Maciej Fran z. Ideologia religijna a sojusze polityczne Kozaczyzny w drugiej połowie XVII wieku

Transkrypt

1 O d K i j o w a d o R z y m u Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolską i Ukrainą pod redakcją M. R. Drozdowskiego, W. Walczaka, K. Wiszowatej-Walczak Białystok 2012 Maciej Fran z P o z n a ń Ideologia religijna a sojusze polityczne Kozaczyzny w drugiej połowie XVII wieku Po czasach Bohdana Chmielnickiego i jego następców w społeczności Kozaków Ukrainnych pozostało przekonanie o ich silnym związku z Cerkwią prawosławną, równie dużej niechęci do Kościoła unickiego i dziwnie neutralnym stosunku do islamu. Co prawda w tym obrazie najczęściej brak spojrzenia na Kościół katolicki, ale tu stosunek był jawnie wrogi, jako do Kościoła i wyznania najgorszego wroga Lacha- Polaka. Warto postawić sobie pytanie, na ile ruch kozacki związany z Bohdanem Chmielnickim rzeczywiście miał charakter religijny i prawosławny? Wydaje się, że od początku swej aktywizacji wykorzystywał on kwestie religijne, w tym prześladowanie prawosławia na ziemiach polskich po 1596 r., dla pozyskania poparcia na ziemiach ukrainnych, a tym samym dla zbudowania sobie bazy społecznej wśród ludu ukrainnego 1. Teoria o religijnym zaangażowaniu Kozaków pomimo ostatnio ogłaszanych drukiem badań 2 pozostaje, niestety, nadal dość poważnym problemem w dyskusji nad zrozumieniem fenomenu społeczności kozackiej. 1 Takie widzenie tych kwestii pojawiało się w toku kolejnych powstań kozackich. Ich przywódcy lubili odwoływać się do kwestii religijnych, które łatwo pozwalały pozyskiwać wsparcie społeczne dla powstania, a jednocześnie ułatwiały jego rozprzestrzenianie się na terenach województw ukrainnych. 2 M. Drozdowski, Religia i Kozaczyzna Zaporoska w Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVII wieku, Warszawa

2 Maciej Franz Chmielnicki traktował religię koniunkturalnie sojusze polityczne był gotów zawierać z każdym, nie patrząc na różnice wyznaniowe 3. O tym, że kwestie ideologii religijnej były dla elit kozackich w XVI XVII wieku więcej niż drugorzędne, a w drugiej połowie wieku XVII pozostawały jedynie dobrym argumentem w coraz bardziej skomplikowanych sporach politycznych i w coraz trudniejszych, karkołomnych sojuszach, które przychodziło im zawierać, świadczą już rozmowy prowadzone z chanem Islam Gerejem III, podjęte przez Kozaków z początkiem 1648 r. Doszło do nich, choć w pierwszej połowie XVII wieku islam był postrzegany przez społeczność kozacką jako wróg, i to najgorszy, a walkę z nim traktowano jako najcenniejsze doświadczenie 4. Tak właśnie widziano choćby zmagania w kampanii 1621 r., a zwłaszcza walki pod Chocimiem 5. Podobnie myślano o wyprawach morskich skierowanych przeciw wybrzeżom turecko-tatarskim 6. Pomimo ich w oczywisty sposób łupieżczego charakteru tworzono legendę walki z wyznawcami islamu, wrogami wszystkich chrześcijan, którą wykorzystywano nawet w propagandzie budowanej dla uzasadnienia kolejnych wypraw. Doskonale to widać w zachowanych kozackich dumkach, które co prawda w znakomitej większości powstały później niż w pierwszej połowie XVII wieku, ale pozostają do dziś jednym z ważniejszych pomników kultury tej społeczności. Wszystko to nie przeszkodziło Kozakom w 1648 r. właśnie w Chanacie Krymskim szukać sojusznika przeciwko Rzeczypospolitej 7. Decyzja Bohdana 3 Czynnik religijny był wyraźnie obecny w żądaniach kozackich. Od 1620 r. wojsko zaporoskie uważało się za obrońców Cerkwi prawosławnej i element walki o jej prawa wykorzystywało przy każdej nadarzającej się okazji... P. Kroll, Dlaczego na Ukrainie wybuchały powstania kozackie, wywiad przeprowadzony przez Ewę Zientarę dla Muzeum Historii Polski, w posiadaniu autora. 4 Nie oznaczało to, że nie można było zawierać sojuszy z siłami politycznymi związanymi ze światem islamskim. Pisał o tym choćby Bohdan Baranowski w swoim szkicu dotyczącym genezy sojuszu kozacko-tatarskiego z 1648 r., patrz B. Baranowski, Geneza sojuszu kozacko-tatarskiego w 1648 r., Przegląd Historyczny 1948, t. 37, s Podobnie ukazywał te kontakty także Janusz Kaczmarczyk, wskazując, że Kozacy bardzo sprawnie szukali sojuszników, nie oglądając się na kwestie wyznaniowe, patrz J. Kaczmarczyk, Kozak Tatar dwa bratanki. Stosunki kozacko-tatarskie w pierwszej połowie XVII w., Mówią Wieki 1983, cz. 1: nr 4, s. 1 6 i 31; cz. 2: nr 5, s i Kompleks tych wydarzeń wskazany został w jednym z wcześniejszych tekstów, M. Franz, Wojna polsko-turecka jako element wojny trzydziestoletniej, [w:] Polska