Darmowy fragment

Transkrypt

1

2 Tylko wówczas, gdy się doświadczyło choroby, można każdym mięśniem swego ciała odczuwać wielką radość z powodu normalnego zdrowia. John Ching-hsiung Wu

3 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010 Recenzent: prof. dr hab. Gabriela Chojnacka-Szawłowska Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) , fax (12) Wydanie I, Kraków 2010

4 Spis treści Wstęp... 7 Rozdział I Zdrowie i choroba... 9 Pojęcie zdrowia i choroby Zdrowie i choroba w nurcie poznawczym Zachowania związane ze zdrowiem Pojęcie i rodzaje zachowań związanych ze zdrowiem Rozwój i zmiana zachowań związanych ze zdrowiem Zasoby zdrowia Rozdział II Poczucie umiejscowienia kontroli jako wymiar indywidualnych zasobów zdrowia Pojęcie i pomiar poczucia umiejscowienia kontroli Rozwój poczucia umiejscowienia kontroli Obszary badań nad poczuciem umiejscowienia kontroli Poczucie umiejscowienia kontroli a stan zdrowia Rozdział III Przekonania o własnej skuteczności jako wymiar indywidualnych zasobów zdrowia Pojęcie i pomiar Przekonania o własnej skuteczności w zdrowiu i chorobie Rozdział IV Zespół wyuczonej bezradności Pojęcie wyuczonej bezradności Rozwój wyuczonej bezradności Badania nad wyuczoną bezradnością Rozdział V Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o własnej skuteczności u kobiet z nowotworem piersi Nowotwory piersi Nowotwory piersi w aspekcie medycznym Obraz choroby i czynniki ryzyka Wykrywanie i diagnoza raka piersi Leczenie i rehabilitacja Nowotwory piersi w aspekcie psychologicznym Psychologiczne czynniki ryzyka i rozwoju choroby nowotworowej Rola i zadania psychologów w profilaktyce i zwalczaniu chorób nowotworowych Zachowania związane ze zdrowiem w profilaktyce raka piersi

5 6 Spis treści Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o własnej skuteczności u kobiet z nowotworem piersi Materiał badawczy Wyniki Dyskusja wyników Rozdział VI Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o własnej skuteczności u osób chorych na przewlekłą obturacyjną chorobę płuc Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP) POChP w aspekcie medycznym Obraz choroby i czynniki ryzyka Wykrywanie i diagnoza POChP Leczenie i rehabilitacja POChP w aspekcie psychologicznym Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o własnej skuteczności u osób z POChP Materiał badawczy Wyniki Dyskusja wyników Rozdział VII Poczucie umiejscowienia kontroli u osób z bólem przewlekłym Ból Ból w aspekcie medycznym Obraz bólu Leczenie i rehabilitacja Ból w aspekcie psychologicznym Poczucie umiejscowienia kontroli u osób z bólem przewlekłym Materiał badawczy Wyniki Dyskusja wyników Rozdział VIII Przekonania o własnej skuteczności u osób z chorobą alkoholową Choroba alkoholowa Choroba alkoholowa w aspekcie medycznym Obraz choroby i czynniki ryzyka Wykrywanie i diagnoza choroby alkoholowej Leczenie i rehabilitacja Choroba alkoholowa w aspekcie psychologicznym Przekonania o własnej skuteczności u osób z chorobą alkoholową Materiał badawczy Wyniki Dyskusja wyników Bibliografia

