PRAWO SPÓŁEK W ORZECZNICTWIE SĄDU NAJWYŻSZEGO ( ) okiem praktyków. Od Redaktorów. Redakcja: dr Radosław L. Kwaśnicki, Piotr Letolc

Transkrypt

1 PRAWO SPÓŁEK W ORZECZNICTWIE SĄDU NAJWYŻSZEGO (009 00) okiem praktyków Redakcja: dr Radosław L. Kwaśnicki, Piotr Letolc BEZPŁATNy Dodatek do Monitora Prawniczego Nr 9/00 Od Redaktorów Polskie prawo spółek handlowych to przede wszystkim ustawa z r. Kodeks spółek handlowych. Ponadto, na mocy odwołania zawartego w art. zd. KSH w sprawach nieuregulowanych w ww. ustawie stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego. Nie jest to bynajmniej zadanie łatwe, gdyż przepisy KC powinny być stosowane w sposób odpowiedni, ze szczególnym uwzględnieniem właściwości (natury) stosunku prawnego spółki handlowej (por. art. zd. KSH). Oczywiście obydwie powyższe ustawy to jedynie wierzchołek góry lodowej, co widoczne jest choćby po lekturze art. 6 (szczególnie pkt ) KSH. Przywołane i nazwane powyżej ustawy określić można jednak tylko mianem swoistego elementarza prawa spółek handlowych, tj. ogólnego instrumentarium, którego znajomość choć absolutnie niezbędna nie może być w żadnym razie uznana za wystarczającą. Nie odnosząc się w tym miejscu do regulacji prawa podatkowego czy też przepisów o rachunkowości, wskazać należy, że analizowana materia podlega rygorom wielu innych, niezwykle przy tym istotnych, aktów prawnych. Ponadto, najpóźniej od r., niezbędna jest także znajomość tzw. europejskiego prawa spółek handlowych, tj. odnoszących się do tej materii regulacji traktatowych, rozporządzeń, dyrektyw oraz konwencji. W wielu przypadkach prawo stanowione ( pisane, skodyfikowane, tzw. law in books) nie pozwala jednak na jednoznaczne rozwiązanie konkretnego problemu prawnego. W tym stanie rzeczy, obok piśmiennictwa, z pomocą przychodzi orzecznictwo sądowe, w szczególności zaś orzeczenia Sądu Najwyższego (tworzące tzw. law in action). Pomimo tego, że jest ono formalnie wyjęte z katalogu źródeł prawa powszechnie obowiązującego, dogłębna jego analiza bywa niezwykle pomocna w codziennej pracy prawnika poszukującego konkretnych odpowiedzi na pytania swych klientów i broniących ich przed zarzutami adwersarzy. Co więcej, w piśmiennictwie często dostrzega się prawotwórczy charakter orzecznictwa, które nierzadko z przymusu wspomagać musi ustawodawcę. W świetle powyższych uwag nie budzi wątpliwości, że znajomość dorobku sądów znacząco ułatwia codzienną pracę wszystkich osób zajmujących się prawem spółek handlowych. Dostrzegając zapotrzebowanie na tej płaszczyźnie, kancelaria prawnicza KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy Radcowie Prawni sp.p. ( we współpracy z Redakcją Monitora Prawniczego prezentuje niniejszym przegląd wybranych orzeczeń Sądu Najwyższego z lat wraz z próbą oceny ich wpływu na praktykę obrotu prawnego. Zebrane orzeczenia charakteryzują się bowiem znacznym walorem praktycznym i można zaryzykować tezę, iż niniejszy dodatek powinien znaleźć się pod ręką każdej osoby zajmującej się problematyką prawa spółek. r. pr. dr Radosław L. Kwaśnicki Redaktor Dodatku Piotr Letolc Redaktor Dodatku Chodzi tu m.in. o przepisy ustawy z r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (t. jedn.: Dz.U. z 004 r. Nr 67, poz. 758 ze zm.), ustawy z r. o ochronie konkurencji i konsumentów (t. jedn.: Dz.U. z 005 r. Nr 44, poz. 080), ustawy z r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 06, poz. 493 ze zm.), ustawy z r. o komercjalizacji i prywatyzacji (t. jedn.: Dz.U. z 00 r. Nr 7, poz. 397 ze zm.), ustawy z r. o gospodarce komunalnej (Dz.U. z 997 r. Nr 9, poz. 43 ze zm.), ustawy z r. Kodeks pracy (t. jedn.: Dz.U. z 998 r. Nr, poz. 94 ze zm.), ustawy z r. o związkach zawodowych (t. jedn.: Dz.U. z 00 r. Nr 79, poz. 854 ze zm.), ustawy z r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 6, poz. 67 ze zm.), ustawy z r. o rachunkowości (t. jedn.: Dz.U. z 00 r. Nr 76, poz. 694 ze zm.), ustawy z r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz.U. Nr 83, poz. 538), ustawy z r. o obligacjach (t. jedn.: Dz.U. z 00 r. Nr 0, poz.300 ze zm.), ustawy z r. o funduszach inwestycyjnych (Dz.U. Nr 46, poz. 546 ze zm.), przepisów prawa podatkowego czy przepisów dotyczących systemu ubezpieczeń społecznych. Nie sposób pomijać także tzw. ustaw sektorowych, tj. m.in. ustawy z r. Prawo bankowe (t. jedn.: Dz.U. z 00 r. Nr 7, poz. 665 ze zm.), ustawy z r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. Nr 4, poz. 5 ze zm.), ustawy z r. Prawo budowlane (t. jedn.: Dz.U. z 003 r. Nr 07, poz. 06 ze zm.), ustawy z r. Prawo telekomunikacyjne (Dz.U. Nr 7, poz. 800 ze zm.), ustawy z r. o radiofonii i telewizji (t. jedn.: Dz.U. z 004 r. Nr 53, poz. 53 ze zm.), ustawy z r. Prawo pocztowe (Dz.U. Nr 30, poz. 88 ze zm.), ustawy z r. Prawo lotnicze (Dz.U. Nr 30, poz. ze zm.), ustawy z r. o transporcie kolejowym (Dz.U. Nr 86, poz. 789 ze zm.), ustawy z r. o transporcie samochodowym (t. jedn.: Dz.U. z 004 r. Nr 04, poz. 088 ze zm.), ustawy z r. Prawo energetyczne (t. jedn.: Dz.U. z 003 r. Nr 53, poz. 504 ze zm.) i wielu, wielu innych. Istotna dla tejże problematyki jest także ustawa z r. o szczególnych uprawnieniach ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa oraz ich wykonywaniu w niektórych spółkach kapitałowych lub grupach kapitałowych prowadzących działalność w sektorach energii elektrycznej, ropy naftowej oraz paliw gazowych, uchylająca dotychczasową regulację w tym zakresie i która weszła w życie z dniem.4.00 r. (Dz.U. Nr 65, poz. 404). DODATEK do MoP 9/00

2 ORZECZNICTWO Spis treści Autorzy: Zakres uprawnień sądu rejestrowego do badania ważności uchwał podjętych przez organy spółek kapitałowych, R.L. Kwaśnicki... 3 Możliwość dochodzenia wierzytelności od spółki matki, R.L. Kwaśnicki... 4 Reprezentacja spółki w sporze z likwidatorem. Zgoda zgromadzenia na zbycie nieruchomości (spółka w likwidacji), R.L. Kwaśnicki... 5 Zaskarżanie uchwał rady nadzorczej spółki kapitałowej, R.L. Kwaśnicki, A. Sujak... 7 Moment rozpoczęcia biegu terminu z art. 377 PrUpN, K. Wróbel... 9 Zaskarżanie uchwał zgromadzenia wspólników/walnego zgromadzenia o stwierdzenie nieważności z uwagi na sprzeczność z art. 58 KC, D. Kulgawczuk... 0 Akcje i udziały w majątku wspólnym małżonków, D. Kulgawczuk... Forma wyrażenia zgody na ustanowienie zastawu rejestrowego na udziałach, D. Kulgawczuk, P. Letolc... 4 Nieformalne zwołanie zgromadzenia wspólników, D. Kulgawczuk... 6 Odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki jawnej po jej wykreśleniu z rejestru, P. Kozarzewska... 8 Jedyny udziałowiec spółki nie może być jej pracownikiem, P. Kozarzewska... 9 Odpowiedzialność członka zarządu za zaległości publicznoprawne spółki, P. Kozarzewska... 0 Reprezentacja spółki akcyjnej przy zawieraniu umowy o pracę z członkiem zarządu spółki, D. Dworek... Odpowiedzialność członka zarządu za zobowiązania publicznoprawne spółki kapitałowej, D. Dworek... 4 Artykuł 0 KSH prymat interesu upadłej spółki nad interesem członka jej zarządu, D. Dworek... 6 Skarga kasacyjna w postępowaniu rejestrowym, D. Dworek... 7 Wykreślenie spółki jawnej z rejestru a nadanie tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko spółce klauzuli wykonalności przeciwko wspólnikowi, M. Korniluk... 8 Legitymacja byłego wspólnika do zaskarżania uchwał zgromadzenia wspólników, M. Korniluk Zaskarżanie uchwał rady nadzorczej, M. Korniluk... 3 Podmioty uprawnione do wszczęcia wtórnego postępowania upadłościowego, M. Korniluk Zarząd spółki z o.o. w sporze o uchylenie uchwały zgromadzenia wspólników, M. Korniluk W jaki sposób ustalić wynagrodzenie członka rady nadzorczej?, A. Sujak Obowiązek podania w zaproszeniu na zgromadzenie wspólników szczegółowego porządku obrad (art. 38 KSH), A. Sujak Moment rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia roszczenia o wyrównanie różnicy między wartością aportu a jego wartością zbywczą, P. Letolc Dopłata do udziałów może przybrać także formę potrącenia wierzytelności, P. Letolc... 4 Dopuszczalność uzdrawiania wadliwych czynności organów spółek kapitałowych, P. Letolc... 4 Wygaśnięcie mandatów członków zarządu spółki z o.o., P. Letolc Odpowiedzialność likwidatorów za zobowiązania spółki z o.o., K. Wróbel, P. Letolc Radosław L. Kwaśnicki doktor nauk prawnych, radca prawny, Partner Zarządzający Kancelarią KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Krzysztof Wróbel LL. M. Europejski Uniwersytet Viadrina (Frankfurt nad Odrą), radca prawny, Partner w Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Dariusz Kulgawczuk LL. M. Universität des Saarlandes, radca prawny, współpracownik Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Paulina Kozarzewska radca prawny, współpracownik Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Damian Dworek radca prawny, współpracownik Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Marta Korniluk aplikantka radcowska w Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Agnieszka Sujak prawnik w Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Piotr Letolc prawnik w Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

3 Zakres uprawnień sądu rejestrowego do badania ważności uchwał podjętych przez organy spółek kapitałowych dr Radosław L. Kwaśnicki Sąd rejestrowy, na podstawie art. 3 ust. ustawy z r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (t. jedn.: Dz.U. z 007 r. Nr 68, poz. 86 ze zm., dalej jako: KrRejSU) jest uprawniony do badania wpływu naruszeń procedury podejmowania uchwał przez walne zgromadzenie akcjonariuszy spółki akcyjnej na ich treść. Wyrok SN z r., III CZP /09, Biul. SN Nr /00, s. Pełnomocnicy akcjonariusza mniejszościowego nie dopuścili do udziału w walnym zgromadzeniu spółki akcyjnej pełnomocnika akcjonariusza większościowego, stwierdzając, iż jego pełnomocnictwo jest bezwzględnie nieważne. Podstawą takiego stanowiska było poprawienie w widoczny sposób daty wystawienia (udzielenia) pełnomocnictwa. W trakcie walnego zgromadzenia, które odbyło się w ww. okolicznościach, dokonano zmiany składu rady nadzorczej oraz zarządu spółki, a następnie złożono wniosek do Krajowego Rejestru Sądowego o dokonanie w rejestrze przedsiębiorców zmiany informacji o osobach wchodzących w skład ww. organów spółki. Sąd rejestrowy uznał, że w omawianej sprawie brak było podstaw do kwestionowania ważności pełnomocnictwa udzielonego przez akcjonariusza większościowego, w związku z czym niedopuszczenie pełnomocnika tego akcjonariusza do udziału w walnym zgromadzeniu sprawiło, iż odbyło się ono z naruszeniem przepisów prawa. Na tej podstawie sąd rejestrowy odmówił wpisania zmian w rejestrze przedsiębiorców. Ze stanowiskiem takim zgodził się również SN w komentowanej uchwale. Komentowane orzeczenie rozstrzyga spór o to, jaki jest zakres uprawnień przyznanych sądom rejestrowym na podstawie art. 3 ust. i KrRejSU. Zagadnienie to było i jak sądzę nadal jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych w doktrynie prawa spółek, dlatego też zajęcie jednoznacznego stanowiska w tej sprawie przez Sąd Najwyższy należy ocenić pozytywnie. Artykuł 3 ust. KrRejSU stanowi, iż sąd rejestrowy bada, czy dołączone do wniosku dokumenty są zgodne pod względem formy i treści z przepisami prawa. Zgodnie zaś z ust. tego artykułu sąd rejestrowy bada również, czy dane wskazane we wniosku o wpis w zakresie określonym w art. 35 KrRejSU (dane identyfikacyjne np. REGON) są prawdziwe. W pozostałym zakresie sąd rejestrowy bada, czy zgłoszone dane są zgodne z rzeczywistym stanem, jeżeli ma w tym względzie uzasadnione wątpliwości. Na tle wskazanego wyżej przepisu powstają rozbieżności dotyczące tego, czy uprawnia on sąd rejestrowy jedynie do formalnego badania wniosku i dołączonych do niego dokumentów (np. brak opłaty za wniosek, niezłożenie wniosku na urzędowym formularzu) oraz do ograniczonego badania merytorycznego (np. brak upływu terminu do złożenia wniosku, zasadność wniosku) czy też przyznaje on temu sądowi znacznie szerszą kompetencję np. do: badania zdolności aportowej przedmiotów mających być wkładem niepieniężnym w celu niedopuszczenia do wnoszenia wkładów pozornych, badania nie tylko wniosków, ale także dokumentów podlegających złożeniu do akt rejestrowych, badania naruszeń procedury podejmowania uchwał w spółkach kapitałowych i wpływu tych naruszeń na ważność uchwał. Innymi słowy, wątpliwości powstałe na gruncie art. 3 KrRejSU dotyczą tego, czy czynności sądu rejestrowego mają charakter wyłącznie techniczny, czy też sąd ten z uwagi na publiczne zaufanie do rejestru (por. art. 7 KrRejSU) powinien również dbać o to, aby czynności bezwzględnie nieważne, nawet jeżeli są potwierdzone dokumentami, nie stawały się podstawą wpisu do rejestru ani podstawą jakichkolwiek innych czynności tego sądu (np. włączania dokumentów do akt rejestrowych). Omawiane orzeczenie dotyczy właśnie możliwości badania przez sąd rejestrowy prawidłowości procedury podejmowania uchwał zgromadzeń wspólników/walnych zgromadzeń i wpływu ewentualnych wadliwości na ważność uchwał. W związku z przedstawionym problemem w doktrynie zaprezentowano dwa stanowiska. Przedstawiciele pierwszego z nich wskazywali, iż nie sposób bez procesu (prowadzonego przed sądem procesowym) przesądzić, że podjęte uchwały są sprzeczne z prawem i każdym przypadku to sąd procesowy władny jest rozstrzygać o ważności lub nieważności uchwał, nie zaś sąd rejestrowy. Zwolennicy odmiennego poglądu wskazują jednak, że postępowanie przed sądem powszechnym konieczne będzie jedynie wówczas, gdy nieważność uchwały nie będzie wynikać wprost z jej treści, a w celu jej stwierdzenia niezbędne będzie przeprowadzenie postępowania dowodowego. W pozostałych przypadkach sąd rejestrowy może zgodnie z tym zapatrywaniem samodzielnie ocenić czy uchwała jest ważna. DODATEK do MoP 9/00 3