wobec wielkich konfliktów w Europie nowożytnej. Z dziejów dyplomacji i stosunków międzynarodowych w XV XVIII wieku, red. R. Skowron, Kraków 2009, s Miały one jednak charakter najazdów łupieżczych, gdzie zdobycie łupów wojennych było zdecydowanie ważniejsze niż jakiekolwiek kwestie ideologiczne, K. Persak, Wyprawy Kozaków Zaporoskich na Czarnomorskie wybrzeża Turcji w pierwszym 40-leciu XVII wieku, Teka Historyka 1992, nr 6, s O ile więc czynnik religijno-kulturalny skłaniał go ku Moskwie, to kwestie militarne kierowały jego plany w stronę Krymu. Te dylematy Chmielnickiego były dostrzegalne jeszcze w marcu 1648 r.: nie myślę, że trzeba nam u nikogo prosić pomocy prócz Moskali i Tatarów..., za M. Kostomarow, Bohdan Chmielnickij, t. 1, Petersburg 1870, s

3 Ideologia religijna a sojusze polityczne Kozaczyzny... Chmielnickiego o zawarciu sojuszu z Tatarami oparta była na przesłankach militarnych i politycznych, natomiast religia i kwestia odmienności wiary znalazły się na końcu jego systemu wartości. Co więcej, jego sojusz z Tatarami, z punktu widzenia Krymu, miał mieć także charakter pewnego uznania religii muzułmańskiej. Nawet jeśli zapis z kroniki panowania Islam Gereja III jest mocno przesadzony, to jednak na pewno oddaje on część nastrojów, jakie panowały w Chanacie Krymskim w efekcie tego sojuszu: [...] hetman nazwiskiem Chmielnicki będąc z natury skłonnym do tego, by zostać zaszczyconym honorem islamu (jest to bowiem wojownik, którym [w końcu] będzie kierował Przewodnik Wiekuisty, co oby się stało dla dobra islamu! otóż ten właśnie Chmielnicki jako rozumny człowiek i nieustraszony bohater wyrzucił podówczas z serca dawną wrogość wobec religii [muzułmańskiej] 8. Co prawda nie ma żadnego dowodu, że Chmielnicki zobowiązywał się wobec chana do jakichkolwiek ustępstw natury religijnej, ale pewnością pozostaje, że dotychczasowy wróg stawał się sojusznikiem i to pomimo ewidentnych różnic religijnych. Odmienność wyznania nie przeszkadzała sojusznika tatarskiego fetować i pilnować z całą bezwzględnością, by nie pojawiały się w wojsku kozackim jakiekolwiek przejawy niechęci do Tatarów. Działo się tak pomimo łupienia ziem ukrainnych przez ordę i wybierania z nich jasyru. Nie zachowały się do naszych czasów żadne listy kierowane do chana krymskiego, w których B. Chmielnicki żaliłby się na pustoszenie terenów cerkiewnych, wybieranie z nich jasyru czy też pustoszenie samych świątyń. Tymczasem z dużą dozą prawdopodobieństwa można założyć, że Tatarzy nie oszczędzali terenów cerkiewnych i mając prawo do wybierania łupów i jasyru, korzystali z niego na wszelkich możliwych terenach ukrainnych 9. W sytuacji, gdy sojusznik tatarski był konieczny, ewentualne krzywdy Cerkwi stawały się nieistotne, jednakże takie same dokonywane przez żołnierza koronnego spotykały się z lamentami Chmielnickiego, kierowanymi do polskich dygnitarzy i króla. 8 Hadży Mehmed Senai z Krymu, Historia Chana Islam Gereja III, Warszawa 1971, s Straty na terenach ukrainnych po latach powstania kozackiego były ogromne. Polska [...] znajdowała się w stanie najopłakańszym: rozbite i zdemoralizowane jej wojska, złupione lub zburzone miasta, wsie i dwory popalone, przerażający, godny politowania widok przedstawiały tak pisał o tym Karol Szajnocha, patrz K. Szajnocha, Dwa lata dziejów naszych , t. 2, Warszawa 1900, s Znacząca ilość tych strat była efektem prawie bezkarnego działania Tatarów. Nie bez powodu chan tak łatwo godził się na kolejne porozumienia w rodzaju ugody zborowskiej czy też żwanieckiej. Podtrzymywały one faktycznie stan wojny pomiędzy stroną polską i kozacką, a Tatarom zapewniały możliwość łatwego wybierania łupów i jasyru z wojennego terytorium. 319

4 Maciej Franz Przez cały okres działań kozacko-tatarskich skierowanych przeciw Rzeczypospolitej od roku 1648 do 1653 Bohdan Chmielnicki umiejętnie szermował hasłem walki z Lachami-katolikami, wrogami Cerkwi prawosławnej, podgrzewał atmosferę walki religijnej. Twierdził, że jego celem jest wyzwolenie ludu prawosławnego od ciemiężenia ze strony innych religii. Odnosiło się to nie tylko do początkowych miesięcy powstania, ale także później stanowiło ważny motyw kolejnych jego uniwersałów. W 1652 r. Chmielnicki, wzywając do przygotowań do kolejnej kampanii przeciw Polsce, pisał: Uważając pewne i wielkie przykrości i krzywdy, które znowu jako przedtym wyrządzili nam i teraz wyrządzają Lachowie [...] bezwinne mordują i gubią, robić każą nie tylko w dni zwyczajne, ale i Boże, czego nasza wiara cierpieć nie może i nie dopuszcza [...] 