6 Wstęp Poszukiwanie możliwie pełnej, precyzyjnej odpowiedzi na pytanie o to, czym jest zdrowie i choroba, jest wciąż aktualne, jednak bardziej przekonujące i ważne społecznie wydają się pytania o uwarunkowania dobrego zdrowia: zachowania związane ze zdrowiem, czynniki ryzyka zachorowań, profilaktyka i promocja zdrowia, skuteczne leczenie i rehabilitacja, poprawa jakości życia. Poszukiwanie odpowiedzi na pytania stawiane w tych obszarach wpływa na kształtowanie czynników poznawczych, a także na podejmowanie zachowań związanych ze zdrowiem, które z kolei oddziałują na stan zdrowia i przebieg choroby. W psychologii zdrowia i psychologii klinicznej od wielu lat podkreśla się znaczenie reprezentacji poznawczej dla zdrowia i choroby. Istotne wydają się podmiotowe przekonania o możliwości wpływu na stan zdrowia: poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia, określające źródła wpływu na stan zdrowia (działanie własne oraz innych osób znaczących lub przypadek), oraz przekonania o własnej skuteczności działań związanych ze zdrowiem. To one właśnie, jak wskazują dane z literatury mogą decydować o przezwyciężeniu choroby. Własna skuteczność uznawana jest bezspornie za predykator zachowań zdrowotnych. Warto jednak podkreślić, że choć poznawcza reprezentacja rzeczywistości decyduje o przebiegu zachowania celowego, to jego skutki zależą także od obiektywnych właściwości sytuacji (por. Tomaszewski, 1975). Mimo że uwarunkowania poznawcze stanowią pewien fragment systemu czynników wpływających na zachowania związane ze zdrowiem, można przytoczyć zaobserwowane i opisane w literaturze czy zaprezentowane w mediach dowody zbawiennego wpływu przekonań o własnej skuteczności w sytuacjach krytycznego zagrożenia zdrowia, jakim jest na przykład rak. Warto więc poszerzyć wiedzę na ten temat i podjąć analizę roli, jaką odgrywają w przypisywanym im zakresie. Problematyka zdrowia i choroby to obszary wiedzy psychologicznej szczególnie bliskie psychologom zdrowia i psychologom klinicznym z racji ich orientacji naukowej i specjalizacyjnej. Moje zainteresowania funkcjonowaniem psychospołecznym człowieka w sytuacji zdrowia i choroby nie są nowe i nie pojawiły się nagle. Ich początku doszukuję się w doświadczeniach praktycznych z osobami zdrowymi, chorymi przewlekle i niepełnosprawnymi, które gromadziłem przez wiele lat jako pracownik uniwersytetu, a także jako psycholog-praktyk. Są to setki przebadanych osób w Instytucie Medycyny Morskiej i Tropikalnej, w poradniach zdrowia psychicznego, szpitalach oraz ośrodkach dla osób niepełnosprawnych. To właśnie one ukierunkowały moje postrzeganie wiedzy z zakresu psychologii zdrowia i psychologii klinicznej jako ścisle powiązanej z praktyką. Również prowadzone przeze mnie od lat osiemdziesiątych seminaria magisterskie i doktorskie są poświęcone problematyce zdrowia i choroby, a szczególnie osobom przewlekle chorym i niepełnosprawnym. W oddanej do rąk Czytelników książce poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia oraz przekonania o własnej skuteczności traktowane są jako wymiary