4 ORZECZNICTWO Sąd Najwyższy w omawianym orzeczeniu przychylił się do poglądu drugiego i ocenić je należy pozytywnie (jednakże z zastrzeżeniami, o których mowa w dalszej części). Dotychczas bowiem wielokrotnie zdarzały się sytuacje, w których nawet w przypadku niezwykle rażących naruszeń dotyczących np. zwoływania zgromadzeń czy też podejmowania uchwał, sądy rejestrowe wpisywały tak dokonane zmiany. Mogło to zachęcać (i jak pokazuje praktyka zachęcało) do nadużywania prawa, albowiem pozwalało na ujawnienie w rejestrze zmian (dokonanych w wyniku wadliwych czynności, np. nieważnych lub nieistniejących uchwał) co najmniej przez kilka miesięcy (do czasu prawomocnego stwierdzenia przez sąd powszechny nieważności uchwał). Było to możliwe w związku z faktem, iż sądy rejestrowe nierzadko nie zawieszały swych postępowań do czasu zakończenia postępowania przed sądami procesowymi lub, po prostu, stosowny wniosek był składany zbyt późno (już po wpisie zmiany). W okresie tym w spółce można było legalnie dokonać wielu istotnych czynności. Tymczasem Sąd Najwyższy wyraźnie wskazał, iż tego rodzaju działania należy ocenić krytycznie, a sąd rejestrowy powinien zapobiegać ich tymczasowej legalizacji w postaci wpisu. Wskazać należy, że taki pogląd choć oceniany przeze mnie pozytywnie trudno pogodzić z dotychczasową linią orzeczniczą Sądu Najwyższego i sądów niższych instancji, zgodnie z którą każda uchwała nieważna pozostaje w obrocie, a jej skutki musza być akceptowane tak długo, dopóki nie ma prawomocnego wyroku sądowego wydanego wskutek złożenia powództwa o stwierdzenie jej nieważności. Z komentowanego orzeczenia wynika bowiem, że w przypadku uchwał podjętych z oczywistym naruszeniem prawa, nie jest konieczne oczekiwanie na prawomocny wyrok sądu procesowego, który potwierdzi ich bezwzględną nieważność, ponieważ już sąd rejestrowy władny jest dokonać takiej oceny samodzielnie i w jej wyniku odmówić tak podjętym uchwałom ważności. Podkreślić jednak należy, iż ocena dokonywana przez sąd rejestrowy powinna ograniczać się: do przypadków nieistnienia lub nieważności uchwały zgromadzenia spółki kapitałowej (co oznacza, iż sąd rejestrowy nie jest w żadnym razie władny, by odmówić wpisu w związku z jego przekonaniem, iż uchwała może zostać uchylona; w takim przypadku może co najwyżej i o ile zostanie złożony stosowny wniosek w tej sprawie zawiesić postępowanie rejestrowe), do przypadków jednoznacznych i niewymagających przeprowadzenia rozbudowanego postępowania dowodowego (z wyjątkiem dokumentów złożonych wraz z wnioskiem o dokonanie wpisu). Porównaj także poniższe opracowanie dotyczące wyroku SN z r., II CSK 449/09. Zauważyć trzeba, że komentowana uchwała SN zgodna jest z kierunkiem podejmowanych w ostatnim czasie działań mających na celu zwiększenie uprawnień sądu rejestrowego, zwłaszcza w przypadku ewidentnych nadużyć prawa. Innym przykładem takich działań jest ustawa z r. o zmianie ustawy Przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym Rejestrze Sądowym (ustawa weszła w życie 7.7.), sąd rejestrowy ma m.in. uprawnienie do badania prawidłowości zwoływanych zgromadzeń oraz powoływania składów osobowych organów spó łek. Uprawnienie to dotyczy jednak jedynie spółek zawiązanych przed r. (związane jest z głośnym w ostatnim czasie zjawiskiem tzw. reaktywacji tych spółek). Por. m. in. wyrok SN z r., III CSK 3/06, OSP Nr 3/007, poz. 3; wyrok SA w Poznaniu z r., I ACa 679/07. Dz.U. z 00 r. Nr 06, poz. 67; szerzej na ten temat także D. Kulgawczuk, Trudniejsza droga do reaktywacji przedwojennych spółek?, MoP Newsletter Prawo Spółek Handlowych, Nr 3/00. Możliwość dochodzenia wierzytelności od spółki-matki dr Radosław L. Kwaśnicki Nie ma podstaw do wyłączenia bezpośredniej, osobistej odpowiedzialności wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością za szkody wyrządzone osobom trzecim. Jest to jednak zawsze osobista odpowiedzialność wspólnika spółki kapitałowej za własne zawinione zachowania wyrządzające szkodę osobom trzecim, a nie odpowiedzialność wspólnika za zobowiązania tych spółek. Wyrok SN z r., V CSK 69/09 Pozwana była jedynym wspólnikiem spółki pod firmą ABC. W sierpniu 006 r. spółka ta zawarła z powodem umowę o wykonanie modernizacji oczyszczalni ścieków. Należne Powodowi (od spółki ABC) wynagrodzenie ryczałtowe ustalone na ok zł miało być wypłacane w ratach w miarę postępu robót. Spółka jednak, mimo znacznego postępu prac, rat nie płaciła. Powód przerwał więc roboty, zostały one jednak podjęte i zakoń 4 KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

5 czone, ponieważ pozwana (a nie ABC) wypłaciła mu zł. Powód twierdził, iż w tym stanie rzeczy liczył, że otrzyma od pozwanej także pozostałą część należności. W 007 r. została ogłoszona upadłość ABC, a składniki jej majątku, do których należała także wykonana przez powoda modernizacja oczyszczalni ścieków, kupiła (od syndyka) pozwana. Powód nie zgłosił swoich należności (ok zł) do masy upadłościowej spółki ABC (gdyż znając wierzytelności pozostałych wierzycieli nie widział realnej możliwości uzyskania spłaty). Wystąpił jednak z powództwem o zapłatę do pozwanej wskazując, iż bez podstawy prawnej wzbogaciła się ona jego kosztem o ww. korzyść, tj. domagał się zaspokojenia ww. roszczenia na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 KC). W I i II instancji przegrał. Sąd Najwyższy uchylił co prawda wyrok sądu apelacyjnego, jednak wyłącznie z powodów proceduralnych. Na marginesie wskazał jednak, że pomimo formalnego wyodrębnienia spółki z o.o. od jej ekonomicznych właścicieli, wspólnicy spółki mogą ponosić odpowiedzialność w związku z jej działaniami wobec osób trzecich, ale za własne zobowiązania wobec nich, a nie za zobowiązania spółki. Sąd odwoławczy będzie więc musiał jeszcze raz merytorycznie zmierzyć się z tytułowym problemem. Powyższy casus nawiązuje do pytania o istnienie (i ewentualnie zakres) odpowiedzialności wspólnika/akcjonariusza (dalej: łącznie jako wspólnik ) spółki za jej zobowiązania. Prima facie na to pytanie można odpowiedzieć negatywnie (por. art. 5 4 oraz art KSH). Jednak po dłuższej refleksji nie zawsze będzie to odpowiedź zgodna z poczuciem sprawiedliwości. Będzie tak np. wówczas, gdy wspólnik nadużywa osobowości prawnej swojej jednoosobowej spółki jedynie w celu uwolnienia się od odpowiedzialności związanej z daną transakcją (inwestycją), a równocześnie de facto konsumuje cały zysk wynikający z ww. transakcji (inwestycji) i równocześnie faktycznie kieruje jej przebiegiem. Dlatego też w polskim prawie zasada braku odpowiedzialności wspólnika za zobowiązania spółki doznaje pewnych ustawowych wyjątków już na gruncie KSH (por. art. 7 3 zd. KSH, dotyczący m.in. odpowiedzialności spółki dominującej za zobowiązania spółki zależnej ). Co więcej, także na gruncie prawa cywilnego wspólnik może ponosić odpowiedzialność zarówno za własne czyny niedozwolone (delikty) związane z działalnością jego spółki lub też spółki z jego udziałem (por. art. 45 KC), jak też i w przypadku, gdy ze szkody wyrządzonej wskutek cudzych deliktów (np. jego spółki lub też spółki z jego udziałem ) świadomie skorzystał (por. art. 4 KC in fine) albo też, gdy w popełnieniu tych czynów pomagał lub też do nich nakłaniał (por. art. 4 KC in medio). Wykazanie spełnienia w konkretnym przypadku ww. przesłanek nie jest zadaniem łatwym aczkolwiek jak pokazuje praktyka (także autora) wykonalnym. W zagranicznej oraz krajowej doktrynie od pewnego czasu coraz częściej słychać głosy o konieczności przekłucia zasłony korporacyjnej (ang. piercing the corporate veil, niem. Durchgriff), co oznacza pomijanie przez sądy osłony wspólnika/ akcjonariusza (w postaci zasady odrębności majątku wspólnika/ akcjonariusza i spółki por. art. 5 4 oraz art KSH). Nie budzi wątpliwości, że w niektórych przypadkach można z powodzeniem stosować te tezy w postępowaniach sądowych, choć jak się wydaje do czasu ewentualnej zmiany prawa lub stanowczej wypowiedzi SN w tym przedmiocie jedynie na zasadzie argumentów dodatkowych, tj. wspierających argumentację główną (por. uwagi powyżej). Zazwyczaj dominującego. Więcej m.in.: R. L. Kwaśnicki, Umowy holdingowe w prawie prywatnym oraz podatkowym, cz. I, Radca Prawny Nr 4/005, s Reprezentacja spółki w sporze z likwidatorem. Zgoda zgromadzenia na zbycie nieruchomości (spółka w likwidacji) dr Radosław L. Kwaśnicki W sporze z udziałem likwidatora spółka kapitałowa musi być reprezentowana przez radę nadzorczą lub pełnomocnika zgromadzenia. Wyrok SN z r., II CSK 5/09 Wspólnicy spółki z o.o. (w liczbie trzech) podjęli w marcu 00 r. uchwałę zezwalającą zarządowi spółki na sprzedaż nieruchomości za cenę nie niższą niż,6 mln zł. Następnie w 003 r. wspólnicy tej spółki podjęli uchwałę o jej likwidacji. Likwidatorami zostali dwaj dotychczasowi wspólnicy. W kwiet DODATEK do MoP 9/00 5

