funkcją diagnostyki laboratoryjnej jest stworzenie odpowiedniej możliwości do wykorzystania w medycynie klinicznej wielu odkryć z dziedziny nauk podstawowych. Wyniki badań laboratoryjnych dostarczają informacji pomocnych dla oceny stanu zdrowia badanych, służą do badania stanu fizjologicznego, wczesnego wykrywania i nieustannego rozpoznawania choroby, odzwierciedlają zaburzenia na poziomie komórkowym i subkomórkowym (medycyna profilaktyczna), zanim nastąpią objawy na poziomie narządowym. Diagnostyka laboratoryjna w medycynie naprawczej służy także ocenie zaawansowania, monitorowania, ocenie efektywności zastosowanego leczenia a również możliwości wykrycia powikłań skutków ubocznych, do których może dojść w trakcie terapii. Diagnostyka laboratoryjna służy także kontroli po leczeniu. Piśmiennictwo 1. Waszkiewicz M. (w:) Augustynowicz A, Budziszewska-Makulska A, Tymiński R i wsp. Ustawa o diagnostyce laboratoryjnej. Komentarz. Warszawa Fragment uzasadnienia do poselskiego projektu ustawy o zawodzie diagnosty laboratoryjnego i samorządzie zawodowym diagnostów laboratoryjnych (druk 351, projekt wpłynął do ówczesnego Marszałka Sejmu RP 7 kwietnia 1998 r.). 3. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 czerwca 2005 r. (K 17/04). 4. Zielińska E. (w:) Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz pod red. Zielińskiej E. Warszawa 2008: Zielińska E. (w:) Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz pod red. Zielińskiej E. Warszawa 2008: Owczarek H, Augustynowicz A. Rola badań diagnostyki laboratoryjnej w procesie leczenia, Studia Ecologiae et bioethicae, 2009; 7: Dercz M. (w:) Dercz M, Rek T. Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej. Komentarz, Wolters Kluwer Busness 2007: Zielińska E. (w:) Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz pod red. Zielińskiej E. Warszawa 2008: Zob. glosa M. Nesterowicza do orzeczenia SN z 1 grudnia 1998 r., III CKN 741/98, OSNC 1999, Nr 6, poz. 112, Prawo i Medycyna 2000: Zielińska E. (w:) Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz pod red. Zielińskiej E., Warszawa 2008: Zielińska E. (w:) Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz pod red. Zielińskiej E. Warszawa 2008: Szczepański J. Socjologiczne zagadnienia wyższego wykształcenia, Warszawa 1963: Zielińska E. (w:) Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz pod red. Zielińskiej E. Warszawa 2008: Zielińska E. (w:) Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz pod red. Zielińskiej E. Warszawa 2008: Zielińska E. (w:) Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz pod red. Zielińskiej E. Warszawa 2008: Serwach M. Przesłanki odpowiedzialności cywilnej lekarza za szkodę wyrządzoną pacjentowi w orzecznictwie sądów polskich. Prawo i Medycyna 2006; Wiącek A. Prawne formy podnoszenia kwalifikacji zawodowych pracowników, PiZS 2009; 9: Budka B. Uprawnienia pracownika w razie naruszenia przez pracodawcę obowiązku ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych - artykuł dyskusyjny. PiZS 2008; 11:

10 Dobro pacjenta w wykonywaniu zawodu diagnosty laboratoryjnego Zaakceptowano do publikacji: Adres do korespondencji: dr Anna Augustynowicz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego Warszawa, ul. Marymoncka 99/103 annahuk@cmkp.edu.pl 86