7 8 Wstęp indywidualnych zasobów zdrowia. Takie ujęcie wyżej wymienionych, podmiotowych czynników zachowań związanych ze zdrowiem bo i tak można je określić nie odbiega zasadniczo od szerokiego ujęcia zasobów przez Hobfolla (2006). Warto podkreślić to, co zauważa wielu autorów, że modyfikacja zachowań związanych ze zdrowiem jest bardziej możliwa wtedy, kiedy jednostka posiada odpowiednie zasoby indywidualne, takie jak poczucie kontroli i poczucie własnej skuteczności, którym przypisuje się istotne znaczenie (por. Łuszczyńska, 2007; Juczyński, Ogińska-Bulik, 2003; Juczyński, 2001). Książka składa się z ośmiu rozdziałów; cztery pierwsze mają charakter teoretyczny, poglądowy. Rozdział pierwszy poświęcony jest problemom zdrowia i choroby, które stanowią punkt wyjścia i odniesienia dla omawianych w dalszej części książki zagadnień. Znajdziemy w nim wyjaśnienia i charakterystykę podstawowych pojęć dotyczących zdrowia i choroby, ze zwróceniem szczególnej uwagi na przyjęty w książce nurt poznawczy. Z szerokiego obszaru zagadnień dotyczących omawianej w pracy problematyki wybrałem te, które wydawały się najistotniejsze, a zatem sporo miejsca zajmują zachowania oraz zasoby związane ze zdrowiem. Podmiotowe, indywidualne, poznawcze zasoby zdrowia, którymi są analizowane w książce poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o własnej skuteczności, omówiono w rozdziałach: drugim i trzecim. Nieco więcej miejsca poświęcono poczuciu umiejscowienia kontroli, wokół którego koncentrowały się moje wieloletnie zainteresowania badawcze. Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonanie o własnej skuteczności są w dużym stopniu powiązane z uczeniem się zaradności lub bezradności w toku socjalizacji; dotyczy to również zachowań związanych ze zdrowiem. Z tego względu w rozdziale czwartym omówiono zespół wyuczonej bezradności, głównie w aspekcie mechanizmów jej uwarunkowań. Kolejne rozdziały zawierają analizę popartą wynikami badań własnych poczucia kontroli i skuteczności własnej w przebiegu takich wybranych chorób przewlekłych, jak: choroba nowotworowa (rozdział V), przewlekła obturacyjna choroba płuc (rozdział VI), ból przewlekły (rozdział VII) i choroba alkoholowa (rozdział VIII). Książka adresowana jest do szerokiego kręgu odbiorców, zarówno profesjonalistów: psychologów, lekarzy, pedagogów, socjologów, jak i innych osób zainteresowanych problematyką zdrowia i choroby. Może być przydatna dla studentów psychologii, medycyny, pedagogiki, pielęgniarstwa oraz innych kierunków związanych z naukami o zdrowiu.

8 Rozdział I Zdrowie i choroba

9 Pojęcie zdrowia i choroby W literaturze spotykamy wiele definicji zdrowia, które akcentują jego różne aspekty. Definicja zdrowia przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia (World Health Organization WHO, 1948) podkreśla, że zdrowie to nie tylko całkowity brak choroby czy kalectwa, ale także stan pełnego, fizycznego, umysłowego i społecznego dobrostanu (dobrego samopoczucia). Zarówno pojęcie dobrostanu, jak i tłumaczenie angielskiego terminu well-being jako dobre samopoczucie są niejednoznaczne (Słońska, 1994). Wiadomo, że poczucie zdrowia wiąże się z dobrym samopoczuciem zarówno fizycznym, jak i psychicznym i choć w psychiatrii wyróżnia się jednostkę nozologiczną, która charakteryzuje się dobrym samopoczuciem, to jednak taki stan patologicznego, dobrego samopoczucia nie może świadczyć (zgodnie z przytoczoną definicją zdrowia WHO) o całkowitym braku choroby, ale wręcz przeciwnie, o jej istnieniu. Zwraca się również uwagę na kontrowersyjność sformułowania dotyczącego stanu pełnego dobrostanu, ponieważ ujęcie zdrowia jako stanu idealnego uniemożliwia jego osiągnięcie przez większość ludzi. Inny zarzut pod adresem definicji dotyczy zbytniej ogólności, słabej precyzji, statycznego charakteru i nieuwzględnienia aspektu duchowego (Woynarowska, 2007). Jednak każda definicja jest w dużej mierze sprawą umowy i często nie jest w stanie odzwierciedlić w pełni niektórych pojęć, zwłaszcza tak złożonych, jak: zdrowie, osobowość czy szczęście. Pomimo pewnych wątpliwości, których nie sposób uniknąć, warto podkreślić ważność i postępowość tej definicji, ponieważ nie ogranicza się ona tylko do ujęcia negującego, że zdrowie jest brakiem choroby, lecz akcentuje także aktywny aspekt, którym jest dobrostan. Takie ujęcie zdrowia oznacza konieczność koncentrowania się na samym zdrowiu, jego promowaniu i wzmacnianiu, a nie jedynie na chorobach i ich leczeniu. Niezwykle istotna jest również rola profilaktyki, prewencji i promocji zdrowia. Drogą do celu, którym jest promowanie i wzmacnianie zdrowia, nie jest jedynie wizyta u lekarza z powodu już istniejącej choroby i oczekiwanie pomocy (skupianie się na chorobie i jej zwalczaniu). Duże znaczenie ma zatem prewencja zapobieganie chorobom, bo jeśli chcemy być zdrowi, możemy to osiągnąć przez odpowiedni styl życia (odpowiednia dieta, ruch fizyczny), właściwe zachowania dotyczące zdrowia, a także dzięki pomnażaniu i wzmacnianiu ogólnych i indywidualnych zasobów zdrowia. Ważne są również takie właściwości psychologiczne,