6 ORZECZNICTWO niu 006 r. likwidatorzy sprzedali ww. nieruchomość za cenę,35 mln zł. Po tej transakcji trzeci wspólnik, będący jednocześnie wierzycielem spółki, wystąpił przeciwko spółce i nabywcy nieruchomości z powództwem o ustalenie, że umowa sprzedaży jest nieważna. W ocenie sądów I i II instancji umowa sprzedaży nieruchomości była nieważna jako sprzeczna z art. 8 KSH (zgodnie z którym, w toku likwidacji nieruchomości mogą być zbywane w drodze publicznej licytacji, a z wolnej ręki jedynie na mocy uchwały wspólników i po cenie nie niższej od uchwalonej przez wspólników). Zdaniem sądów, w analizowanej sprawie nieruchomość została sprzedana z wolnej ręki bez wymaganej uchwały (pomimo ww. uchwały z marca 00 r.). W trakcie postępowania apelacyjnego interwencję uboczną po stronie powoda zgłosił jeden ze wspólników spółki, będący jej likwidatorem. Sąd Apelacyjny uznał, że jest to dozwolone, gdyż spółkę będzie reprezentował drugi likwidator. Sąd Najwyższy, wskutek skargi kasacyjnej, uchylił zaskarżony wyrok i stwierdził nieważność postępowania od dnia zgłoszenia interwencji ubocznej przez likwidatora spółki. Jako przyczynę nieważności sąd wskazał brak właściwej reprezentacji spółki. Zgodnie bowiem z art. 80 KSH, do likwidatorów należy stosować przepisy dotyczące członków zarządu. W myśl zaś art. 0 KSH w umowach i sporach między członkami zarządu (a więc i likwidatorami), spółkę reprezentuje rada nadzorcza lub pełnomocnik powołany uchwałą zgromadzenia wspólników. Zdaniem SN, spór oznacza nie tylko sytuację, gdy członek zarządu (a zatem i likwidator) występuje jako powód lub pozwany, ale także jako interwenient uboczny. Liczy się bowiem nawet potencjalna możliwość konfliktu interesów, nie wystarczy, że spółkę prezentował w tym czasie np. inny likwidator. Jednocześnie, sąd zgodził się z sądami I i II instancji, że uchwała z marca 00 r. nie jest uchwałą o której mowa w art. 8 KSH, gdyż była podjęta dużo wcześniej niż otwarcie likwidacji. W komentowanym orzeczeniu SN poruszył istotną dla praktyki kwestię dotyczącą zasad obowiązujących likwidatorów spółki. Już z samej tezy analizowanego wyroku wynika, że sąd w pełni odniósł się do normy art. 80 KSH. Przepis ten, jako norma odsyłająca, nakazuje do likwidatorów stosować przepisy dotyczące członków zarządu, co wynika z ogólnej zasady, że likwidatorzy mają takie prawa i obowiązki, jak członkowie zarządu. Powyższa zasada wynika z faktu, że jak słusznie wskazują J. Namitkiewicz i J. Stecki wobec utrzymania osobowości prawnej spółka ( ) zachowuje swą organizację. Statut nadal obowiązuje i jest regulatorem życia prawnego, jeżeli da się to pogodzić z celem likwidacji. Naczelny organ spółki, walne zgromadzenie oraz władze nadzorcze działają w czasie likwidacji jak dotąd. Organ wykonawczy, zarząd, zostaje zastąpiony przez likwidatorów, jednak sytuacja prawna ich w stosunku do spółki jest analogiczna do stanowiska zarządu. Jak wskazuje treść art. 80 KSH, analogia przepisów dotyczących zarządu nie jest całkowita. Nie ma bowiem zastosowania, jeżeli dane kwestie są odmiennie uregulowane w Rozdziale 6 Dziale I Tytule III KSH. Wobec powyższego, zgodzić się należy z Sądem Najwyższym, że analogia z art. 80 KSH obejmuje także reprezentację spółki w sporach z likwidatorem. Nie ma bowiem żadnych przepisów szczególnych, które uzasadniałyby odmienną wykładnię. Ponadto, za słusznością powyższego stanowiska przemawia jak zasadnie wskazał SN cel art. 0 KSH, tj. ochrona interesu spółki przed ryzykiem konfliktu interesów. Praktyka pokazuje, iż ryzyko to nie jest wykluczone także w okresie likwidacji spółki. Z tego też powodu przedstawiciele doktryny zgodnie wskazują, że analogia z art. 80 KSH dotyczy w szczególności przepisów eliminujących zagrożenie konfliktu interesów, tj. m.in. art. 09 KSH (nakazującego członkowi zarządu, w przypadku sprzeczności interesów spółki z interesami członka zarządu, wstrzymanie się od udziału w rozstrzyganiu spraw objętych dyspozycją tego przepisu), czy art. KSH (dotyczącego zakazu zajmowania się interesami konkurencyjnymi). Skoro zatem nie ma wątpliwości, iż w przypadku likwidatorów należy stosować takie przepisy jak art. 09 czy KSH, to tym bardziej jest to zasadne również w przypadku sporu pomiędzy spółką a jednym z likwidatorów. W przeciwnym bowiem razie taki spór sądowy mógłby stać się prawną fikcją, gdyż po obu jego stronach staliby likwidatorzy, a zatem przedstawiciele tego samego organu spółki. Nie ma przy tym znaczenia jak słusznie wskazał SN czy likwidator (a szerzej: członek zarządu) występuje w sporze jako strona czy jako interwenient, gdyż w obu przypadkach reprezentuje interesy sprzeczne z interesami spółki. Zgodzić się również należy ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, który w uzasadnieniu wyroku (poza jego tezą) opowiedział się za nieważnością umowy sprzedaży nieruchomości zawartej z naruszeniem art. 8 (w zw. z art. 7 ) KSH. Zgodnie z tym przepisem do zbycia w trakcie likwidacji nieruchomości z wolnej ręki, wymagana jest uprzednia uchwała wspólników. Wykładnia treści ww. przepisu wskazuje, iż chodzi tu o uchwałę dotyczącą zbycia danej nieruchomości w trakcie likwidacji spółki, a nie w jakimkolwiek innym czasie. Jest to uzasadnione tym, że art. 8 KSH zawiera szczegółowe dyrektywy dotyczące sposobu prowadzenia likwidacji przez likwidatorów. Także przedstawiciele doktryny podnoszą, iż uchwała w przedmiocie zgody na zbycie nieruchomości stanowi wyraz udzielonego likwidatorom pełnomocnictwa do dokonania tej (czyli konkretnej) czynności 3. Powyższe oznacza, iż brak stosownej uchwały podjętej już po rozpoczęciu likwidacji jest równoznaczne z dokonaniem zbycia bez zgody wspólników i skutkuje nieważnością tak dokonanej czynności prawnej. Komentowane orzeczenie jest trafne i z całą pewnością znaczące dla praktyki. Sąd Najwyższy rozwiewa w nim bowiem wątpliwości, jak powinna być reprezentowana spółka w sporze, J. Namitkiewicz, J. Stecki, Likwidacja spółki akcyjnej według polskiego prawa akcyjnego, Warszawa 933, s Tak: J. Strzępka, E. Zielińska [w:] Kodeks spółek handlowych. pod red. J. A. Strzępki, wyd. 4, Warszawa 009, s. 59; A. Kidyba, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością., wyd. 5, Warszawa 009, SIP LEGALIS, komentarz do art. 80 KSH. 3 Por. A. Kidyba, op. cit., komentarz do art. 8 KSH. 6 KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

7 którego drugą stroną jest likwidator (działający jako powód/pozwany lub interwenient). W takiej sytuacji należy podjąć działania takie, jak w przypadku członka zarządu, a zatem spółkę może reprezentować wyłącznie rada nadzorcza lub pełnomocnik powołany uchwałą zgromadzenia wspólników. Co więcej, idąc za stanowiskiem sądu, należy pamiętać, iż uchwała zgromadzenia wspólników w przedmiocie zgody na zbycie nieruchomości przez likwidatora nie może być podjęta w czasie innym niż okres likwidacji. W przeciwnym bowiem razie uchwała taka nie zostanie uznana za spełnienie wymogu z art. 8 KSH, a dokonane na jej podstawie zbycie nieruchomości, może zostać uznane za nieważne zgodnie z art. 7 KSH. Uczy to także, poza meritum, by poza analizą tez wyroków starannie analizować także ich uzasadnienia, które także tak jak w tym przypadku mogą być skarbnicą wiedzy znacznie przekraczającej zawartość tezy. Zaskarżanie uchwał rady nadzorczej (zarządu)spółki kapitałowej* dr Radosław L. Kwaśnicki Agnieszka Sujak Uchwała rady nadzorczej spółki akcyjnej o odwołaniu członka jej zarządu może być zaskarżona powództwem o stwierdzenie nieważności tej uchwały na podstawie art. 89 KPC w zw. z art. 58 KC. Wyrok SN z r., II CSK 449/09, Biul. SN Nr 4/00, s. 4 Powód na podstawie art. 89 KPC żądał ustalenia, że uchwała rady nadzorczej odwołująca go z pełnionej w zarządzie spółki akcyjnej funkcji jest bezwzględnie nieważna, jak również ustalenia, że uchwała ta nie pozbawia go członkostwa w zarządzie tej spółki. Sąd I instancji uwzględnił powództwo w części, tj. ustalił na podstawie art. 89 KPC że uchwała rady nadzorczej spółki odwołująca powoda z członkostwa w zarządzie jest bezwzględnie nieważna. Sąd Apelacyjny zmienił ten wyrok w części uwzględniającej powództwo stwierdzając, że uchwały rad nadzorczych spółek kapitałowych są niezaskarżalne na podstawie przepisów KSH, jak i na podstawie przepisów KPC. Powód zaskarżył orzeczenie Sądu Apelacyjnego w całości. Sąd Najwyższy trafnie odchodząc od stanowiska wyrażonego w wyroku z r. przyjął, że uchwały rady nadzorczej spółki podlegają (jednak) zaskarżeniu na podstawie art. 89 KPC. W pierwszej kolejności Sąd Najwyższy zaznaczył, że nie podziela stanowiska wyrażonego w wyroku SN z r. Następnie SN zauważył, że w odniesieniu do uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych regulację prawną służącą kontroli tych uchwał zamieszczono w przepisach KSH, natomiast pominięto w tym akcie prawnym uwzględnienie instrumentów służących sądowej kontroli uchwał rad nadzorczych (a także, co dodaje autor, zarządów). Nie oznacza to jednak istnienia w tym przedmiocie luki w prawie, gdyż z mocy art. KSH, w sprawach określonych w art. KSH (a więc w sprawach funkcjonowania także i spółek kapitałowych), a nieuregulowanych w przepisach KSH, stosuje się (i to wprost) przepisy KC, a jeżeli wymaga tego właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowej przepisy KC stosuje się odpowiednio. Z taką sytuacją mamy właśnie do czynienia w sprawie zaskarżania uchwał rad nadzorczych lub zarządów. Skutki zatem uchwały rady mającej na celu obejście ustawy, albo wreszcie sprzeczności takiej uchwały z zasadami współżycia społecznego, czyli oceny uchwały rady nadzorczej przez pryzmat przesłanek określonych w art. 58 i KC. Z kolei konieczność posłużenia się w aktualnym stanie prawnym przepisami art. 58 KC wymaga skorzystania z powództwa przewidzianego w art. 89 KPC, w celu stwierdzenia przez właściwy sąd nieważności uchwały rady nadzorczej lub ustalenia jej istnienia albo nieistnienia. Problematyka zaskarżania uchwał rady nadzorczej (zarządu) spółki kapitałowej budzi, zarówno w doktrynie, orzecznictwie, jak i praktyce, liczne kontrowersje. Powodem sporów jest fakt, że KSH reguluje wyłącznie kwestie dotyczące zaskarżania uchwał zgromadzenia wspólników spółki z o.o./walnego zgromadzenia * Opublikowane po raz pierwszy w MoP Nr 7/00, s II CSK 49/08. Zob. przyp.. DODATEK do MoP 9/00 7

8 ORZECZNICTWO spółki akcyjnej, milczy natomiast w kwestii dopuszczalności zaskarżania uchwał innych organów spółek kapitałowych, w tym także uchwał rad nadzorczych i zarządów. W związku z tym powraca pytanie o to, czy dopuszczalne jest zaskarżanie uchwał rad nadzorczych (zarządów), a jeżeli tak to na jakiej podstawie. Możliwe jest bowiem uznanie, że do zaskarżania uchwał rad nadzorczych należy stosować per analogiam przepisy KSH o zaskarżaniu uchwał zgromadzenia wspólników (art KSH)/ walnego zgromadzenia (art KSH) lub też, że w takim przypadku uchwały te powinny być zaskarżane na podstawie art. 89 KPC. W wyroku z r. 3 Sąd Najwyższy uznał za słuszne pierwsze z wyżej przedstawionych stanowisk i przyjął, że uchwały rady nadzorczej podlegają zaskarżeniu na podstawie przepisów o zaskarżaniu uchwał zgromadzenia wspólników stosowanych per analogiam (art KSH). W orzeczeniu tym wykluczono jednocześnie możliwość zaskarżania uchwał rady nadzorczej na podstawie art. 89 KPC. Wyrok ten został poddany krytyce przede wszystkim dlatego, że analogiczne stosowanie przepisów dotyczących zaskarżania uchwał zgromadzeń do zaskarżania uchwał rad nadzorczych (zarządów) nie miało żadnego uzasadnienia a implikowało istotne ograniczenia prawa do sądu. W przypadku uchwał zgromadzeń KSH wymienia zamknięty krąg podmiotów, które mogą wystąpić z powództwem o stwierdzenie ich nieważności/uchylenie (art. 50 oraz art. 4 KSH). Wśród nich przepisy wymieniają m.in. wspólnika/akcjonariusza, który głosował przeciwko uchwale, a po jej podjęciu żądał zaprotokołowania sprzeciwu oraz wspólnika/akcjonariusza bezzasadnie niedopuszczonego do udziału w zgromadzeniu. Co więcej, zaskarżanie uchwał zgromadzeń zostało także mocno ograniczone terminami określonymi w KSH (wynoszącymi w niektórych przypadkach zaledwie jeden miesiąc!). W przypadku uchwał rad nadzorczych (zarządów) niemożliwe jest zastosowanie tych przepisów, ponieważ osoby zainteresowane (np. wspólnicy/akcjonariusze, odwoływani członkowie zarządu etc.) zwykle nie uczestniczą w posiedzeniu tego organu. Sporne było więc, czy każdy zainteresowany może zaskarżyć uchwałę rady nadzorczej (bez konieczności wykazywania jakichkolwiek dodatkowych przesłanek), czy też może to uczynić jedynie akcjonariusz, który np. wykaże, że zaskarżona uchwała narusza jego prawa. Co więcej, w takim przypadku legitymacji do zaskarżania uchwał rad nadzorczych i zarządów nie miałyby inne osoby, które mają w tym interes prawny (co z kolei jest nie do pogodzenia z konstytucyjnym prawem do sądu). Dobrze się więc stało (choć może szkoda, że tak późno...), że w omawianym orzeczeniu Sąd Najwyższy zajął stanowisko przeciwne do wyrażonego wcześniej w dniu r., uznając, że uchwały rady nadzorczej podlegają zaskarżeniu na podstawie art. 89 KPC, nie zaś na podstawie przepisów o zaskarżaniu uchwał zgromadzeń stosowanych per analogiam. Sąd przyjął, że dopuszczalność zastosowania analogii uzasadniona powinna być istnieniem luki w prawie, co przecież absolutnie nie ma miejsca w omawianym przypadku. Zgodnie bowiem z art. KSH, w przypadkach nieuregulowanych w kodeksie stosuje się przepisy KC (wprost), a jeżeli wymaga tego właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowej, przepisy KC stosuje się odpowiednio. Tematyka zaskarżania uchwał rad nadzorczych (zarządów) nie została uregulowana w KSH, co oznacza, że należy w tym zakresie stosować przepisy KC dotyczące wadliwości czynności prawnych (art. 58 KC) z powodu ich sprzeczności z ustawą, zasadami współżycia społecznego oraz mającymi na celu obejście ustawy. W takiej sytuacji podstawą wystąpienia o ustalenie nieważności/nieistnienia uchwały rady nadzorczej (zarządu) spółki kapitałowej jest więc art. 89 KPC, zgodnie z którym powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Analizowane orzeczenie daje również asumpt do doniosłego praktycznie i teoretycznie stwierdzenia, że co do zasady nieważność/nieistnienie uchwały rady nadzorczej lub zarządu spółki zachodzi ex tunc, tj. od chwili powzięcia tej uchwały przez radę nadzorczą (zarząd) i jest całkowicie niezależne od ewentualnego stwierdzenia (a raczej potwierdzenia ) przez sąd. Tak więc na pewno np. sąd rejestrowy nie może w żadnym razie wpisać do rejestru przedsiębiorców w KRS uchwały rady nadzorczej w przedmiocie powołania do zarządu spółki kota (w sensie: popularnego zwierzęcia domowego) już choćby tylko dlatego 4, iż taka uchwała jest od chwili jej powzięcia sprzeczna z art. 8 KSH (i w szczególności nie wymaga to stwierdzenia przez sąd procesowy w trybie art. 89 KPC 5, choć oczywiście jest to również możliwe). Na taką nieważność/nieistnienie uchwały rady nadzorczej lub zarządu można się zatem powoływać bez konieczności uzyskania jakiegokolwiek orzeczenia sądowego w tym przedmiocie. Zasady te stosuje się np. również w przypadku w którym umowa/statut spółki kapitałowej przewiduje wymóg zgody w formie uchwały zarządu lub rady nadzorczej na zbycie udziałów/akcji spółki (tzw. klauzula winkulacyjna); jeśli są spełnione przesłanki nieważności/nieistnienia przedmiotowych uchwał, wówczas ich po prostu... nie ma (w sensie: nie istnieją one jako podstawa obrotu udziałami/akcjami) a ewentualne zbycie będzie obarczone wadą prawną. 3 Zob. przyp.. 4 Pomijając absurdalność takiego ew. wpisu. 5 Por. także uchwała SN z r., III CZP /09, Biul. SN Nr /00. 8 KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