10. Po sukcesach 1648 r. sposób podejścia do problemów religijnych nie uległ zmianie, co najwyżej został zradykalizowany. Chmielnicki, wkraczając jako zwycięski wódz do Kijowa, był witany na stopniach cerkwi, wskazywany jako wyzwoliciel nie tylko ludu ruskiego, ale także Cerkwi prawosławnej, choć nie bardzo wiadomo, od kogo ją wyzwalał. Realne represje wobec prawosławia na ziemiach polskich już dawno minęły, a zagrożenie dla samodzielności metropolii kijowskiej miało dopiero nadejść i to nie tylko ze strony islamu, ale właśnie prawosławia, tylko że moskiewskiego rytu 11. Dla elit kozackich w drugiej połowie XVII wieku ideologia religijna była doskonałym narzędziem zarówno do pozyskiwaniu wsparcia, zwłaszcza w dołach społecznych, na przykład wśród czerni swojej armii do pozyskiwania zaplecza ludzkiego na ziemiach ukrainnych, także jak i do mobilizowania ludności przeciwko Rzeczypospolitej. To właśnie religia katolicka, a także greckokatolicka (unicka) uznane zostały za głównego wroga. Co ciekawe, wydaje się, że ich bliskość do prawosławia stanowiła czynnik świadczący przeciwko nim. Starszyzna kozacka wykorzystywała nie tylko strach przed postępującą polonizacją kresów ukrainnych, ale także przed ich powolnym odchodzeniem od prawosławia, widocznym zwłaszcza wśród elit. Odejście od prawosławia księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, jednej z najważniejszych postaci życia 10 3 kwietnia 1652 r. z Czigirina Bohdan Chmielnicki do Wojska Zaporoskiego z nakazem przygotowywania się do wojny z Polską, [w:] Універсали Богдана Хмельниского , упорядники: І. Крип якевич, Київ 1998, s Takie obawy pojawiły się już w okresie poprzedzającym czasy Bohdana Chmielnickiego. Dużą rolę odgrywał w tym metropolita Piotr Mohyła, wyraźnie szukający samodzielności w swoich działaniach. Uważał on ewentualne podporządkowanie państwu moskiewskiemu za niebezpieczne właśnie ze względów na ekspansjonistyczne zapędy patriarchatu moskiewskiego. 320

5 Ideologia religijna a sojusze polityczne Kozaczyzny... ukrainnego, było nie tylko ciosem dla Cerkwi, ale w ogóle dla religii prawosławnej 12. Wyjątkową pozycją cieszył się na tym tle pomimo wrogości do państwa polskiego i magnaterii jako takiej wojewoda bracławski Adam Kisiel, jeden z ostatnich magnatów wiernych religii ojców 13. Nie bez powodu to właśnie jemu powierzano kolejne misje w celu podjęcia rokowań rozejmowych ze zwycięskim Chmielnickim. Liczono właśnie na pobratymstwo religii. Misje wojewody Adama Kisiela miały niezwykle upokarzający charakter. Chmielnicki przyjmował polskie poselstwo z pozycji siły, jako że po odniesionych sukcesach czuł się panem sytuacji na ziemiach ukrainnych. Jego listy i mowy z tego okresu nie pozostawiają wątpliwości, że ten jednak dość prosty w wykształceniu i wychowaniu człowiek postrzegał swoją chwilową pozycję jako stan wręcz nadany mu od Boga. To swoiste przekonanie o boskim wsparciu nie było tu bez znaczenia. Hetman kozacki przekonany o swojej wyjątkowej pozycji, nadzwyczajnym statusie, postrzegał się jako przywódcę, zbawiciela uciemiężonego ludu i tak też był przedstawiany w ludowych podaniach, dumkach, a Cerkiew prawosławna z tym obrazem nie polemizowała Doskonale to widać w zmianie stosunku Kozaków do księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. O ile początkowo był to dla środowiska kozackiego znamienity wojownik, godny wsparcia, to po zmianie wyznania stał się tylko kolejnym lackim magnatem. Co prawda takie spojrzenie dotyczyło raczej dołów kozackich, chłopskich, na ziemiach ukrainnych, a nie elit kozackich, jednakże proces ten łatwo było wykorzystać już po wybuchu powstania, kiedy to wojsk księcia Jeremiego nie udało się rozbić, a on sam, dokonując krwawego pochodu z ziem ukrainnych, przyczynił się do wzrostu niechęci, wręcz nienawiści do swojej osoby. 