10 12 Ryszard Kościelak Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania... jak: sposoby radzenia sobie ze stresem i emocjami, poczucie własnej skuteczności czy samoocena. Współczesna definicja zdrowia WHO podkreśla związki zdrowia z życiem duchowym i społecznym człowieka oraz jego osobiste możliwości sprawcze, dotyczące zachowania jak najlepszej kondycji psychofizycznej. W ostatnim czterdziestoleciu paradygmat rozumienia zdrowia i choroby uległ radykalnej zmianie. Dawny model socjomedyczny, który akcentował podejście czysto medyczne i mechaniczne, z jedynym znawcą i specjalistą w tym zakresie lekarzem, został zastąpiony modelem socjoekologicznym, w którym zwraca się uwagę na podmiotowość, osobowość i sprawstwo pacjenta, współpracę całego personelu medycznego z pacjentem, rozumienie, że ma się do czynienia z żywym, konkretnym, czującym i cierpiącym człowiekiem, znajdującym się w obliczu choroby. Badania i obserwacje stanu zdrowia populacji przeprowadzane w wielu państwach zachodnich sugerowały, że ciągły wzrost technologii medycznej nie powoduje analogicznego wzrostu zdrowotności społeczeństwa. Pomimo rozwijających się dynamicznie badań i praktyki medycznej obserwuje się spadek ogólnej kondycji i odporności populacji, a ilość schorzeń przewlekłych się zwiększa, co może cieszyć liczne koncerny farmaceutyczne, ale niepokoić Światową Organizację Zdrowia (WHO). Właśnie z tego powodu dokonano istotnego przewartościowania w obszarze zdrowia i opieki zdrowotnej, zwracając uwagę na współdziałanie z pacjentem oraz propagowanie zdrowego stylu życia. Wyeksponowano rolę psychologicznego, humanistycznego podejścia do chorego, doceniając rolę czynników psychicznych w procesie wzmacniania i utrzymywania dobrej kondycji zdrowotnej. Wnioski wynikające z tych przemian prowadzą do wzięcia osobistej kontroli i odpowiedzialności za swoje zdrowie, a nie jej przerzucanie na system opieki zdrowotnej. Lekarz, psycholog, terapeuta, rehabilitant, pielęgniarka, pacjent i jego rodzina mają sobie zatem wiele do zaoferowania. Niezwykle istotną wartością, której nie wolno stracić z pola widzenia, jest szacunek do drugiego człowieka, a także poczucie celu i sensu godnego życia. W znaczeniu tradycyjnym zdrowie rozumiane jest jako stan fizjologiczno- -biologiczny. Za zdrowego uważa się człowieka, którego organizm funkcjonuje prawidłowo w zakresie uznanych norm, za chorego zaś uważa się takiego, którego funkcjonowanie organizmu nie mieści się w granicach tych norm. Oceny stanu zdrowia dokonuje profesjonalny ekspert, którym jest lekarz. Jeśli funkcjonowanie organizmu nie mieści się w normie, to jednostka zostaje uznana za osobę chorą. W takim ujęciu zdrowie jest równoznaczne z brakiem choroby, a pacjent nie ma wpływu na zakwalifikowanie go do odpowiedniego stanu. Stan zdrowia może być definiowany w kategoriach obiektywnych i subiektywnych ze względu na rozbieżności między ocenami ekspertów a subiektywnymi ocenami osób zgłaszających dolegliwości. Znaczenie takiego poglądu polega na tym, że samoocena stanu zdrowia w znacznym stopniu determinuje zachowanie indywidualne. Koncepcja rozumienia zdrowia zaakceptowana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO, 1948) uznaje, że zdrowie to stan pełnego dobrostanu fizycz-