9 Moment rozpoczęcia biegu terminu z art. 377 PrUpN Krzysztof Wróbel Jeżeli dłużnik nie złożył wniosku o ogłoszenie upadłości w ciągu roku od dnia, w którym obowiązany był to uczynić, roczny termin przewidziany w art. 377 ustawy z r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.; dalej jako: PrUpN), w brzmieniu obowiązującym przed r., do złożenia wniosku o orzeczenie zakazu z art. 373 PrUpN biegnie od dnia uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu lub zakończeniu postępowania upadłościowego wszczętego z wniosku wierzyciela, albo od dnia oddalenia tego wniosku na podstawie art. 3 PrUpN. Uchwała SN z r., III CZP 4/0, Biul. SN Nr 4/00, s. 8 Wierzyciel spółki ABC sp. z o.o. w grudniu 008 r. złożył wniosek o ogłoszenie jej upadłości, zaś kilka miesięcy później wystąpił z wnioskiem o orzeczenie wobec byłego prezesa tej spółki zakazu określonego w art. 373 PrUpN, tj. pozbawienie go na okres od trzech do dziesięciu lat prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce hand lowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu osoby. W sprawie tej postępowanie upadłościowe wobec dłużnika zostało umorzone na podstawie art. 3 ust. PrUpN, ponieważ jego majątek nie wystarczał na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego. Sąd I instancji ustalił, że wniosek o ogłoszenie upadłości powinien zostać złożony już na początku 003 r. Natomiast prezes spółki, wobec którego wierzyciel wystąpił z wnioskiem o orzeczenie zakazu został odwołany z funkcji w dniu r. W pierwszej kolejności SN zaznaczył, że zakreślony w art. 377 PrUpN termin dopiero od r. wydłużony został do trzech lat, zatem w niniejszej sprawie zastosowanie powinien znaleźć wcześniej obowiązujący termin roczny. Odnośnie początku biegu tego terminu według SN przychylić należy się do stanowiska dominującego obecnie w judykaturze, zgodnie z którym tylko wówczas, gdy żaden z wierzycieli nie chce podjąć próby dochodzenia swoich roszczeń w postępowaniu upadłościowym, ograniczając się jedynie do żądania wykluczenia dłużnika z obrotu gospodarczego, to tylko w takim wypadku termin do wystąpienia z żądaniem orzeczenia zakazu Na podstawie art. 373 ust. pkt PrUpN sąd upadłościowy może orzec na okres od trzech do dziesięciu lat zakaz prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu osoby, która ze swej winy, będąc do tego zobowiązana z mocy przepisów PrUpN, nie złożyła, w terminie dwóch tygodni od dnia powstania podstawy do ogłoszenia upadłości, wniosku o ogłoszenie upadłości. Zgodnie z art. 0 PrUpN, upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny, a art. PrUpN z kolei precyzuje, że dłużnika uważa się za niewypłacalnego, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Dłużnika, będącego osobą prawną, uważa się za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje. Dłużnik jest obowiązany, nie później niż w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości. Jeżeli dłużnikiem jest osoba prawna, obowiązek złożenia wniosku spoczywa na każdym, kto ma prawo go reprezentować sam lub łącznie z innymi osobami. Wniosek o ogłoszenie upadłości osoby prawnej może więc złożyć każdy, kto ma prawo ją reprezentować, choćby w innych przypadkach obowiązywała reprezentacja łączna. W sprawie orzeczenia zakazu określonego w art. 373 PrUpN właściwy rzeczowo jest sąd upadłościowy. Postępowanie w sprawie orzeczenia zakazu wszczyna się na wniosek m.in. wierzyciela i rozpoznaje w postępowaniu nieprocesowym. Zgodnie z art. 377 PrUpN (w obecnym obowiązującym od r. brzmieniu) nie można orzec zakazu, jeżeli postępowanie w tej sprawie nie zostało wszczęte: () w terminie roku od dnia (i) umorzenia lub (ii) zakończenia postępowania upadłościowego albo (iii) oddalepełnienia odpowiednich funkcji liczyć należy od chwili nia po stronie dłużnika obowiązku złożenia wniosku o ogłosze powstanie upadłości. Sąd Najwyższy zauważył jednak, że jeżeli to któryś z wierzycieli zainicjował postępowanie upadłościowe roczny termin do złożenia wniosku o orzeczenie zakazu z art. 373 ust. PrUpN biegnie od dnia zakończenia lub umorzenia postępowania upadłościowego albo oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 3 PrUpN. Por. S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze., Warszawa 00, s DODATEK do MoP 9/00 9

10 ORZECZNICTWO nia wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 3 PrUpN, a gdy wniosek o ogłoszenie upadłości nie był złożony, () w terminie trzech lat (wcześniej: roku) od dnia, w którym dłużnik obowiązany był taki wniosek złożyć. Nie budzi wątpliwości, iż termin ten ma charakter prekluzyjny. Nie podlega więc przedłużeniu ani przywróceniu. Termin określony w art. 377 in fine PrUpN był niekiedy rozumiany w ten sposób, że jeśli wniosku o ogłoszenie upadłości nie złożono, to po upływie roku (obecnie 3 lat) od dnia, w którym dla danej osoby ustał obowiązek jego zgłoszenia (np. wygaśnięcia mandatu członka organu spółki), powstaje nieodwracalny skutek w postaci wyłączenia możliwości orzeczenia zakazu, bez względu na to, czy, kiedy i przez kogo wniosek w sprawie upadłości został następnie złożony. W komentowanej uchwale SN zajął odmienne stanowisko przyjmując, iż jeśli postępowanie upadłościowe wszczęte zostało z wniosku wierzyciela (a nie dłużnika) to termin przewidziany w art. 377 PrUpN biegnie od dnia uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu lub zakończeniu postępowania upadłościowego albo od dnia oddalenia tego wniosku. Takie określenie rozpoczęcia biegu terminu z art. 377 PrUpN powoduje, iż wierzyciele częściej będą mogli korzystać z istotnego narzędzia nacisku na członków zarządu dłużników, jakim jest wniosek o orzeczenie zakazu określonego w art. 373 PrUpN. Komentowana uchwała kontynuuje linię orzeczniczą nadającą prymat ochronie interesu społecznego nad interesem dłużnika i wzmacniającą prewencyjny charakter przepisu art. 377 PrUpN. Uchwała potwierdza alternatywny sposób liczenia terminu do złożenia wniosku o zakaz pełnienia funkcji przez członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika dłużnika: gdy wniosek o ogłoszenie upadłości nie został wniesiony termin trzyletni (przed r. roczny) liczony od dnia, w którym dłużnik był obowiązany złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości, gdy wniosek o ogłoszenie upadłości był złożony termin roczny, liczony od dnia umorzenia, zakończenia postępowania upadłościowego albo oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości z powodu braku majątku. W praktyce osoba, której dotyczy powództwo o orzeczenie zakazu pełnienia funkcji nie będzie mogła się powołać na upływ (obecnie trzyletniego) terminu z art. 377 PrUpN, licząc od momentu powstania przesłanek do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, jeżeli taki wniosek złożył np. wierzyciel. O ile nadal istnieje podstawa ogłoszenia jego upadłości fakt, że dłużnik nie złożył wniosku o ogłoszenie upadłości nie oznacza całkowitego wyłączenia możliwości orzeczenia zakazu. Jeżeli bowiem z wnioskiem o upadłość wystąpił wierzyciel po upływie 3 lat od zaistnienia niewypłacalności dłużnika, osoba, która zataiła podstawę do ogłoszenia jego upadłości w postępowaniu o zakaz prowadzenia działalności gospodarczej nie może skutecznie powołać się na upływ terminu liczony od powstania przesłanek do ogłoszenia upadłości. W efekcie funkcjonariusz dłużnika nie może być pewny, że już nie nastąpi wobec niego orzeczenie zakazu z art. 373 PrUpN, o ile nadal istnieje podstawa do ogłoszenia jego upadłości. Oznacza to wydłużenie terminu, w czasie którego możliwe jest sądowe dochodzenie zakazu pełnienia funkcji i istotne wzmocnienie presji na członków organów spółek, by lojalnie wypełniali nałożone na nich przepisami prawa obowiązki. P. Biliński, J. Horobiowski, Uwagi co do charakteru, funkcji i biegu terminu wyłączającego orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej, Pr. Sp. Nr 6/008, s. 40. Zaskarżanie uchwał zgromadzenia wspólników/walnego zgromadzenia o stwierdzenie nieważności z uwagi na sprzeczność z art. 58 KC Dariusz Kulgawczuk. Dopuszczalne jest mimo istnienia powództwa o uchylenie uchwały w związku z jej sprzecznością z dobrymi obyczajami oparcie powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały zgromadzenia wspólników na zarzucie jej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (art. 58 KC w zw. z art. KSH).. W wyjątkowych sytuacjach podjęcie przez zgromadzenie wspólników uchwały może zostać uznane za nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 KC) przez wspólników. Wyrok SN z r., I CSK 384/09 0 KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