13 Można to dostrzec w samym fakcie, że powierzenie mu tych misji nie budziło wątpliwości po stronie polskiej zdawano sobie sprawę, że jest to najlepszy kandydat do wyjazdu do obozu przeciwnika. Dodatkowo także stosunek, jaki miał do niego Chmielnicki już w czasie rokowań, choć trudny, momentami ocierający się o hańbiący, był i tak bez porównania lepszy niż ten, na jaki mogliby liczyć polscy posłowie wyznania katolickiego. Chmielnicki w toku zwłaszcza tych pierwszych rokowań czuł się jak król, władca niczym nieograniczony. Widać to z jego słów. Osoba, która otrzymała taką władzę, w tak szybki sposób rzadko decyduje się ukorzyć głowę, choćby i przed majestatem Kościoła. Nie bez powodu Chmielnicki nie wybrał na swoją stolicę Kijowa, naturalnie do tego predestynowanego, ale zadowolił się dużo skromniejszym Subotowem. Niby to tylko przywiązanie do swoich dóbr, wskazanie na brak zachłanności władzy, jednakże od początku po Ukrainie krążyły wieści, że w Subotowie Chmielnicki nie musiał się obawiać ingerencji metropolity kijowskiego czy też innych hierarchów prawosławnych w jego politykę. Pamięć pozycji i możliwości politycznych, choćby tylko Piotra Mohyły, była w środowisku kozackim silna. Chmielnicki pamiętał tamte czasy, kojarzące mu się nie tylko z kolejnymi klęskami powstańczymi, ale także z wyraźnym zmajoryzowaniem kolejnych atamanów kozackich przez tego wybitnego metropolitę. 14 Takie łatwe i jednostronne przedstawianie postaci Bohdana Chmielnickiego trwa w jakimś stopniu do dziś. Na Ukrainie jego postać nie budzi wątpliwości, a fakt zaprzedania własnego kraju i ludu w ręce Rosji nie jest traktowany nadmiernie twardo. 321

6 Maciej Franz Po uzyskaniu przywileju królewskiego, zwanego ugodą zborowską 15, Bohdan Chmielnicki mógł przystąpić do praktycznie samodzielnych rządów w obrębie tzw. autonomii kozackiej, obejmującej tereny trzech województw ukrainnych, tj. kijowskiego, bracławskiego i czernichowskiego. W ramach tejże polityki podjął on starania o nawiązanie kontaktów dyplomatycznych z państwami trzecimi, w tym nie tylko z Moskwą 16, ale także z Turcją, Szwecją, Mołdawią czy też Wołoszczyzną. Co ciekawe, z żadnym z tych krajów nie łączyło Kozaków bliskie pobratymstwo religijne, a wręcz można powiedzieć, że dla podejmowanych kroków polityczno-dyplomatycznych ewentualne kwestie religijne były nie tyle drugoplanowe, co trzecioplanowe 17. Turcja to w oczywisty sposób kraj islamski, dotąd wyraźnie wrogi wobec Kozaków. Tymczasem Chmielnicki nie tylko nawiązywał kontakty dyplomatyczne z Portą Ottomańską, ale także dążył do stworzenia wspólnoty handlowej w strefie Morza Czarnego. Widział w tych działaniach szansę na zbudowanie sojuszu ekonomicznego, a w efekcie tego także budowę podstaw zwiększenia swojej niezależności ekonomicznej i politycznej od Rzeczypospolitej 18. W tych planach kwestie religijne w ogóle się nie pojawiały. A należy pamiętać, że wydarzenia, o których mowa, rozgrywały się w drugiej połowie XVII wieku, kiedy to problemy różnic religijnych nie były nieistotne, a wojny religijne nadal pozostawały na porządku dziennym warto choćby przypomnieć, jaki charakter miała wyprawa króla Jana III Sobieskiego pod Wiedeń w 1683 r. i jaki charakter nadano późniejszej lidze antytureckiej. Stosunki pomiędzy państwami chrześcijańskimi i islamskimi w tamtych czasach nie należały do łatwych, a pomimo tego dla Chmielnickiego sojusznik turecki wydawał się być atrakcyjnym, w żaden sposób nienaruszającym zasad prowadzonej przecież ofensywy ideologicznej. 15 Kwestii tej ugody i jej efektów autor tego szkicu poświęcił jeden z ostatnich swoich tekstów, patrz M. Franz, Autonomia kozacka 1649 jedyna szansa na samodzielne państwo?, [w:] Od Zborowa do NATO. Studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich od XVII do XXI wieku, red. M. Franz i K. Kietkiewicz, Toruń 2009, s Takowe starania były prowadzone już w 1648 r., patrz J. Seredyka, Rozprawy z dziejów XVI i XVII wieku, Poznań 2003, s Władca mołdawski słynął raczej z tolerancyjnego podejścia do wszelkich wyznań i akurat jemu radykalizm prawosławny Chmielnickiego i jego towarzyszy nie musiał do końca odpowiadać. Mógł go odbierać jako klasyczny przykład żarliwości nowo nawróconych na wiarę. Co prawda Kozacy nie byli formalnie nowo nawróceni na wiarę prawosławną, ale ich faktyczne z nią związki były tylko formalne, mocno powierzchowne. Do wszelkich kwestii religijnych podchodzili bez dystansu, bez szansy na racjonalne zachowania. Dla Chmielnickiego kwestie religijne były po prostu kolejnymi kwestiami politycznymi, jeszcze jednym miejscem sporu, który można było wygrać dla swojej pozycji na ziemiach ukrainnych. 18 Taka koncepcja strefy wspólnego handlu w rejonie Morza Czarnego nie była dla Turcji nadmiernie atrakcyjna. Zdecydowanie więcej mógłby zaoferować jej Chmielnicki jako pośrednik w handlu pomiędzy Wschodem a Zachodem. Problem polegał tylko na tym, że powstałe w wyniku wojny kosztem Rzeczypospolitej państwo kozackie nie mogło liczyć na chęć swobodnej wymiany z ziemiami polskimi, a poprzez nie także z resztą Europy. 322