11 Spółka X oraz osoba fizyczna Y, w zamiarze wspólnego nabycia za pośrednictwem spółki Z 00% udziałów w spółce ABC, zawarły w listopadzie 005 r. umowę wspólnej inwestycji. W umowie strony uzgodniły, iż przed zakupem udziałów w spółce ABC zostanie dokonane podwyższenie wysokości kapitału zakładowego w spółce Z. Przed podwyższeniem spółka ta miała kapitał zakładowy w wysokości zł, z czego do X należało 475 udziałów (47,50% kapitału zakładowego) a do Y 55 udziałów (5,50% kapitału zakładowego). Z kolei po podwyższeniu kapitał zakładowy spółki Z miał wynosić zł, przy czym każdy ze wspólników miał dysponować udziałem 50% w kapitale zakładowym spółki. Dla wyrównania stanu udziałowego Y miał ponadto sprzedać X 5 udziałów w kapitale zakładowym Z. W efekcie powyższych ustaleń Nadzwyczajne Zgromadzenie Wspólników Z w dniu r. podjęło uchwałę o podwyższeniu wysokości kapitału zakładowego, z jednoczesnym wyłączeniem prawa poboru dotychczasowych wspólników. Obydwaj wspólnicy byli obecni na wskazanym zgromadzeniu i głosowali za uchwałą. Tego samego dnia Y złożył oświadczenie o objęciu połowy udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym Z. Następnie r. Y w związku z brakiem złożenia stosownego oświadczenia przez X objął wszystkie udziały w podwyższonym kapitale zakładowym Z, przez co uzyskał w niej udział w wysokości ok. 99%. X na powyższe działania zareagowała oświadczeniem o uchyleniu się od aktu głosowania nad uchwałą, jako złożonym w wyniku podstępu oraz zaskarżyła uchwałę powództwem o stwierdzenie jej nieważności. Sądy I i II Instancji oddaliły powództwo uznając, iż X nie miała legitymacji procesowej do zaskarżenia uchwały w przedmiocie podwyższenia wysokości kapitału zakładowego Z, gdyż głosowała za uchwałą i nie zgłosiła sprzeciwu do protokołu zgromadzenia. Sąd Najwyższy zajął odmienne stanowisko i przyjął, iż uchwałę tą, jako sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, można uznać za nieważną na podstawie art. 58 KC w zw. z art. KSH i nie stoi temu na przeszkodzie fakt głosowania przez X za uchwałą i zaniechanie zgłoszenia sprzeciwu. Uznał też, że w przypadku, kiedy podwyższenie wysokości kapitału zakładowego następuje na podstawie dotychczasowych postanowień umowy spółki, wszyscy wspólnicy muszą objąć nowe udziały proporcjonalnie do dotychczasowego stanu posiadania. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu komentowanego wyroku uznał, że oparcie powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały na zarzucie jej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (art. 58 KC w zw. z art. KSH) jest mimo istnienia powództwa o uchylenie uchwały w związku z jej sprzecznością z dobrymi obyczajami dopuszczalne. Treść uzasadnienia komentowanego wyroku sugeruje ponadto, że w takim wypadku może zostać uchylona konieczność spełnienia przesłanki zaskarżenia uchwały w postaci zgłoszenia sprzeciwu do protokołu zgromadzenia. Jedynie więc w takim zakresie uległyby modyfikacji zasady zaskarżenia uchwał powództwem o stwierdzenie ich nieważności wskazane przez art KSH. Powyższe stanowisko nie zostało jednakże wyraźnie wysłowione przez SN. Sąd Najwyższy wskazał też, że (w wyjątkowych sytuacjach) podjęcie przez zgromadzenie wspólników (analogicznie należałoby przyjąć dla walnego zgromadzenia) uchwały może zostać uznane za nadużycie prawa podmiotowego przez wspólników, przez co stosowna uchwała byłaby nieważna na podstawie art. 5 KC w zw. z art. KSH. Powyższe, bardzo interesujące w praktyce obrotu zagadnienie prawne, zostało jednak jedynie zasygnalizowane w uzasadnieniu komentowanego wyroku. Poza tym, SN przychylił się do poglądu wyrażonego w uchwale z r. i uznał, iż jeśli podwyższenie wysokości kapitału zakładowego spółki z o.o. ma nastąpić na podstawie dotychczasowych postanowień umowy spółki (art. 57 KSH), to udziały w podwyższonym kapitale zakładowym powinni objąć dotychczasowi wspólnicy proporcjonalnie do dotychczas posiadanych udziałów, pod rygorem niedojścia podwyższenia do skutku. Swoje stanowisko zaś oparł na treści art. 60 KSH oraz względach słuszności, które, w ocenie SN, wykluczają stosowanie wobec uproszczonego podwyższenia wysokości kapitału zakładowego mniej rygorystycznych zasad w zakresie uczestnictwa w nim wszystkich wspólników niż w przypadku podwyższenia kapitału zakładowego w drodze zmiany umowy spółki. Stanowisko SN, zarówno w kontekście stanu faktycznego rozpatrywanej sprawy, jak i rozwiązania poszczególnych zagadnień prawnych należy w pełni podzielić. Stanowi ono przykład elastycznego podejścia do stosowania przepisów prawa cywilnego na gruncie prawa spółek w celu zapewnienia nie tyle dogmatycznej poprawności rozwiązań, ile ich słuszności. Nie ma bowiem jakichkolwiek poza właśnie dogmatycznymi przyczyn, aby nie można było uznać uchwały zgromadzenia wspólników/ walnego zgromadzenia za nieważną właśnie ze względu na naruszenie przy jej podejmowaniu zasad współżycia społecznego, czy z góry wykluczyć, iż podjęcie uchwały może stanowić przejaw nadużycia prawa podmiotowego przez wspólników. Podobnie na aprobatę zasługuje pogląd SN, zgodnie z którym oba tryby podwyższania wysokości kapitału zakładowego w spółce z o.o. (na podstawie dotychczasowych postanowień umowy spólki oraz w związku z jej zmianą) zostały zrównane, jeśli chodzi o zasady wyłączania prawa poboru przysługującego dotychczasowym wspólnikom. Bez względu na to bowiem, jak zostanie podwyższony kapitał zakładowy, czynność ta może jednakowo zostać wykorzystana do często budzącej sprzeciw mniejszościowych wspólników zmiany układu sił w spółce, a więc zasadne jest zapewnienie takim wspólnikom możliwości zachowania ich dotychczasowej pozycji w spółce. W pewnym zakresie lektura uzasadnienia komentowanego wyroku pozostawia jednakże spory niedosyt. Część zagadnień prawnych została bowiem zaledwie zasygnalizowana, a nie w sposób wyczerpujący wyjaśniona. Nie zostało ponad wszelką wątpliwość przesądzone, że w przypadku oparcia powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały na art. 58 KC w zw. z art. KSH zakres osób legitymowanych do wniesienia takiego powództwa oraz terminy na jego wniesienie miałyby pozostać bez zmian. Bliższego wyjaśnienia nadal wymaga też kwestia, czy nadużycie prawa podmiotowego może być samodzielną podstawą Odmiennie SN w wyrokach z r., II CK 0/04, Biul. SN Nr 3/005, poz. 3 oraz z..008 r., II CSK 78/08. III CZP 3/06, OSNC Nr 0/007, poz. 48. DODATEK do MoP 9/00

12 ORZECZNICTWO do stwierdzenia nieważności uchwały (na podstawie powództwa o ustalenie z art. 89 KPC, a więc może funkcjonować niejako obok trybu zaskarżania uchwał uregulowanych w KSH), czy co bardziej wydaje się sugerować treść uzasadnienia komentowanego wyroku stanowi wyłącznie jedną z postaci sprzeczności uchwały z ustawą (a więc co najwyżej podstawę do stwierdzenia jej nieważności zgodnie z art. 5 KSH). Komentowane orzeczenie z pewnością ma istotne znaczenie dla praktyki. W tym względzie przede wszystkim należy zwrócić uwagę na dopuszczenie zaskarżania uchwał zgromadzeń wspólników (oraz analogicznie walnych zgromadzeń) powództwem o stwierdzenie ich nieważności z powołaniem się na naruszenie art. 58 KC. Takie powództwo oparte na zarzucie naruszenia zasad współżycia społecznego przy podejmowaniu uchwały, jak można oczekiwać, w szczególności w związku z dłuższymi terminami na wniesienie takiego powództwa oraz brakiem konieczności spełnienia przesłanki pokrzywdzenia wspólnika lub godzenia w interes spółki, może stać się alternatywą w stosunku do powództwa o uchylenie uchwały w związku z jej sprzecznością z dobrymi obyczajami, być może nawet częściowo je wypierając w praktyce obrotu. Akcje i udziały w majątku wspólnym małżonków Dariusz Kulgawczuk Przeznaczenie środków pochodzących z majątku wspólnego małżonków na zakup akcji spółki akcyjnej oznacza, że wchodzą one w skład tego majątku pomimo tego, że akcjonariuszem jest wyłącznie ich nabywca. Ocena, czy dana czynność przekracza zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym, powinna zostać odniesiona do wywołanych nią skutków w porównaniu z rozmiarem, charakterem i składnikami majątku wspólnego. Wyrok SN z..009 r., II CSK 446/08, MoP Nr 4/009, s. 80 A zawarł umowę sprzedaży akcji imiennych spółki akcyjnej zastrzegając sobie prawo ich odkupu. Po skorzystaniu z tego prawa ponownie zbył akcje, tym razem na rzecz B, za dwukrotnie wyższą kwotę. Żona A C wniosła pozew przeciwko A i B z żądaniem stwierdzenia nieważności umowy sprzedaży. Zarówno w chwili nabycia akcji, jak i ich zbycia między A i C obowiązywał ustrój małżeńskiej wspólności majątkowej, a środki na zakup akcji pochodziły z ich majątku wspólnego. C dowodziła, że zgodnie z art. 36 KRO (w brzmieniu podówczas obowiązującym) sprzedaż akcji była czynnością przekraczająca zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym. Tymczasem A nie poinformował jej o dokonanej transakcji, co przesądza o nieważności tejże umowy. Do jej dokonania, jako czynności przekraczającej zwykły zarząd majątkiem wspólnym, konieczna była zgodnie z wymogiem art. 36 KRO w ówczesnym brzmieniu zgoda drugiego współmałżonka wyrażona w formie wymaganej dla danej czynności prawnej. Sąd Okręgowy powództwo C oddalił, mimo że pozwani A i B uznali je za zasadne. Sąd Apelacyjny uznał umowę sprzedaży za ważną i apelację interwenientów ubocznych w tej sprawie (akcjonariuszy spółki, której akcje nabył A) oddalił, uzasadniając to tym, że jego zdaniem akcje weszły do majątku odrębnego męża, którym mógł on swobodnie rozporządzać. Zdaniem sądu, akcje można było zaliczyć do majątku wspólnego małżonków jedynie na skutek takich ustaleń obojga małżonków. Sąd zauważył, iż transakcja dotyczyła kwoty stanowiącej jedynie niewielką część majątku wspólnego. Uznał także, że C musiała posiadać wiedzę na jej temat z racji tego, iż uzyskane z wspomnianej transakcji środki miały zostać przekazane na jej konto bankowe. Zdaniem SN, orzeczenie Sądu Apelacyjnego o oddaleniu apelacji, pomimo błędnego uzasadnienia, odpowiada prawu. Nabycie bowiem przez małżonka pozostającego w małżeńskiej wspólności majątkowej akcji ze środków objętych tą wspólnością skutkuje ich wejściem w skład majątku wspólnego, mimo iż akcjonariuszem pozostaje tylko ten małżonek, który je nabywa. Według sądu, skutku tego małżonkowie wyłączyć nie mogą, wynika on bowiem bezpośrednio z przepisów KRO. KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

13 Sąd Najwyższy zaaprobował w pełni pogląd wyrażony w wyroku SN z r. odrzucający koncepcję w myśl której pokrycie udziału (akcji) z majątku wspólnego miałoby przesądzać o tym, że uczestnikami (tj. akcjonariuszami czy wspólnikami) spółki są oboje małżonkowie. Zauważył także, że w doktrynie także uznaje się, iż stroną stosunku prawnego jest tylko ten małżonek, który jest stroną czynności prawnej, tj. złożył oświadczenie woli kreujące (bądź współkreujące) dany stosunek prawny. Natomiast współmałżonek staje się jedynie współuprawnionym z tytułu nabytej wierzytelności, wchodzącej w skład majątku wspólnego. Sąd Najwyższy zwrócił też uwagę, że celem odróżnienia czynności zwykłego zarządu majątkiem wspólnym małżonków od czynności przekraczających zwykły zarząd niezbędne jest określenie rozmiaru i charakteru majątku wspólnego, wysokości danego zobowiązania w stosunku do wartości tego majątku, doniosłość czynności z punktu widzenia interesu rodziny i bezpieczeństwo obrotu 3. Do zdefiniowania pojęcia czynności przekraczających zwykły zarząd istotne jest ustalenie celu, do jakiego w rzeczywistości majątek ten jest wykorzystywany, tj. czy do zaspokajania potrzeb rodziny czy też do prowadzenia działalności gospodarczej lub inwestycyjnej 4. Ważne jest także ustalenie, jaką część majątku wspólnego małżonków stanowi kwota będąca przedmiotem czynności. Komentowany wyrok SN należy uznać za trafny. Jest on po pierwsze poprawny ze względów dogmatycznych. Konstrukcja prawa udziałowego nie stoi bowiem na przeszkodzie stałemu rozszczepianiu uprawnień korporacyjnych od majątkowych między różne podmioty. W przypadku praw udziałowych wchodzących w skład wspólnoty majątkowej małżeńskiej takie rozszczepienie jest nawet konieczne, jeśli tylko jeden z małżonków uczestniczył w czynności prawnej, na mocy której zostały nabyte lub objęte akcje (udziały). Nie można bowiem spółce i pozostałym akcjonariuszom (wspólnikom) wmuszać nowego wspólnika, a charakter prawny wspólnoty majątkowej małżeńskiej powoduje brak automatyzmu uzyskiwania członkowstwa w różnych osobach prawnych typu korporacyjnego, w tym spółkach kapitałowych, przez małżonka osoby, która jest członkiem takich organizacji. Po drugie, pogląd przyjęty przez SN jest trafny również ze względów praktycznych. Przyjmowanie, że małżonek akcjonariusza (wspólnika) zawsze staje się na równych prawach jak sam akcjonariusz (wspólnik) uczestnikiem spółki kapitałowej powodowałoby bowiem olbrzymie trudności praktyczne (znacząco podwyższyłoby koszty transakcyjne oraz często stanowiłoby istotne zagrożenie dla pewności obrotu prawnego). Negatywnym skutkom wyłączenia małżonka akcjonariusza (wspólnika) od współdecydowania w przedmiocie praw udziałowych wchodzących w skład majątku wspólnego można przeciwdziałać, przyznając mu uprawnienia współwierzyciela solidarnego w stosunku do wszystkich wierzytelności majątkowych powstałych w wyniku wykonywania praw korporacyjnych przez jego małżonka akcjonariusza (wspólnika). Małżonkowie są też uprawnieni, choć nie jest to pogląd bezdyskusyjny, w zakresie praw korporacyjnych, których wykonywanie prowadzi bezpośrednio do powstania wierzytelności majątkowych, do ustanowienia wspólnego przedstawiciela na podstawie art. 333 KSH (art. 84 KSH) stosowanego per analogiam. Realizacja takiego uprawnienia leżałaby główne w interesie małżonka nieuczestniczącego w czynności nabycia praw udziałowych, gdyż brak ustanowienia przedstawiciela powodowałby, że spółka mogłaby skutecznie kierować wszelkie oświadczenia związane z członkowstwem w spółce (np. zaproszenia na walne zgromadzenia) wyłącznie do małżonka będącego akcjonariuszem (wspólnikiem). Kwestie nabycia i objęcia praw udziałowych ze środków pochodzących ze wspólnoty majątkowej małżeńskiej przez jednego z małżonków budziła i zapewne będzie budzić aż do jednoznacznego rozwiązania tej kwestii przez ustawodawcę wątpliwości w doktrynie. Mając na względzie komentowany wyrok w codziennej praktyce należy jednak spodziewać się, że małżonkowie akcjonariusza (wspólnika) zazwyczaj nie będą uznawani przez spółki kapitałowe za ich akcjonariuszy (wspólników). W związku z tym, o działaniach spółki i swego małżonka-akcjonariusza (wspólnika) niekoniecznie zgodnych z dobrymi obyczajami współmałżonek może dowiedzieć się ze znacznym opóźnieniem. Dlatego też należy z odpowiednim wyprzedzeniem zadbać o zabezpieczenie jego sytuacji prawnej np. żądając od spółki spełnienia wszelkich świadczeń majątkowych wyłącznie do rąk obydwojga małżonków lub doprowadzając do wyznaczenia ich wspólnego przedstawiciela. Poza tym, z uwagi na możliwość pojawiania się opisanych już wyżej ryzyk interpretacyjnych, warto zawsze przy zawiązywaniu spółki zastanowić się nad wprowadzeniem do statutu (umowy spółki) uregulowań wyłączających możliwość wstąpienia do spółki współmałżonka akcjonariusza (wspólnika), jeśli akcja (udział) nabywana jest ze środków pochodzących z majątku wspólnego małżonków. Takiego skutku nie odniesie bowiem późniejsza uchwała walnego zgromadzenia (uchwała wspólników), a zmiana statutu (umowy spółki) może napotkać trudne do przezwyciężenia przeszkody 5. I CKN 46/97, OSNC Nr /999, poz. 09. Zob. wyrok SN z r., IV CK 53/03, niepubl. 3 Tak wyrok SN z r., II CKN 90/00, niepubl.; uchwała SN (7) z r., III CZP 8/93 OSNCP Nr 7 8/994, poz Zob. wyroki SN z r., I CK 9/04, niepubl. oraz z r., V CKN 063/00, niepubl. 5 Zob. J.A. Strzępka, E. Zielińska [w:] Kodeks spółek handlowych., pod red. J.A. Strzępki, Warszawa 009, komentarz do art. 83¹ KSH, SIP LEGALIS. DODATEK do MoP 9/00 3