7 Ideologia religijna a sojusze polityczne Kozaczyzny... Tymczasem fundamentem kreowanej przez niego propagandy było uznanie, że prowadzona wojna jest konsekwencją potrzeby obrony religii prawosławnej przed represjami i niesprawiedliwością. Wobec klęski pod Beresteczkiem i w efekcie katastrofy umacniania autonomii kozackiej powstałej w 1649 r. Chmielnicki zdecydowanie zwiększył swoje zainteresowanie terenami tzw. Księstw Naddunajskich 19. W ich ramach szczególną rolę odgrywała dla niego Mołdawia. Ewentualny związek jego syna Tymoteusza z córką hospodara mołdawskiego Bazylego Lupu, Rozandą, spowodowałby wżenienie się rodziny Chmielnickich w ród panujący, a to w oczywisty sposób podnosiłoby znaczenie rodu przywódcy kozackiego 20. To nic, że władca ten był faktycznie mocno związanym z Turcją osmańską oraz że unikał ataków na inne wyznania. Hospodar jako opiekun Cerkwi prawosławnej w Mołdawii wydawał się Chmielnickiemu idealnym sojusznikiem. Główną rolę odgrywały tu względy pragmatyczne, polityczne, możliwe, że także gospodarcze, ale na pewno nie religijne tym bardziej, że Chmielnicki docierał na tereny mołdawskie z Tatarami jako elementem siły, a w swoich pismach na dwór w Jassach do powinowactwa religijnego odwoływał się bardzo rzadko. O ile przypadek mołdawski dawał się jeszcze acz z trudem wcisnąć w koncepcję pozostawania blisko Cerkwi prawosławnej, to poszukiwanie sojuszu ze Szwecją, państwem o wyraźnie obcym, luterańskim, obliczu religijnym, czy też z Brandenburgią Hohenzollernów musi wskazywać na niewielkie znaczenie kwestii religijnych w polityce przywódców Kozaczyzny Ukrainnej 21. Co prawda od Szwedów trudno było oczekiwać tolerancji religijnej ich ostatnia wojna na ziemiach niemieckich nie pozostawiała wątpliwości co do tego, że problemy religijne traktują poważnie to jed- 19 Efektem tej klęski było nie tylko skomplikowanie sytuacji militarnej na ziemiach ukrainnych, ale także konieczność zawarcia nowej ugody polsko-kozackiej, tym razem pod Beresteczkiem. Był to chyba jeden z bardziej dramatycznych momentów w dziejach powstania dla samego Bohdana Chmielnickiego. Jego idea państwa, choćby tylko autonomicznego, legła w gruzach. W porozumieniach podpisanych pod Białą Cerkwią autonomia kozacka ograniczona została jedynie do królewszczyzn w jednym województwie kijowskim, obniżono rejestr kozacki do ludzi. Nie znalazły się w tym porozumieniu żadne dodatkowe gwarancje dla Kościoła prawosławnego czy też jego wyznawców. Nagle okazało się, że kwestie religii nie stanowią dostatecznie istotnego elementu w prowadzonych negocjacjach, a ratować przyszło to, co najważniejsze. 20 Najdokładniej te kwestie ostatnio przedstawił T. Ciesielski, Od Batohu do Żwańca. Wojna na Ukrainie, Podolu i o Mołdawię , Zabrze Podjęte kontakty dyplomatyczne należały raczej do gatunku tych życzeniowych. Co prawda Chmielnicki był nimi bardzo zainteresowany, ale trudno realnie dziś ocenić, na ile poważnie traktowano go na obu dworach. Możliwe, że władcy tamtych państw uważali go tylko za wygodny element w walce z Polską, argument w ewentualnych rokowaniach. Całość polityki B. Chmielnickiego, w tym zwłaszcza jego polityki zagranicznej, wymaga jeszcze wielu badań. 323

8 Maciej Franz nak elity kozackie uważały ich za godnych rozważenia sojuszników 22. Myślały w tym względzie bardzo krótkowzrocznie. Tak naprawdę liczyła się tylko perspektywa współczesna, najbliższy wróg, w tym zwłaszcza wyrwanie się z polskiej orbity wpływów, choć już w obliczu wydarzeń 1655 r. i traktatu rozbiorowego w Radnot z grudnia 1656 r. pojawiła się także kwestia uwolnienia się od wpływów rosyjskich. Należy bowiem zauważyć, że związek z Rosją cara Aleksego Michajłowicza Romanowa, tworzony oficjalnie także ze względów na bliskość religijną, tą samą Cerkiew, to samo wyznanie, bardzo szybko zaczął Bohdanowi Chmielnickiemu ciążyć. Szybko okazało się, że hasła doskonale podane czerni na radzie perejasławskiej w 1654 r. nie muszą być najważniejsze, a religia jest tylko dodatkiem do polityki. Nie mieli co do tego wątpliwości urzędnicy carscy, którzy co prawda wobec ludu epatowali kwestiami Cerkwi, obrony wiary ojców, ale w kontaktach z elitami kozackimi szukali bardziej racjonalnych argumentów. Odwoływali się do nadań, podarunków, możliwych korzyści ze służby u boku cara, a ostatecznie do argumentu siły, często najbardziej skutecznego, a pomijali kwestie wyznaniowe 23. Co ciekawe, przeciwnikiem unii Kozaczyzny z Rosją był ówczesny metropolita kijowski Sylwester Kossow, przestrzegający przed zagrożeniami oddania się pod carską opiekę i obawiający się dążeń