14 Forma wyrażenia zgody na ustanowienie zastawu rejestrowego na udziałach Dariusz Kulgawczuk Piotr Letolc ORZECZNICTWO Zgoda spółki na ustanowienie zastawu rejestrowego na udziałach spółki powinna być wyrażona w formie właściwej dla umowy o ustanowienie zastawu rejestrowego na udziałach spółki z o.o., to jest w formie pisemnej (art. 63 KC w zw. z art. 3 ust. ustawy z r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, Dz.U. Nr 49, poz. 703 ze zm.; dalej jako: ZastRejU). Uchwała SN z..009 r., III CSK 30/08, Biul. SN Nr /009 Powódkę X S.A. łączyły ze spółką ABC S.A. umowy factoringowe, których płatność zabezpieczona była zastawem rejestrowym na należących do ABC S.A. udziałach DEF sp. z o.o. Zgodnie z postanowieniami umów zastawniczych X była uprawniona do zaspokojenia się z przedmiotu zastawu poprzez jego przejęcie. Zarząd DEF sp. z o.o. wyraził zgodnie z wymaganiami przewidzianymi przez umowę spółki zgodę na ustanowienie zastawu na udziałach (akceptując tym samym treść i warunki umowy zastawniczej). Sąd Rejonowy ustalił, że X S.A. przysługują udziały DEF sp. z o.o., ponieważ realizacja prawa zastawnika nie może być utożsamiana ze zbyciem udziałów w rozumieniu art. 8 KSH (więc nie jest tym samym wymagana powtórna zgoda spółki na ich przejęcie przez zastawnika) i wyłączył je z masy upadłości ABC S.A. Sąd Okręgowy, odwołując się do postanowienia SN z r., wskazał, że art. 80 KSH jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 3 ust. ZastRejU. Zdaniem Sądu Okręgowego, umowa zastawnicza, której przedmiotem są udziały spółki z o.o. powinna być zawarta w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi pod rygorem nieważności i ten wymóg został w rozpoznawanej sprawie zachowany. Natomiast co do zgody osoby trzeciej na zawarcie umowy zastawniczej (tu: DEF sp. z o.o.) mogą powstawać wątpliwości, czy musi zostać ona wyrażona w formie właściwej dla umowy o ustanowieniu zastawu rejestrowego (forma pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi), czy też zważywszy na treść art. 8 KSH wystarczająca jest zwykła forma pisemna. Powyższe zagadnienie prawne Sąd Okręgowy przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia. Sąd Najwyższy zauważył, że ZastRejU przewiduje, iż umowa zastawnicza powinna być pod rygorem nieważności zawarta na piśmie. Zauważył także, że ZastRejU nie zawiera przepisów normujących zgodę spółki na ustanowienie zastawu, ani też formy, w jakiej ma ona zostać wyrażona, a przy tym odsyła do przepisów KC w sprawach nią nieuregulowanych. KSH z kolei zawiera takie postanowienia, wskazując w art. 8 KSH że forma pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi wymagana jest jedynie dla zbycia udziałów. Sąd Najwyższy zauważył także, że w doktrynie po wejściu w życie KSH pojawiły się liczne głosy wskazujące, iż art. 3 ust. ZastRejU, w zakresie formy przewidzianej dla ustanowienia zastawu, ma charakter szczególny i wyłącza stosowanie innych przepisów normujących tę kwestię odmiennie, w tym także art. 80 KSH i art. 39 KC. Co prawda, odmienny pogląd wyraził SN w dwóch postanowieniach z r. uznając, że to art. 80 KSH stanowi lex specialis w stosunku do art. 3 ZastRejU, jednak stanowisko to spotkało się w literaturze z uzasadnioną krytyką. Podniesiono bowiem, że instytucja zastawu jest niejednorodna, a zastaw rejestrowy jest tylko jedną z jego odmian. Warto ponadto zdaniem sądu podkreślić, że zastaw rejestrowy został uregulowany jednolicie bez względu na przedmiot zastawu, tak więc niedopuszczalne wydaje się podważanie tej jednolitości w odniesieniu do zastawu na udziałach spółki z o.o. Przepisy innych ustaw (także KSH) stosowane być mogą jedynie w sprawach nieregulowanych a do takich kwestia formy ustanowienia zastawu nie należy, tak więc to KC stanowi lex generalis w stosunku do ZastRejU. Zdaniem SN, umowa o ustanowienie zastawu rejestrowego powinna być zawarta w zwykłej formie pisemnej ad solemnitatem. W związku z tym, zgoda na ustanowienie zastawu rejestrowego też powinna być wyrażona w tej formie, bowiem niespójne byłoby rozwiązanie przewidujące dla udzielenia zgody na ustanowienie zastawu formę surowszą, niż dla samego ustanowienia. Sąd Najwyższy zauważył w podsumowaniu swoich rozważań, iż art. 8 KSH przewiduje jedynie konieczność zgody spółki na dokonywanie czynności dotyczących jej udziałów oraz określa formę tej zgody dla zbycia udziałów spółki, ale co istotne ure III CK 49/0, OSNC Nr 4/005, poz. 67. III CK 49/0, OSNC Nr 4/005, poz. 67 i III CK 430/0, Wokanda Nr /004, s KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

15 gulowania te odnoszą się jedynie do konkretnych czynności prawnych, a nie do skutków, jakie one wywołują. W związku z tym przejście udziałów w następstwie wykonania przez zastawnika uprawnienia do ich przejęcia na własność (na podstawie art. ZastRejU) nie jest zbyciem udziałów w rozumieniu art. 8 KSH, co w konsekwencji prowadzi do wniosku, że forma przewidziana w art. 8 3 KSH nie odnosi się do zgody spółki na ustanowienie zastawu rejestrowego na jej udziałach. Formę tę określa art. 63 KC w zw. z art. i art. 80 KSH, powinna być ona zatem identyczna jak forma ustanowienia zastawu rejestrowego. Zastaw to ograniczone prawo rzeczowe, którego głównym celem jest zabezpieczenie określonej wierzytelności. W myśl art. 306 KC w celu zabezpieczenia określonej wierzytelności można rzecz ruchomą obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne (czyli np. Skarbowi Państwa oraz jednostkom samorządu terytorialnego) 3. Jedną z jego form jest właśnie zastaw rejestrowy, charakteryzujący się przede wszystkim tym, że zgodnie z art. 5 ZastRejU, zastawem rejestrowym można zabezpieczyć jedynie wierzytelność pieniężną (wyrażoną w pieniądzu polskim lub walucie obcej). Inną jego cechą charakterystyczną jest w przeciwieństwie do zastawu zwykłego odstąpienie od wymagania, jako przesłanki powstania zastawu, wydania zastawionej rzeczy we władanie zastawnika 4. Udział, mający charakter zbywalnego prawa majątkowego, może być także przedmiotem zastawu. Jak wskazuje art. ust. ZastRejU do ustanowienia zastawu rejestrowego (tu: na udziałach) wymagana jest umowa między osobą uprawnioną do rozporządzania (udziałami) a wierzycielem oraz wpis do rejestru zastawów (mający charakter konstytutywny). Ustawodawca rezygnował obecnie z wymogu (dawny art. 3 ust. 3 ZastRejU), by wniosek o dokonanie wpisu w rejestrze złożony był w terminie miesiąca od daty zawarcia umowy zastawniczej pod rygorem odrzucenia wniosku. Uprawnienie do złożenia wniosku przysługuje obu stronom umowy zastawniczej, a więc ze względów praktycznych warto wyraźnie w niej wskazać osobę zobligowaną do złożenia takiego wniosku 5. Postępowanie w sprawie wpisu zastawu do rejestru zastawów regulują art ZastRejU (a kwestie tam nieuregulowane zgodnie z art. 44 ZastRejU przepisy KPC dotyczące postępowania nieprocesowego), sądem właściwym zaś do złożenia wniosku jest sąd rejonowy sąd gospodarczy właściwy miejscowo ze względu na miejsce zamieszkania (siedzibę) zastawcy. Mimo ustanowienia zastawu zastawca ma możliwość rozporządzania rzeczą (prawem). Gdyby w związku z tym nastąpiła kolizja zastawu i praw osób trzecich, ogólna reguła aktualna wobec wszystkich praw rzeczowych wskazuje, aby wszelkie ewentualne kolizje rozstrzygać na podstawie zasady pierwszeństwa. Najistotniejsze znaczenie z punktu widzenia realizacji zastawu mają bowiem przepisy KPC, normujące kolejność zaspokojenia należności w ramach postępowania egzekucyjnego. Co istotne, art. 0 ZastRejU przewiduje, że wierzytelność zabezpieczona zastawem rejestrowym podlega zaspokojeniu z przedmiotu tego zastawu z pierwszeństwem przed innymi wierzytelnościami, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Takim przepisem szczególnym jest np. art. 05 KPC, który wskazuje kategorie wierzytelności, podlegające zaspokojeniu w trakcie postępowania egzekucyjnego przed wierzytelnościami zabezpieczonymi zastawem. Będą to np. m.in. koszty egzekucyjne, należności alimentacyjne, należności za pracę (za okres nie dłuższy niż 3 miesiące) oraz renty z tytułu odszkodowania, podatki, opłaty za użytkowanie wieczyste i inne. Zawarcie umowy zastawniczej jest niewątpliwie podstawową przesłanką powstania zastawu rejestrowego. Zgodnie z art. 3 ust. ZastRejU, niezbędnymi jej elementami są: data jej zawarcia, imię i nazwisko (nazwa), miejsce zamieszkania (siedziba) i adres zastawnika, zastawcy oraz dłużnika niebędącego zastawcą, określenie przedmiotu zastawu i oznaczenie wierzytelności zabezpieczonej zastawem. W praktyce treść umowy może być o wiele bogatsza, bowiem ZastRejU pozostawia stronom szeroki zakres swobody co do kształtowania treści powoływanego do życia stosunku prawnego. Strony umowy zastawniczej mogą np. wyłączyć stosowanie przepisów o charakterze dyspozytywnym (np. art. 0,, 8 ZastRejU) 6. Umowa zastawnicza powinna być pod rygorem nieważności zawarta na piśmie. Zwykła forma pisemna umowy ustanawiającej zastaw rejestrowy (odstąpienie od formy pisemnej z podpisami notarialnie podpisanymi zob. art. 39 zd. KC) ma swoje uzasadnienie w samej konstrukcji zastawu rejestrowego, gdzie skutki prawne powstają dopiero z momentem wpisu do rejestru zastawów. W doktrynie na długo przed zmianą ZastRejU ze stycznia 009 r. 7, powszechnie wyrażany był pogląd, że to art. 3 ust. ZastRejU jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 80 KSH, a nie odwrotnie. Wskazywano, że skoro zwykła forma pisemna umowy zastawniczej mieści się w konstrukcji zastawu rejestrowego i pozwala na realizację celu w postaci bezpieczeństwa i pewności obrotu (co przy zastawie kodeksowym jest realizowane poprzez stosowanie formy szczególnej) to uznać należy, przy założeniu że przepis art. 3 ZastRejU jest przepisem szczególnym wobec art. 39 KC, to jest on także przepisem szczególnym wobec art. 80 KSH 8. Należy zgodzić się z tym poglądem. 3 Por. art. 4 4 ustawy z r. Ordynacja Podatkowa (t. jedn: Dz.U. z 005 r. Nr 8, poz. 60), według którego zastaw skarbowy nie jest uprzywilejowany w stosunku do zastawu rejestrowego, lecz jedynie w stosunku do zastawu zwykłego. 4 Tak J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, Warszawa 004, s Tak A. Herbet, Obrót udziałami spółce z o.o., Warszawa 004, s Autor proponuje także zamieszczanie w umowie dodatkowego zobowiązania do zawarcia kolejnej umowy zastawniczej w razie odrzucenia przez sąd wniosku o wpis zastawu do rejestru zastawów. 6 Więcej na ten temat: A. Herbet, op. cit., s Ustawą z r. o zmianie ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U. z 008 r. Nr 80, poz 3; dalej jako: ZmZastRejU) dodano do art. 3 ust. zd. w brzmieniu: Do umów o ustanowienie zastawu rejestrowego na wierzytelnościach i prawach nie stosuje się przepisów o formie pisemnej szczególnej określonej w odrębnych przepisach. Nowelizacja weszła w życie..009 r. 8 Tak M. Michalski, Glosa do postanowienia SN z r., III CK 49/0, Glosa Nr /005, s. 9 i n.; podobne poglądy wyrażają: R. Uliasz, Kilka uwag dotyczących zastawu na udziałach w spółce z o.o., NPN Nr /006, s. i n.; M. Leśniak, Umowa zastawnicza zastawu rejestrowego, Pr. Sp. Nr 9/00, s. 40 i n.; T. Stawecki, Zastaw na udziale DODATEK do MoP 9/00 5