hegemonicznych ze strony patriarchatu moskiewskiego. Poglądy i oceny, które w połowie XVI w. spowodowały rozmowy prowadzące do unii brzeskiej, po 100 latach nie uległy wielkiej zmianie. Hierarchowie Cerkwi prawosławnej na ziemiach państwa polsko-litewskiego dążyli raczej do zachowania swojej samodzielności niż szukania protektoratu w Moskwie 24. W tym 22 W jakimś stopniu B. Chmielnicki obawiał się, że zostanie sam, bez sojuszników, zwłaszcza wobec pojawiających się rokowań polsko-rosyjskich, do których Kozacy nie zostali dopuszczeni. Dotykamy tu choćby problematyki rokowań polsko-rosyjskich w Niemieży, w toku których posłowie rosyjscy przedstawili obok roszczeń terytorialnych także oczekiwania ich władcy w odniesieniu do problemu korony polsko-litewskiej. Pomimo poważnych oporów polskich posłów (w tym argumentów, że nie są oni powołani do prowadzenia rozmów w tej sprawie) ostatecznie zgodzili się jedynie pod pewnymi warunkami rozmawiać o ewentualnej elekcji cara na tron polski, jednak rokowania te wykraczają swoją tematyką daleko poza podejmowane tu rozważania, bowiem Kozacy i sam Bohdan Chmielnicki nie tylko w nich nie uczestniczyli, ale nawet nie byli specjalnie o nich informowani. W efekcie nie mogli mieć na nie wpływu. Sam Chmielnicki mógł co prawda czuć się nimi zagrożony, jednak nie podejmował w oparciu o pozyskiwane strzępki informacji z rokowań w Niemieży żadnych zasadniczych decyzji. Kwestie ideologiczne stawały się wobec natłoku wydarzeń politycznych bardzo mało istotne. 23 Ponad wszystko zaś ufali swojej sile zbrojnej, rozlokowując na terenach Ukrainy zwłaszcza wschodniej liczne wojska, szczególnie w dużych miastach i twierdzach. To właśnie obecność w nich wojsk moskiewskich powodowała ostrożność przywódców kozackich i sprawiała, że liczyli się oni z opinią urzędników carskich. Nie ma co ukrywać, obecność tych wojsk stanowiła także poważny kłopot siłom polskim, które nie miały w efekcie tego swobody operacyjnej. 24 Minęły już czasy, gdy w toku kryzysu 1625 r. metropolita prawosławny Kijowa Hiob Borecki oficjalnie zwrócił się do cara Michała I Romanowa o wzięcie ziem ukrainnych pod opiekę przed 324

9 Ideologia religijna a sojusze polityczne Kozaczyzny... względzie sojusz Cerkwi kijowskiej z Kozakami był korzystny dla niej tak długo, jak Kozacy stanowili oręż zbrojny, swoistą tarczę przeciwko Rzeczypospolitej i jej zakusom unifikacyjnym. Cerkiew prawosławna mogła liczyć, że będą oni wsparciem w walce o odzyskanie strat majątkowych na rzecz unitów, jednakże już wszelkie następne kroki elit kozackich nie mogły nie budzić wątpliwości wśród hierarchów prawosławnych 25. Rys ten jest ważny dla oceny kwestii ideologicznych podstaw decyzji elit kozackich. Można uznać, że Kozacy chętnie szermowali hasłami religijnymi, w niewielkim stopniu licząc się z realnymi opiniami przedstawicieli tak bronionej przecież Cerkwi prawosławnej. W toku badań nad Kozaczyzną Ukrainną, zwłaszcza w ostatnich latach, przewija się tendencja do wskazywania na duże znaczenie Cerkwi prawosławnej dla ruchu kozackiego, jego działań, także w drugiej połowie XVII wieku 26. Wydaje się jednak, że to religijne przywiązanie do tzw. wiary ojców u Bohdana Chmielnickiego i jego elit było nie tylko sztuczne, ale także pozostawało w pełni zaplanowaną działalnością mającą zapewnić im wsparcie ludu ukrainnego. Manifestowane przywiązanie do Cerkwi nie wiązało się w rzeczywistości z większym zaangażowaniem. Bohdan Chmielnicki był ponad wszystko politykiem, zdolnym i bardzo cynicznym; gotowym dla realizacji swoich planów sprzymierzyć się z każdym wrogiem, wyznającym każde wyznanie. I co najważniejsze nie jest to w żadnym razie zarzut, a jedynie konstatacja wynikająca z analizy jego działań. Co prawda klęknięcie przed metropolitą w Kijowie i uroczyste, wedle niektórych przekazów, na kolanach wkroczenie do cerkwi jako podziękowanie za łaskę zwycięstwa z Lachami wydawały się pięknymi gestami, zwłaszcza powtarzane przy ogniskach jak Ukraina długa i szeroka, ale z prawdą miały mało wspólnego. Chmielnicki był graczem, wodzem, politykiem 27, może uciskiem religijnym w Polsce, czyli o roztoczenie nad tymi ziemiami politycznego parasola z Moskwy za J. Rzońca, Kościół unicki w okresie panowania Wazów, [w:] 400-lecie Unii Brzeskiej. Tło polityczne, skutki społeczne i kulturalne, red. A. J. Zakrzewski, J. Fałowski, Częstochowa 1996, s Warto tu przypomnieć, że to właśnie Kozacy upominali się o prawa Kościoła prawosławnego w roku 1626, 1629, 1639 i latach kolejnych za M. Melnyk, Spór o zbawienie. Zagadnienia soteriologiczne w świetle prawosławnych projektów unijnych powstałych w Rzeczypospolitej (koniec XVI połowa XVII wieku), Olsztyn 2001, s Kwestie te utraciły jednak rację bytu wobec decyzji króla Władysława IV Wazy, który nie tylko przywrócił legalnie działająca hierarchię kościelną prawosławną na ziemiach polskich, ale także nie dopuszczał do bardziej radykalnych wystąpień przeciwko prawosławnym na ziemiach polskich. Pozostawała kwestia styku prawosławia i unitów na ziemiach ukrainnych, dodatkowo skomplikowana kwestiami majątkowymi, ale jednak dającymi się powoli jakoś rozwiązywać. 26 W tę stronę zmierzają rozważania M. Drozdowskiego, Religia i Kozaczyzna Zaporoska, ale także A. Siemianowskiego, Od kozackich żądań likwidacji Kościoła unickiego do organizowania świadomości narodowej Ukraińców wokół tegoż Kościoła, cz. 1 2, Wrocław Kwestią do rozstrzygnięcia pozostaje, na ile Bohdan Chmielnicki ponoć znamienity polityk kompletnie nie zdawał sobie sprawy z tego, jakim krajem pozostaje Rosja; nawet jeśli uznać, że Kozacy 325

10 Maciej Franz nawet państwotwórczym przywódcą, ale na pewno nie można go uznać za człowieka oddanego jakiejś ideologii religijnej 28. Warto także pamiętać, że to ten sam Bohdan Chmielnicki stał za podjęciem potajemnych rokowań z Polską, których efektem było podpisanie traktatu hadziackiego. W jakimś stopniu akceptował ponowne porozumienie z Polską i to przy wszystkich, także religijnych tego konsekwencjach. Co prawda unia w Hadziaczu, konstytuująca nowy sojusz polsko-kozacki, zapewniała prawosławiu pełne prawa w Rzeczypospolitej 29, nie był to jednak żaden postęp w stosunku do tego, co formalnie to wyznanie posiadało już wcześniej. Dodatkowo pozostałe zapisy religijne były niezbyt możliwe do wykonania. Wpuszczenie do senatu Rzeczypospolitej biskupów tak naprawdę nigdy dobrze nie poznali obyczajów panujących w Rosji i pomimo względnej bliskości czy to językowej, czy kulturowej tak naprawdę państwo to było dla nich swoistą terra incognita. Można wręcz rzec, że Kozacy dużo lepiej znali obyczaje panujące na dworze tatarskim (nie wspominając o dworze polsko-litewskim) niż na dworze carskim. W toku rozwijającej się aktywności kozackiej w pierwszej połowie XVII wieku, pomimo prowadzonych przez Kozaków wypraw w ziemie rosyjskie, nie mieli oni żadnej okazji do poznania zasad funkcjonowania monarchii carskiej. Okres Wielkiej Smuty był czasem kryzysu państwa, a w tym oczywiście także władzy i jej administracji. Jeśli więc Kozacy, w tym i Bohdan Chmielnicki, postrzegali Rosję poprzez pryzmat doświadczeń z tamtych czasów, to ich widzenie było dalekie od rzeczywistości. W latach późniejszych, już w okresie po 1619 r., gdy Rosja weszła w okres odbudowy swoich struktur, Kozacy nie mieli okazji, by poznać panujące w tym kraju prawa i obowiązki poddanych cara. Rzeczywistość, którą dostrzegli po 1654 r., musiała być dla nich zaskoczeniem, i to większym dla elit kozackich niż dla mas czerni, które nadal pozostawały na poziomie fascynacji tym samym językiem, tą samą Cerkwią nowego władcy i jego urzędników. Nie tłumaczy to oczywiście fatalnego błędu, który dokonał się za sprawą decyzji Chmielnickiego zwłaszcza że działająca na ziemiach ukrainnych Cerkiew prawosławna, reprezentowana przez metropolitę kijowskiego Sylwestra Kossowa, przestrzegała i protestowała przeciwko koncepcji oddania się pod władzę cara Aleksego Michajłowicza daje jednak pewną perspektywę, z której należałoby dokonywać tego typu ocen decyzji hetmana kozackiego. 28 Szczególnie zaś bał się powtórzenia sytuacji, w której to faktycznym przywódcą ludu ukrainnego mógłby stać się metropolita kijowski, a nie on. Pamiętał, że tak właśnie wyglądała sytuacja w okresie piastowania przez Piotra Mohyłę funkcji metropolity kijowskiego. Był on wtedy wielkim przywódcą prawosławnych na ziemiach polskich, ujmował się za nimi na sejmach, bronił ich przed obliczem króla. Dla Kozaków stał się symbolem obrony i niezależności nie tylko religii, ale i całej Ukrainy. Mohyła jeszcze mocniej niż dotychczas powiązał Kozaczyznę z interesami Kościoła, wykorzystując idealnie utrzymujące się poczucie zagrożenia ze strony wyznania unickiego. W tym względzie był on dla Kozaków kontynuatorem działań Piotra Konaszewicza-Sahajdacznego, który przy każdej okazji występował do króla z prośbami o uspokojenie religii greckiej, a obronę Cerkwi uczynił jednym z zasadniczych haseł Kozaczyzny na następne lata. Kozacy stanowili dla Piotra Mohyły ważny czynnik stabilizujący jego pozycję, gwarantujący trwałość podejmowanych działań. O ile było to trudne do zaakceptowania, ale konieczne po hetmanacie Konaszewicza-Sahajdacznego, to już całkowicie nie do przyjęcia dla Chmielnickiego w obliczu jego zwycięstw w wojnie z Rzeczypospolitą. 29 Religia grecka starożytna [...], aby przy swoich prerogatywach i wolnym używaniu nabożeństw zostawała..., B. Czart., rkp. 402, s

11 Ideologia religijna a sojusze polityczne Kozaczyzny... prawosławnych nie do końca zależało od króla, a co do oczywistego sprzeciwu biskupów katolickich nikt nie mógł mieć wątpliwości. Podobnie trudno było sobie wyobrazić likwidację Kościoła unickiego 30. Taki akt w ówczesnej Polsce nie był możliwy. Kiedy sejm Rzeczypospolitej delegalizował wyznanie ariańskie, to jego wyznawcy mogli nie tylko przejść na katolicyzm, ale i opuścić swobodnie kraj, jednak całkowita i jednoznaczna likwidacja Kościoła greckokatolickiego rysowała się jako akt o dużo większej ostrości, wyrażający się choćby przymusowym przyjęciem prawosławia, utratą kościołów, majątków, wszystkiego. To nawet w kraju o rosnącej nietolerancji byłoby trudne do wykonania, nawet gdyby krok ten miał dotyczyć zysków katolików, a co dopiero, gdyby dotyczyło to prawosławia 31. Pomimo tego Iwan Wyhowski traktat podpisał, a elity kozackie w większości wyrażały gotowość do jego zaakceptowania. Po stronie polskiej dokument w swojej pierwotnej formie nigdy nie został przedstawiony, a już na sejmie pojawił się ze zmienionymi przepisami, także odnoszącymi się do kwestii religijnych. Ochota do zrywania z Polską była jednak niewielka i jeśli się pojawiała, to w środowiskach wrogich Wyhowskiemu i wynikała ze sprzeczności politycznych, a nie z kwestii religijnych 32. Sytuacji nie mogły zmienić nawet próby podsycania takowych przez państwo rosyjskie zaniepokojone nie tylko unią hadziacką, ale także wydarzeniami na odrodzonym froncie polsko-rosyjskim. Z każdą przegraną bitwą z armią koronną i litewską strona rosyjska zaczynała coraz mocniej bić w bęben kwestii religijnych, mobilizując masy czerni i ludu ukrainnego przeciwko polityce jakichkolwiek sojuszów z Polską. I to jest kolejny ciekawy aspekt wszelkich sojuszy politycznych Kozaczyzny Ukrainnej w drugiej połowie XVII wieku. Dla realizacji swoich zamierzeń można było poświęcić wszystko, a na drodze do celu nie miała prawa stanąć żadna ideologia religijna. 30 A Unia, którą dotąd Rzeczpospolitą mieszała, tak się znosi w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim..., B. Czart., rkp. 402, s Więcej na temat wszelkich kwestii związanych z traktatem hadziackim patrz 350-lecie Unii Hadziackiej ( ), red. T. Chynczewska-Hennel, P. Kroll, M. Nagielski, Warszawa 2008; W kręgu Hadziacza A.D Od historii do literatury, red. P. Borek, Kraków W oczywisty sposób więcej przeciwników ten traktat miał na lewobrzeżnej Ukrainie, gdzie dominowały środowiska opowiadające się za pozostaniem wiernie w sojuszu i zależności od Moskwy. Na prawobrzeżnej Ukrainie nie brakowało przeciwników koncepcji Jana Wyhowskiego, jednym w ważniejszych był chociażby ataman koszowy Iwan Sirko, przeciwny układom z Polakami. Wyhowskiemu wydawało się, że może skutecznie kontrolować swoich antagonistów, jednak niestety były to w dużej części jego iluzje; sporo na ten temat patrz І. Сірко, Кошові Запорозької Січі, Київ

12 Maciej Franz s u m m a r y Religious Ideology and Political Alliances of Cossack territory in the Second half of the Eighteenth Century The issues of the religious problems of Cossack society in the Ukrainian lands of the Republic of Poland in the 17 th century have interested historians for many years. The truth is that historians have been more interested in the first half of the century than in the period of Hetman Bohdan Khmelnytsky, however this time period has also been the subject of some very important research. Bohdan Khmelnytsky, often erroneously considered as the founder of the Cossack land, is often depicted as a defender of the Orthodox Church and the faith of the Ruthenian people. Unfortunately an analysis of his political alliances and political actions undertaken after 1648 call such assessments into question. It seems that he was a leader ready to enter into an alliance with anyone, regardless of his religion, not even looking at the potential religious consequences of his actions. A political religion was for Bohdan Khmelnytsky just a tool in his actions, never their main subject. Translated by the Author