16 ORZECZNICTWO Nie było bowiem potrzeby skoro treść samej umowy zastawniczej sprawdza sąd rejestrowy, a jej antydatowanie jest utrudnione w związku z jawnością rejestru zastawów i prowadzeniem go przez organ władzy publicznej stosowania do umowy zastawu na udziałach formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Tym bardziej nie było konieczności stosowania zaostrzonych rygorów formalnych w odniesieniu do zgody osoby trzeciej na taką umowę. Zauważyć warto, że omawiany problem dzięki ZmZastRejU, która weszła w życie w styczniu 009 r. stracił obecnie na zna czeniu. Uchwała może nadal być jednak istotna dla umów zastawu rejestrowego na udziałach zawartych przed..009 r. Wówczas, jeśli zgodę na zawarcie umowy zarząd spółki udzielił w formie pisemnej, nie będzie podstaw do kwestionowania ważności takiej zgody, a w konsekwencji skuteczności samej umowy. w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, PPH Nr 8/00, s. i n.; także A. Herbet, Glosa do postanowienia SN z r., III CK 49/0, Rej. Nr 4/006, s. 55 i n. Nieformalne zwołanie zgromadzenia wspólników Dariusz Kulgawczuk Art. 38 KSH stwarza tylko minimalne gwarancje zapewnianej wspólnikom ochrony ustawowej. Zawiadomienie ich dokonane w inny sposób, pozwalający jednak na powzięcie z określonym wyprzedzeniem czasowym informacji o terminie, miejscu i porządku obrad zwołanego zgromadzenia wspólników, nie może być traktowane jako zwołane wadliwie i pozbawione uprawnienia do podejmowania uchwał. Wyrok SN z r., I CSK 53/08 Powód X wniósł powództwo przeciwko y o stwierdzenie nieważności uchwały nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników y, powołując się m.in. na okoliczność, że nie został prawidłowo zawiadomiony o tym zgromadzeniu, gdyż zawiadomienie doręczono mu do rąk własnych. Sąd I instancji uwzględnił powództwo. Apelację od wyroku wniósł pozwany. Sąd II instancji ją uwzględnił, oddalając powództwo. Sąd Apelacyjny uzasadnił swe rozstrzygnięcie w ten sposób, że zawiadomienie X jako wspólnika spółki y o zgromadzeniu wspólników y w sposób nieprzewidziany w art. 38 KSH nie mogło prowadzić, w okolicznościach przedmiotowej sprawy, do uznania uchwał podjętych przez to zgromadzenie za nieważne. Wskazane uchybienie formalne nie miało bowiem wpływu na treść podejmowanej uchwały. Sąd Apelacyjny uznał również, że inny niż określony w art. 38 KSH sposób zawiadomienia wspólnika o zgromadzeniu wspólników nie jest równoznaczny z nieważnością podjętych na tym zgromadzeniu uchwał, choć może skutkować w razie nieobecności wspólnika na tak zwołanym zgromadzeniu przyznaniem takiemu wspólnikowi legitymacji czynnej do zaskarżania tych uchwał na podstawie art. 50 pkt 4 KSH. Skargę kasacyjną wniósł powód zarzucając wyrokowi sądu II instancji naruszenie art. 5 KSH w zw. z art. 38 i 40 KSH. Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną w sposób następujący uzasadniając swoje rozstrzygnięcie. Zdaniem SN, osobiste wręczenie (w przedmiotowej sprawie przez prezesa spółki w obecności dwóch funkcjonariuszy Policji) zawiadomienia o terminie i porządku zgromadzenia wspólników w terminie przewidzianym w art. 38 KSH nie może być traktowane jako wadliwie. Sposób doręczenia zaproszenia na zgromadzenie wspólników wynikający z art. 38 KSH nie jest bowiem jedynym, dzięki któremu można osiągnąć cel w postaci skutecznego powiadomienia wspólników o zwołaniu zgromadzenia i jego porządku obrad. W kontekście zarzutu naruszenia art. 40 KSH Sąd Najwyższy stwierdził, iż podjęcie działań zmierzających do powiadomienia wspólnika o zgromadzeniu wspólników, które, mimo braku zachowania wymogów z art. 38 KSH, osiągnęły swój skutek, nie może być traktowane jak brak formalnego zwołania zgromadzenia wspólników. Sąd Najwyższy powołał się również na wcześniejsze orzecznictwo, w którym stwierdził, że uchybienia formalne (np. wadliwość zwołania zgromadzenia), także w stadium poprzedzającym podjęcie uchwały, mogą być skuteczną podstawą żądania 6 KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

17 stwierdzenia nieważności uchwały tylko wówczas, jeżeli wywarły wpływ na jej treść. Mając powyższe na uwadze SN uznał, że biorąc pod uwagę stopień udziału powoda w kapitale zakładowym pozwanego, nawet w razie uznania wadliwości osobistego doręczenia mu zawiadomienia jako odbiegającego od art. 38 KSH, nie można przyjąć, że miało to wpływ na treść zaskarżonej uchwały i tym samym stworzyło podstawę do stwierdzenia jej nieważności. Analizowane rozstrzygnięcie, mimo swej trafności, pozostawia pewien niedosyt, jeśli chodzi o jego uzasadnienie. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu komentowanego wyroku nie wskazał bowiem przyczyn, dlaczego uznał, że art. 38 KSH przewiduje jedynie minimalną ochronę wspólnika w zakresie otrzymania zawiadomienia o zgromadzeniu wspólników a pełna ochrona, jak można wnosić, wynika z innych regulacji. Innymi słowy, sąd nie wyjaśnił, z jakiej normy ogólnej wyprowadził wniosek, że, zawiadomienie wspólnika o zgromadzeniu w sposób nieprzewidziany w art. 38 KSH w analizowanej sprawie poprzez doręczenie zawiadomienia do rąk własnych może być skuteczne i niewadliwe. Jak się wydaje, za taką normę ogólną, wobec której lex specialis stanowi art. 38 KSH, można uznać art. 6 KC. Wprawdzie, zgodnie ze swoją literalną treścią, reguluje on jedynie skuteczność i moment dojścia oświadczeń woli, a nie oświadczeń wiedzy a za takie, zgodnie z orzecznictwem SN należy uznać zawiadomienie wspólnika o zwołaniu zgromadzenia. Jednak oświadczenia woli i oświadczenia wiedzy mają wspólny element w obu przypadkach podmiot prawa coś oświadcza innemu podmiotowi prawa. W związku z tym należy przyjąć, że do oświadczeń wiedzy w określonym zakresie można stosować analogicznie przepisy o oświadczeniach woli 3, w szczególności art. 6 zd. KC, który określa moment dojścia oświadczenia woli do adresata i wskazuje na jego skuteczność z chwilą takiego dojścia, bez względu na to, w jaki sposób zostało ono złożone. W konsekwencji zawiadomienie wspólników o zgromadzeniu nie musi mieć koniecznie miejsca przy zachowaniu jednego ze sposobów z art. 38 KSH, o ile inny sposób zawiadomienia zapewnia takiemu wspólnikowi możliwość powzięcia istotnych informacji o zgromadzeniu (miejsce, termin, porządek obrad) z nie mniejszym wyprzedzeniem niż zawiadomienie z art. 38 KSH. Warto też zauważyć, że art. 38 KSH ma charakter dyspozytywny 4. Oznacza to, że w granicach swej autonomii woli 5 (wynikającej na podstawie art. KSH z zasady swobody umów z art. 353 KC) wspólnicy spółki z o.o. mogą uregulować w umowie spółki sposób zawiadamiania o zgromadzeniach wspólników odmiennie niż stanowi to art. 38 KSH, np. w spółkach pracowniczych przewidzieć zwoływanie zgromadzeń wspólników poprzez ogłoszenie w Monitorze Sądowym i Gospodarczym lub na stronie internetowej spółki (czyli w sposób typowy dla spółek akcyjnych) 6. Nie ma przeszkód, aby umowa spółki z o.o. zawierała też postanowienia liberalizujące restrykcyjny przepis art. 38 KSH i dopuszczała inne, bardziej elastyczne, sposoby zawiadamiania np. faksem, pocztą elektroniczną oraz przez posłańca, z zastrzeżeniem jednak konieczności wykazania się przez spółkę jakimkolwiek dokumentem lub w inny sposób dojścia zawiadomienia do adresata 7. Z kolei w spółce akcyjnej, nawet jeśli wszystkie jej akcje są imienne, w związku z zasadą ścisłości statutu (art KSH w zw. z art KSH) 8 nie ma możliwości uelastycznia sposobów zawiadamiania o walnych zgromadzeniach, co jest aktualne nawet w sytuacji, kiedy spółka akcyjna swą strukturą osobową przypomina spółkę z o.o. i np. liczy lub 3 akcjonariuszy. Analizowany wyrok SN spowoduje przede wszystkim pewne zmniejszenie liczby absurdalnych sytuacji w codziennej praktyce funkcjonowania spółek kapitałowych nie będzie potrzeby zawiadamiania wspólników o zwołanych zgromadzeniach zawsze przy użyciu sposobów wskazanych w art. 38 KSH, nawet jeśli znacznie wygodniejsze i tańsze w danej sytuacji może być zawiadomienie osobiste. Komentowane orzeczenie stanowi też udany przykład odwołania się przez SN do dyrektyw wykładni funkcjonalnej. Utożsamianie prawa wyłącznie z gramatyczną treścią przepisu jest bowiem błędne i nieraz prowadzi do rozstrzygnięć całkowicie sprzecznych z elementarnym poczuciem sprawiedliwości oraz sensu przepisów prawnych 9. Można więc liczyć, że analizowany wyrok będzie stanowił inspirację dla innych orzeczeń w kwestii różnych (nie zawsze do końca przemyślanych) wymagań formalnych. Zob. wyrok SN z r., II CK 96/04, OSNC Nr /006, poz. 3; wyrok SN z r., III CK 477/04, niepubl.; wyrok SN z r., III CSK 63/07, OSNC Nr 9/008, poz. 07. Tak wyrok SN z r., V CKN 49/0, MoP Nr 3/006, s. 45 i n.; odmiennie K. Pietrzykowski oraz M. Wrzołek-Romańczuk [w:] Dopuszczalność odwołania walnego zgromadzenia, PPH Nr / 000, s. i n. 3 Tak m.in. J. Pokrzywniak, Oświadczenia i zawiadomienia, MoP Nr 4/005, s. 3 i n.; podobnie M. Rodzynkiewicz, Kodeks spółek handlowych., Warszawa 009, s Por. R. L. Kwaśnicki, Uchwały zgromadzenia wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, cz. II, Pr. Sp. Nr 7 8/005, s. 38 i n. 5 Por. R. L. Kwaśnicki, Autonomia woli w kształtowaniu postanowień umowy (aktu założycielskiego) spółki z o.o., Pr. Sp. Nr 7 8/003, s. 8 i n. 6 Tak R. L. Kwaśnicki, Uchwały zgromadzenia wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, cz. II, Pr. Sp. Nr 7 8/005, s. 38 i n. 7 Tak m.in. A. Szumański [w:] S. Sołtysiński, A. Szumański, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych.. T. II, Warszawa 005, s Por. R. L. Kwaśnicki, Autonomia woli w kształtowaniu postanowień statutu spółki akcyjnej w prawie polskim, niemieckim oraz amerykańskim, Pr. Sp. Nr /00, s. 6 i n. 9 Por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN z r., III CZP 37/004, OSNC Nr 3/005, poz. 4 oraz uchwała SN (7) z r., III CZP 8/003, OSNC Nr /004, poz.. DODATEK do MoP 9/00 7

18 ORZECZNICTWO Odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki jawnej po jej wykreśleniu z rejestru Paulina Kozarzewska Przepisu art. 67 KSH nie można rozumieć w ten sposób, że wspólnicy stwierdzą tylko, iż spółka zostaje rozwiązana bez przeprowadzenia likwidacji. W szczególności jeżeli spółka jest dłużnikiem nie można zakończyć jej działalności bez wskazania w jaki sposób jej długi mają być zaspokojone. W razie gdy wspólnicy nie wskażą innego sposobu zaspokojenia długów spółki, to stają się jej następcami prawnymi do czasu zaspokojenia jej wierzycieli. Wyrok SN z r., II CSK 34/09, Biul. SN Nr 0/009, s. 6; OSNC Nr A/00, poz. 0 Sąd Okręgowy wydał nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym, zobowiązując spółkę jawną do zapłaty żądanej kwoty powódce, który to nakaz został następnie utrzymany w mocy wyrokiem sądu. Pozwana spółka zaskarżyła wyrok Sądu Okręgowego, jednak wkrótce po tym wspólnicy spółki jawnej wnieśli o zawieszenie postępowania apelacyjnego z uwagi na fakt rozwiązania spółki i następczą utratę przez nią zdolności procesowej. Z załączonych do wniosku dokumentów wynikało, że wspólnicy pozwanej spółki jawnej w toku postępowania drugoinstancyjnego podjęli uchwałę o rozwiązaniu spółki bez przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego na podstawie art. 67 KSH, a następnie Sąd Rejonowy uwzględniając wniosek wspólników wykreślił spółkę z KRS. Sąd Apelacyjny zawiesił postępowanie, po czym uznając wspólników spółki jawnej za jej następców prawnych, podjął postępowanie i wyrokiem oddalił apelację pozwanych. Następcy prawni pozwanej wnieśli od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną, zarzucając sądowi naruszenie m.in. art. 67 KSH przez jego błędną wykładnię oraz art. 355 KPC przez jego niezastosowanie oraz kontynuowanie procesu w sytuacji spełnienia przesłanek jego umorzenia. Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną, przyjmując argumentację Sądu Apelacyjnego za właściwą. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku podkreślił, że na tle regulacji zawartej w KSH bez wątpienia spółka jawna jest odrębnym od wspólników podmiotem prawa. Jednak pomimo tej odrębności, pomiędzy spółką jawną a jej wspólnikami występuje ścisła więź prawna, która nie występuje w spółkach kapitałowych lub innych osobach prawnych. Więź ta wyznacza się przede wszystkim w tym, że wspólnicy są z mocy ustawy uprawnieni do reprezentacji spółki oraz że ponoszą odpowiedzialność za zobowiązania spółki solidarnie ze spółką i pozostałymi wspólnikami, całym swoim majątkiem w sposób akcesoryjny i subsydiarny (art. KSH). Przy czym, subsydiarność wyraża się wyłącznie na płaszczyźnie egzekucji, co oznacza, że egzekucję z majątku wspólników można wszcząć dopiero wówczas, gdy okaże się, że egzekucja z majątku spółki była bezskuteczna lub jest oczywiste, że będzie ona bezskuteczna. Tak postrzegana konstrukcja spółki jawnej powinna być punktem wyjścia dla wykładni art. 67 KSH. Przepis ten pozwala na to, aby spółka jawna przestała istnieć jako odrębny podmiot, z woli wspólników bez przeprowadzenia likwidacji. Zdaniem SN, jeżeli spółka jawna posiada długi, nie można na podstawie art. 67 KSH zakończyć jej działalności bez jednoczesnego wskazania, w jaki sposób jej długi mają być zaspokojone. Gdyby bowiem zezwolić na zakończenie bytu prawnego spółki jawnej bez wskazania, kto ma pokryć jej zobowiązania, to wierzyciele spółki mogliby zostać pozbawieni możliwości zaspokojenia ich należności. Sąd Najwyższy uznał więc wspólników za następców prawnych wykreślonej z rejestru przedsiębiorców spółki jawnej. Należy stwierdzić, że rozumowanie SN w przedstawionym stanie faktycznym jest jak najbardziej słuszne. W sytuacji, gdy wspólnicy nie wskażą innego sposobu zaspokojenia długów spółki, rozwiązując spółkę jawną bez przeprowadzania postępowania likwidacyjnego na mocy art. 67 KSH, to logiczną konsekwencją jest to, że stają się z mocy prawa jej następcami prawnymi do czasu zaspokojenia wierzycieli. Prawidłowa wykładnia przepisu art. 67 KSH powinna prowadzić do wniosku, że przepis ten nie tylko zawiera upoważnienie dla wspólników, że mogą oni przewidzieć inny sposób zakończenia działalności spółki niż przez jej likwidację, ale jest to jednocześnie ustawowe upoważnienie do wskazania sukcesora spółki. Wspólnicy spółki jawnej powinni więc w uchwale o rozwiązaniu spółki bez przeprowadzenia likwidacji wskazać osoby, które przejmują prawa i obowiązki rozwiązanej spółki. Jeżeli w uchwale brak wyraźnego postanowienia, kto jest takim sukcesorem, za następców prawnych spółki, do czasu rozliczenia się jej z pozostałymi uczestnikami obrotu, powinni być uznani wszyscy wspólnicy spółki. 8 KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

19 Za przedstawionym rozwiązaniem przemawiają względy bezpieczeństwa i pewności obrotu gospodarczego. Z aprobatą należy się więc odnieść do zawartego w uzasadnieniu wymienionego orzeczenia poglądu, zgodnie z którym wspólnicy spółki jawnej wykreślonej z rejestru bez przeprowadzenia likwidacji wstępują w jej prawa i obowiązki wynikające z toczącego się z udziałem spółki jawnej procesu. Odpowiedzialność wspólników jest bowiem akcesoryjna, więc z chwilą ustania bytu spółki, przestają również istnieć jej długi. Odpowiedzialność wspólników byłaby w takiej sytuacji bezprzedmiotowa, a wierzyciele bez swojej winy nie mogliby uzyskać zaspokojenia przysługujących im wierzytelności. Omawiane orzeczenie jest bardzo istotne z punktu widzenia zapewnienia wierzycielom spółki jawnej słusznej ochrony. Odmienna od przyjętej przez SN interpretacja art. 67 KSH mogłaby, poprzez jego nadużywanie przez wspólników, pozbawić wierzycieli spółki jawnej możliwości zaspokojenia się z majątków wspólników. Należy więc uznać, że ustanie bytu prawnego spółki nie zmienia sytuacji jej wierzycieli, gdyż wspólnicy, którzy postanowili o jej rozwiązaniu bez przeprowadzenia likwidacji, stają się z mocy prawa zobowiązanymi w miejsce spółki. Jedyny udziałowiec spółki nie może być jej pracownikiem Paulina Kozarzewska Prezes spółki kapitałowej, będący zarazem jej jedynym udziałowcem, nie może być zatrudniony na podstawie umowy o pracę w tej spółce, z uwagi na fakt niespełnienia przesłanki podporządkowania pracownika pracodawcy, która jest wymagana na gruncie art. KP. Wyrok SN z r., II UK 357/09 Stefan W. był początkowo mniejszościowym udziałowcem spółki z o.o., zatrudnionym na etacie jako dyrektor do spraw administracyjnych. Z upływem czasu awansował i objął funkcję prezesa zarządu spółki, kontynuując zatrudnienie na podstawie umowy o pracę. Niebawem również spłacił pozostałych wspólników i uzyskał status jedynego udziałowca spółki. Kilka miesięcy później z powodu poważnej choroby serca Stefan W. przebywał na zwolnieniu lekarskim. ZUS odmówił mu jednak prawa do zasiłku chorobowego, argumentując to tym, że jako jedyny właściciel spółki handlowej nie może być jednocześnie jej pracownikiem, a jego etat wygasł wraz z uzyskaniem statusu wyłącznego udziałowca spółki. W ocenie ZUS, dla odmowy wypłaty zasiłku nie miał również znaczenia fakt, że Stefan W. podpisał umowę o pracę jeszcze zanim objął wszystkie udziały w spółce. ZUS postanowił jednak oddać prezesowi zarządu wszystkie zapłacone składki na ubezpieczenia, licząc od daty objęcia przez niego wszystkich udziałów. Sprawa trafiła do sądu, aż ostateczny wyrok w sprawie wydał Sąd Najwyższy, potwierdzając prawidłowość stanowiska ZUS oraz sądów I i II instancji. Zgodnie z art. KP, przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę. Z kolei pracodawca zobowiązuje się do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Jak podkreślił SN, istotą stosunku pracy jest więc osobiste świadczenie pracy przez pracownika na rzecz pracodawcy w warunkach podporządkowania pracownika pracodawcy w zakresie dotyczącym pracy. W świetle powyższego, SN uznał, że wraz z nabyciem wszystkich udziałów umowa o pracę Stefana W. przestała spełniać przesłanki stosunku pracy przewidziane w art. KP, a zatem wygasła z mocy prawa. Zdaniem składu orzekającego, w sytuacji, gdy pracownikiem jest jedyny właściciel spółki, nie można mówić o podporządkowaniu. Ponadto, ryzyko działań podejmowanych przez prezesa zarządu obciążałoby jego jako pracownika i jednocześnie właściciela, na co nie zezwalają przepisy KP. Orzecznictwo sądowe reprezentuje stanowisko, że o charakterze prawnym łączącego strony stosunku pracy nie decyduje formalna nazwa umowy, ale jej rzeczywista treść, a w razie występowania w treści umowy elementów charakterystycznych zarówno dla stosunku pracy, jak i dla zobowiązania na podstawie prawa cywilnego, o jej prawnym charakterze decydują elementy przeważające w tej umowie. W wyroku z r. SN stwier I PKN 389/98, OSNAPiUS Nr /999, poz. 78. DODATEK do MoP 9/00 9

20 ORZECZNICTWO dził, że o zakwalifikowaniu umowy o świadczenie usług jako umowy o pracę decyduje jedynie sposób wykonywania umowy, a w szczególności realizowanie przez strony nawet wbrew postanowieniom zawartej umowy tych cech, które charakteryzują umowę o pracę i odróżniają tę umowę od innych umów o świadczenie usług. Niezbędnym warunkiem dla zakwalifikowania umowy o świadczenie usług jako umowy o pracę jest więc ustalenie, że cechy istotne dla umowy o pracę mają charakter przeważający. Do tych cech należy przede wszystkim podporządkowanie pracownika, wymóg osobistego świadczenia pracy oraz obciążanie podmiotu zatrudniającego ryzykiem prowadzenia zakładu pracy. Z kolei w wyroku z r. SN podkreślił, że brak obowiązku wykonania poleceń przemawia przeciwko możliwości uznania stosunku prawnego za stosunek pracy w świetle art. KP. Powyżej przedstawiona interpretacja art. KP przemawia za uznaniem, że prezes spółki kapitałowej będący zarazem jej jedynym udziałowcem, nie może być zatrudniony na podstawie umowy o pracę w tej spółce, skoro nie zostanie spełniona przesłanka podporządkowania pracownika pracodawcy. Prezes spółki w takiej sytuacji bowiem podlega de facto samemu sobie. Na gruncie KSH sam też ponosi odpowiedzialność za podejmowane przez siebie decyzje. Z drugiej jednak strony, w orzeczeniu z r. 3 SN przyjął nieco odmienne stanowisko, mianowicie uznał, że nie może być tak, że wspólnik spółki, który jest w stanie podołać obowiązkom świadczenia pracy na rzecz tej spółki, ma być zmuszany do zatrudnienia przy tej pracy innej osoby, jeżeli może takie obowiązki wykonywać osobiście w ramach zatrudnienia. Sąd Najwyższy podkreślił, że wspólnik dwuosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, który jest w niej zatrudniony i rów nocześnie zarządza zakładem pracy, może być objęty ubezpieczeniem społecznym z tytułu umowy o pracę, a nie działalności gospodarczej. W ocenie SN, zawarcie umowy o pracę z właścicielem spółki nie może być uznane za sprzeczne z prawem ani nie stanowi obejścia prawa. Podsumowując, wydaje się ze względu na trafność argumentacji związanej de facto z brakiem możliwości wystąpienia podporządkowania w spółce jednoosobowej jedynego członka jej zarządu, będącego jednocześnie jedynym wspólnikiem iż przeważają argumenty przemawiające na rzecz uznania braku możliwości zatrudniania takiego członka zarządu na podstawie umowy o pracę. Wprawdzie nie ma przepisu, który mówiłby o tym, że osoba, która skupiła wszystkie udziały w spółce, przestaje być pracownikiem i tym samym traci świadczenia z ubezpieczenia społecznego, to jednak pozostawanie przez prezesa spółki w stosunku pracy stwarzałoby niedopuszczalną, w świetle art. KP, fikcję prawną, opartą na przekonaniu, że prezes zarządu jako pracownik spółki działa pod jej kierownictwem. Z tego też względu, w związku z ustaniem stosunku pracy pomiędzy spółką a prezesem jej zarządu z chwilą uzyskania przez prezesa statusu jedynego udziałowca, prezes spółki traci jednocześnie uprawnienie do pracowniczych świadczeń z ZUS. I PKN 89/97, OSNAPiUS Nr /998, poz I UK 6/008. Odpowiedzialność członka zarządu za zaległości publicznoprawne spółki Paulina Kozarzewska Prezes zarządu spółki z o.o., który w czasie właściwym nie zgłosił wniosku o ogłoszenie upadłości niewypłacanej spółki, a jedynie zrezygnował z członkostwa w jej zarządzie, nie może uchylić się od odpowiedzialności za publicznoprawne zaległości niewypłacalnej spółki powstałe w czasie pełnienia przezeń obowiązków członka zarządu (art. 6 i ustawy z r. Ordynacja podatkowa ) na podstawie przesłanki braku zawinienia tylko dlatego, że zgromadzenie wspólników sprzeciwiało się takiemu wnioskowi. Wyrok SN z r., I UK 75/009 X pełnił funkcję prezesa jednoosobowego zarządu spółki z o.o. Wkrótce po objęciu funkcji przez X, spółka zaczęła mieć problemy finansowe. X przez długi czas podejmował bezskuteczne próby zwołania zgromadzenia wspólników w celu podjęcia uchwały wyrażającej zgodę na wystąpienie przez zarząd z wnioskiem o ogłoszenie upadłości spółki. Ostatecznie X złożył rezygnację z funkcji prezesa zarządu, która została przyjęta przez zgromadzenie wspólników. Po powyższym zdarzeniu spółka T. jedn.: Dz.U. z 005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.; dalej jako: OrdPod. 0 KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy