Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim

Transkrypt

1 S E RI A: KL AS TRYII NI CJ ATYWYKL AS TROWE W WOJ E WÓDZTWI EOPOL S KI M T om 1

2 Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim

3 2

4 3 UNIA EUROPEJSKA EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOŁECZNY Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu Klastry i inicjatywy klastrowe w województwie opolskim Tom 1 pod redakcją naukową Wojciecha Duczmala Witolda Potwory Opole 2010

5 4 Recenzenci dr Elżbieta Nieroba prof. dr hab. Marian Duczmal Projekt okładki Janina Drozdowska Redakcja i korekta Maria Szwed Redakcja techniczna Andrzej Pasierbiński Publikację opracowano w ramach projektu Klastry badania warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju w woj. opolskim, realizowanego przez Wyższą Szkołę Zarządzania i Administracji w Opolu (nr II/POKL/8.1.2/25/2010). Projekt realizowany w ramach Priorytetu VIII Regionalne Kadry Gospodarki, Działanie 8.1 Rozwój pracowników i przedsiębiorstw w regionie, Poddziałanie Wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych w regionie, współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i budżetu państwa UNIA EUROPEJSKA EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOŁECZNY ISBN , t , t. 1 WYDAWNICTWO INSTYTUT ŚLĄSKI Sp. z o.o. Opole, ul. Piastowska 17, tel. (77) wydawnictwo@is.opole.pl Nakład 200 egz. Objętość 5,75 ark. wyd., 5,75 ark. druk.

6 5 Spis treści WSTĘP (Wojciech Duczmal, Witold Potwora) 7 CZĘŚĆ I Elżbieta Karaś BADANIE STANU WIEDZY NA TEMAT KLASTRÓW I INICJATYW KLASTROWYCH. DESK RESEARCH 1. Podstawy metodologiczne badania Cel i realizacja badania Założenie badawcze Teoretyczne podstawy koncepcji klastrów Pojęcie i charakterystyka klastrów Pojęcie inicjatywy klastrowej Idea sieci klastrowych w Polsce Stan rozwoju klastrów w Polsce Struktura i charakter polskich klastrów Pozytywne skutki i zagrożenia rozwoju klastrów w Polsce Analiza inicjatyw klastrowych w województwie opolskim Wielobranżowy Klaster Rzemieślniczy Opolski E-Rzemieślnik Inicjatywa klastrowa branży drzewnej Śląski Klaster Drzewny Inicjatywa klastrowa w obszarze turystyki Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca Inicjatywa klastrowa w obszarze przemysłu chemicznego Innowacyjna Chemia Inicjatywa klastrowa w obszarze energii odnawialnych Ekoenergia Opolszczyzny Opolski Klaster Przetwórstwa Spożywczego Zielona Dolina Inicjatywa klastrowa w obszarze budownictwa energooszczędnego Klaster Termomax Śląski Klaster Przedsiębiorstw Dorzecza Górnej i Środkowej Odry Opolski Klaster Informatyczny OPINFO Klaster podmiotów z branży szkoleniowej i doradczej Konsorcjum Człowiek Podsumowanie ocena wyników badania 65 Literatura 70 Spis rycin 72 Spis tabel 73

7 6 CZĘŚĆ II Maria Bucka, Justyna Socińska, Józef Kaczmarek INWENTARYZACJA STANU WIEDZY NA TEMAT KLASTRÓW I INICJATYW KLASTROWYCH W WOJEWÓDZTWIE OPOLSKIM 1. Wstęp Metodologia badawcza Wyniki inwentaryzacji Podsumowanie 84 Załącznik 1 Literatura polskojęzyczna 86 Załącznik 2 Literatura obcojęzyczna 88 Załącznik 3 Portale internetowe 91

8 7 Wstęp Współczesne przedsiębiorstwa stają przed coraz to bardziej złożonymi problemami i wyzwaniami gospodarczymi. Globalizacja, integracja, rozwój społeczeństw informacyjnych oprócz ewidentnych korzyści, niosą z sobą również zagrożenia dla działalności gospodarczej. Starannie tworzone strategie, budowanie wiarygodności firmy czy dbałość o reputację mogą być z dnia na dzień poddane działaniom destrukcyjnym. Rosnąca kontrola państwa, coraz bardziej administracyjne zarządzanie rynkiem, próby ograniczania swobody działalności gospodarczej, a przede wszystkim rosnąca konkurencja w skuteczny sposób mogą zniechęcać do działań przedsiębiorczych. Działań, których celem jest nie tylko osiągnięcie satysfakcjonujących dochodów, ale również pragnienie władzy i prestiżu, dążenie do niezależności i samodzielności, a także realizacja celów społecznych. W ostatnich latach bardzo dużo uwagi poświęca się roli sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce, dla większości z nas nie ulega wątpliwości, że zakłady te są stymulatorem rozwoju gospodarki. Procesy koncentracji, fuzje i przejęcia w gospodarce globalnej doprowadziły do swoistego bipolarnego podziału przedsiębiorstw potężne koncerny, adresujące swą ofertę do masowego rynku i małe firmy, najczęściej obsługujące nisze rynkowe, a nawet tzw. super nisze czyli niezwykle unikalne, specyficzne wymagania i potrzeby stosunkowo niewielkich segmentów rynku. Wiadomo, że imperatywem współczesnego zarządzania są działania innowacyjne. Czy aby na pewno da się pogodzić sukces przedsiębiorstwa z koniecznością prowadzenia prac badawczo-rozwojowych? Czy małe i średnie przedsiębiorstwa są w stanie same podołać wyzwaniom tworzenia skutecznych strategii marketingowych, prowadzić badania rynkowe, generować wystarczające środki na programy rozwojowe? Czy najważniejszą przeszkodą w rozwoju tego sektora nie jest brak środków, nie tyle na bieżącą działalność firmy, ale na komercjalizację oryginalnych pomysłów, patentów czy wynalazków? Wiadomo również, że jeśli nie jesteśmy w stanie wpływać na otoczenie przedsiębiorstw, to warto się do niego dostosować. Najlepiej korzystać z metod powszechnie uważanych za skuteczne i efektywne. Znany amerykański dziennikarz Thomas L. Friedman w głośnej publikacji Świat jest płaski, sformułował kilka reguł, jakimi powinny kierować się firmy we współczesnej gospodarce. Jedna z nich brzmi następująco:

9 8 WSTĘP Mali powinni działać na dużą skalę. Jeden ze sposobów na rozwój firmy w płaskim świecie polega na tym, by się nauczyć działać na naprawdę dużą skalę. Aby mała firma mogła działać na dużą skalę, musi przede wszystkim zacząć szybko korzystać z nowych narzędzi służących współpracy, żeby zaoferować jak najwięcej, wykonać zadanie jak najszybciej i dotrzeć ze swoją ofertą do jak największej liczby odbiorców *. Przekazujemy Państwu pierwszy tom opracowań, które powstają w ramach projektu badawczego Klastry badania warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju w województwie opolskim. To właśnie współpraca w ramach klastrów może być tą najskuteczniejszą metodą poszukiwania przewagi konkurencyjnej polskich przedsiębiorstw. Wspomniany projekt realizowany jest przez międzyuczelniany zespół badawczy pracujący pod kierunkiem Opolskiego Centrum Badań Regionalnych Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji w Opolu. W ramach projektu powstanie dziesięć raportów obejmujących wszystkie aspekty związane z procesem powstawania oraz funkcjonowania klastrów i inicjatyw klastrowych. Podsumowaniem badań będzie m.in. raport dotyczący prognozy rozwoju klastrów w województwie opolskim. Niniejsza publikacja składa się z dwóch części, poświęconych badaniu i inwentaryzacji dotychczasowego stanu wiedzy na temat klastrów i inicjatyw klastrowych w województwie opolskim. W części I dr inż. Elżbieta Karaś w sposób kompleksowy przedstawia dotychczasowy stan wiedzy (przegląd literatury przedmiotu) na temat klastrów i inicjatyw klastrowych w województwie opolskim. Autorka w części poświęconej teoretycznym aspektom interesujących nas form współpracy przedsiębiorstw, w sposób bardzo szeroki analizuje kwestie terminologiczne, zajmując własne, oryginalne w tej kwestii stanowisko. W kolejnych częściach opracowania autorka dokonuje diagnozy stanu rozwoju klastrów w Polsce i opisuje syntetycznie dziesięć inicjatyw klastrowych realizowanych w województwie opolskim. W części drugiej, przygotowanej przez zespół pod kierunkiem dr Marii Buckiej, również dokonano inwentaryzacji materiałów i publikacji na temat klastrów w województwie opolskim. Mimo stosowania podobnej metody badawczej desk research, podobnie jak w przypadku części I mamy nieco inny układ opracowania, ograniczający się do zestawienia wiedzy na temat branżowych inicjatyw klastrowych. Wojciech Duczmal Witold Potwora * T.L. F r i e d m a n, Świat jest płaski, Krótka historia XXI wieku, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2009, s

10 Część I Elżbieta Karaś Badanie Stanu wiedzy na temat klastrów i Inicjatyw klastrowych w województwie opolskim. Desk research

11 Badanie stanu wiedzy na temat klastrów i inicjatyw klastrowych w wojewodztwie opolskim Podstawy metodologiczne badania 1.1. Cel i realizacja badania Niniejsze opracowanie ma zinwentaryzować stan wiedzy oraz ustalenia badawcze na temat klastrów w województwie opolskim. Na wstępie badań przyjęto, że wybraną i wykorzystaną na potrzeby zaprojektowanych analiz będzie metoda desk research, opierająca się na uporządkowaniu informacji powszechnie dostępnych. Uznano, że punktem wyjścia badań będzie w głównej mierze analiza literatury przedmiotu oraz wszystkich dostępnych materiałów umożliwiających przegląd i usystematyzowanie wiedzy na temat inicjatyw klastrowych w województwie opolskim. Prace objęły m.in. informacje zawarte w publikacjach naukowych (krajowych i zagranicznych), czasopismach branżowych, dostępnych wzmiankach na temat zrealizowanych projektów o tematyce klastrowej, notatkach prasowych, informacjach publikowanych na stronach internetowych, wywiadach telewizyjnych, radiowych, prasowych i innych. Poczynienie jednak jakichkolwiek kroków w kierunku realizacji tak ujętego zamierzenia uzależniono od sformułowania i implementacji kilku kluczowych założeń natury metodologicznej. Przede wszystkim uznano, że główny przedmiot analiz stanowić będą stan wiedzy oraz ustalenia badawcze, rozumiane jako pewna konstelacja wydarzeń, okoliczności oraz wniosków badawczych znajdująca swoje odzwierciedlenie w dostępnych źródłach informacji. Głównym rezultatem niniejszego opracowania jest zatem zobrazowanie sytuacji w odniesieniu do zjawiska tworzenia i rozwoju inicjatyw klastrowych w województwie opolskim, w oparciu jednak o ich udokumentowaną wizję (analiza źródeł wtórnych), nie zaś na podstawie stanu faktycznego (badania pierwotne). W praktyce co zresztą stanowi cechę charakterystyczną desk research może to oznaczać pewne rozbieżności pomiędzy ustaleniami dokonanymi w ramach niniejszych prac badawczych a rzeczywistym przebiegiem analizowanych procesów tym większe, im mniejszą wagę w ramach inicjowania i/ lub zacieśniania współpracy sieciowej przywiązywali do roli dokumentacyjnej ich liderzy czy mentorzy. Jedną z głównych kwestii metodologicznych, mających niezwykle istotne znaczenie z perspektywy formuły i przebiegu dalszych prac badawczych,

12 12 Elżbieta Karaś a w związku tym wymagających wyjaśnienia już we wstępie niniejszego opracowania, jest rozróżnienie pojęć klaster oraz inicjatywa klastrowa. W dostępnych źródłach (zwłaszcza w zasobach informacji publikowanych na portalach internetowych oraz w prasie) terminy te są ze sobą permanentnie utożsamiane oraz zamiennie stosowane. Tymczasem w literaturze specjalistycznej wyraźnie rozgranicza się oba pojęcia, ujmując klaster jako przestrzenną koncentrację firm, która może nie mieć charakteru sformalizowanego i której członkowie mogą nie mieć świadomości, że funkcjonują w granicach klastra 1, zaś inicjatywę klastrową definiując jako świadomy, zorganizowany wysiłek mający na celu poprawę konku rencyjności klastra i świadome uczestnictwo kluczowych graczy sieci: prywatnych przedsiębiorców, publicznych aktorów, autorytetów i/lub jednostek akademickich 2. Biorąc pod uwagę powyższe rozróżnienie, jak również walory merytoryczne obu możliwych do przeprowadzenia analiz (tj. inwentaryzacji stanu wiedzy na temat klastrów oraz na temat inicjatyw klastrowych w województwie opolskim), a także sugerując się przyjętym w ogólnym harmonogramie prac badawczych tytułem niniejszego modułu 3, uznano za kluczowe odniesienie się do stanu wiedzy oraz ustaleń badawczych w obszarze inicjatyw klastrowych, traktując i wykorzystując kwestię istnienia klastrów na potrzeby prowadzonych analiz jedynie w sposób komplementarny. Oprócz omówionych powyżej dwuznaczności, już na etapie projektowania prac badawczych można było dostrzec również wiele kwestii metodologicznie dość klarownych, acz nastręczających pewnych istotnych trudności o charakterze praktycznym. Problematycznym, jak zresztą słusznie przewidywano, obszarem przeprowadzonych badań było dotarcie do wszystkich dostępnych (przynajmniej potencjalnie) źródeł informacji. Działania związane z inicjowaniem powstawania nowych oraz animowaniem już istniejących inicjatyw klastrowych należą w naszym regionie do przedsięwzięć pionierskich, często trudno uchwytnych z uwagi na ogromną dynamikę zdarzeń w znacznej mierze niedokumentowanych. Dla usystematyzowania tej problematyki oznacza to częstokroć konieczność żmudnego docierania do materiałów (zwykle biuletynów, publikacji finansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego wyda- 1 B. K l e m e n s, Tradycja wytwarzania jako determinanta rozwoju klastrów i inicjatyw klastrowych, [w:] Uwarunkowania polityki rozwoju regionu wymiar społeczny, gospodarczy i środowiskowy, Politechnika Opolska, Opole 2010 [w druku], za: O. S ö l v e l l, G. L i n d q v i s t, Ch. K e t e l s, The Cluster Initiative Greenbook, Ivory Tower, Stockholm O. S ö l v e l l, G. L i n d q v i s t, Ch. K e t e l s, Zielona Księga Inicjatyw Klastrowych. Inicjatywy klastrowe w gospodarkach rozwijających się i w fazie transformacji, PARP, Warszawa 2006, s Tytuł modułu: Badanie i inwentaryzacja dotychczasowego stanu wiedzy na temat inicjatyw klastrowych w województwie opolskim wraz z komentarzem i oceną. Desk research.

13 Badanie stanu wiedzy na temat klastrów i inicjatyw klastrowych w wojewodztwie opolskim nych w niewielkiej liczbie egzemplarzy, informacji internetowych, doniesień medialnych archiwizowanych w serwisach internetowych), które z różnych względów, mimo iż zidentyfikowane przez realizatorów badań, pozostają poza ich faktycznym zasięgiem. Szczególnym przypadkiem owych trudności jest sytuacja, w której badaczom wiadomo o istnieniu faktów istotnych z punktu widzenia walorów merytorycznych prowadzonych analiz, lecz odwołanie się do konkretnych źródeł uniemożliwiają poważne luki dokumentacyjne. Naturalną konsekwencją takiego stanu rzeczy jest nadawanie wartości naukowej źródłom, które w innej sytuacji zapewne nie byłyby traktowane z tak dużą uwagą jak w tym szczególnym przypadku, kiedy to stanowią one nader cenny, bo jedyny zasób informacji (np. ogłoszenie o szkoleniu dla członków inicjatywy klastrowej, opublikowany w Internecie program konferencji i inne). Stosunkowo dużą trudność w formułowaniu pewnych spostrzeżeń wywoływała, wspomniana już wcześniej, ogromna dynamika oraz wielotorowość zdarzeń skojarzonych z tematyką inicjatyw klastrowych na Opolszczyźnie. Niejednokrotnie, dla poprawności prowadzonych badań, należało uwzględnić w treści opracowania informacje o działalności równolegle kilku ośrodków bądź kilkuwątkowej jednego podmiotu, przy jednoczesnym znacznym rozproszeniu danych oraz braku dostatecznej wiedzy na temat chronologii zdarzeń. Ponadto warto jeszcze wspomnieć o sytuacji, w której brak pożądanych danych oraz ich źródeł generował pokusę przełamania bariery wytyczonej przez specyfikę desk research i zasięgnięcia szczegółowych informacji u osób bądź podmiotów bezpośrednio związanych z konkretną inicjatywą. Należy być jednak świadomym, że ów swoisty rodzaj metodologicznej niekonsekwencji pociągnąłby za sobą dalsze niepożądane skutki, a mianowicie zróżnicowanie walorów merytorycznych poszczególnych opisów (np. w sytuacji, gdy jedne inicjatywy zostałyby opisane na bazie dostępnych źródeł literaturowych, inne zaś na podstawie rozmów bezpośrednich z animatorami klastrów), a także wzrost kosztów badania (w przypadku zastąpienia źródeł powszechnie dostępnych wywiadami pogłębionymi). Oprócz tego, co bardzo istotne, uniemożliwiłoby to wnioskowanie w jednym z kluczowych obszarów, który związany jest z aktywnością koordynatorów (animatorów) inicjatyw klastrowych w sferze informacyjno-promocyjnej. Wszystkie uprzednio omówione kwestie z pewnością nie pozostawały bez wpływu na ostateczny kształt i formułę przeprowadzonych badań, niemniej jednak żadna z nich nie zniweczyła osiągnięcia głównego zamierzenia badawczego, a mianowicie zinwentaryzowania stanu wiedzy na temat inicjatyw klastrowych w regionie. Dla zachowania klarowności wywodów całe opracowanie podzielono na kilka rozdziałów. Pierwszy z nich dotyczyć będzie ogólnego kontekstu realizowanego badania, drugi wiedzy teoretycznej odnośnie do pro-

14 14 Elżbieta Karaś blematyki clusteringu, trzeci sieci klastrowych w Polsce, czwarty rozdział obejmie zwięzłe charakterystyki poszczególnych lokalnych inicjatyw klastrowych w województwie opolskim oraz działań podejmowanych na rzecz ich rozwoju. W ostatniej części zaproponowana będzie próba oceny wyników badań Założenie badawcze Tematyka klastrowa w województwie opolskim staje się w ostatnich latach coraz bardziej popularna, niemniej jednak o czym już wspomniano wcześniej istnieją poważne ograniczenia w dotarciu do pełnej, kompleksowej informacji na temat zawiązywanych inicjatyw klastrowych. Animatorzy, co zresztą zrozumiałe, najczęściej skupiają się na dążeniach do efektywnej realizacji zamierzonych celów, nie dostrzegając jednak potrzeby dokumentowania (rejestrowania, opisu, rozpowszechniania) podejmowanych działań. Z uwagi na ową znaczącą niedogodność, w poniższym opisie inicjatyw klastrowych podejmowanych w województwie opolskim przyjęto założenie, że skoro nie jest możliwe pełne odzwierciedlenie wszystkich faktów i zdarzeń, z punktu widzenia użyteczności rezultatów zrealizowanych prac badawczych, bardziej uzasadnione będzie przynajmniej dotarcie do istoty danej inicjatywy, wskazując osoby, podmioty czy instytucje stojące za konkretnym przedsięwzięciem oraz najważniejsze (przełomowe) momenty w procesie zawiązywania inicjatyw. Starano się zatem oddać bardziej ich główną myśl przewodnią, rdzeń instytucjonalny (osoby, instytucje współtworzące inicjatywę, liczba członków) i organizacyjny (zasady funkcjonowania, status prawny, etc.), aniżeli uporczywie dążyć do zarejestrowania z niemal fotograficzną dokładnością wszystkich, nawet najmniej znaczących, zmian pojawiających się w obrębie tworzonych klastrów. Zresztą, już na etapie konstruowania niniejszego opracowania zapewne stałoby się ono nieaktualne ze względu na dynamiczny rozwój wydarzeń dotyczących poszczególnych inicjatyw klastrowych w regionie. Dla usystematyzowania prezentowanych danych, opisy poszczególnych inicjatyw klastrowych ułożono chronologicznie według dat ich powstawania, przy czym założono, że w przypadku inicjatyw niezawiązanych w sposób formalny, albo też w przypadku braku informacji o dacie ich zawiązania, decydująca będzie data pierwszego znaczącego (przełomowego) wydarzenia zarejestrowanego w dostępnych źródłach informacji. Sporządzenie kompleksowego zestawienia wszystkich danych dotyczących inicjatyw klastrowych w województwie opolskim utworzonych, tworzących się, bądź też dopiero pojawiających się w zamysłach potencjalnych animatorów w przypadku tak popularnego i dynamicznie rozwijanego obszaru aktywności lokalnych i regionalnych aktorów, jakim jest w ostatnich latach clustering, pozostaje niezwykle trudne. Przyjęte założenie badawcze umożliwiło scharakteryzowanie dziesięciu inicjatyw: Wielobranżowy Klaster

15 Badanie stanu wiedzy na temat klastrów i inicjatyw klastrowych w wojewodztwie opolskim Rzemieślniczy Opolski E-Rzemieślnik, Śląski Klaster Drzewny, Inicjatywę Klastrową Kraina Mlekiem i Miodem Płynąca, Inicjatywę Klastrową Innowacyjna Chemia, Inicjatywę Klastrową Eko energia Opolszczyzny, Opolski Klaster Przetwórstwa Spożywczego Zielona Dolina, Klaster Termomax oraz dopiero powstałe inicjatywy: Śląski Klaster Przedsiębiorstw Dorzecza Górnej i Środkowej Odry, Opolski Klaster Informatyczny OPINFO oraz klaster podmiotów z branży szkoleniowej i doradczej Konsorcjum Człowiek. Trudno jednak powiedzieć, czy i w jakim kierunku potoczą się dalsze prace związane z powstaniem i rozwojem tych trzech ostatnich inicjatyw. Od omówienia innych pojawiających się przedsięwzięć odstąpiono ze względu na zbyt ograniczony dostęp do pożądanych źródeł informacji, bądź też z powodu braku skrystalizowanej formy podejmowanej działalności, zbliżającej ją, choćby w niewielkim stopniu, do inicjatywy klastrowej Teoretyczne podstawy koncepcji klastrów 2.1. Pojęcie i charakterystyka klastrów Klaster to forma współdziałania organizacji o dualnym charakterze, łącząca konkurencję z kooperacją. Pojęcie to pochodzi od angielskiego słowa cluster, co rozumiane jest jako grono, wiązka czy lokalny system produkcyjny. Podłoża klastrów doszukuje się w koncepcji dystryktów przemysłowych Alfreda Marshalla, w której głównym źródłem produktywności przedsiębiorstw jest łatwy i szybki przepływ wiedzy pomiędzy organizacjami, tworzenie specjalistycznych czynników produkcji oraz usług, a także wykreowanie wyspecjalizowanego rynku wysoko wykwalifikowanej siły roboczej 5. Koncepcję klastrów stworzył Michael E. Porter, którą zaprezentował w książce: Konkurencyjna przewaga narodów. Autor przeprowadzając badania przedsiębiorstw funkcjonujących na rynku międzynarodowym spostrzegł, że pewne wyspecjalizowane skupiska konkurujących i jednocześnie kooperujących między sobą przedsiębiorstw osiągają wysoką efektywność rynkową. Zjawisko budowania sieci tych firm określił mianem klastrów gospodarczych. Źródłem ich przewagi konkurencyjnej jest wykorzystanie efektu synergii, wynikającej ze współpracy przedsiębiorstw oraz różnych innych instytucji i jed- 4 Są to np. inicjatywa klastrowa w branży metalowej, o której dostępne pozostają jedynie szczątkowe informacje, oraz działalność stowarzyszenia Opolski Dom (branża budowlana) i Konsorcjum Kołacza Śląskiego (branża cukiernicza), o których w dostępnych źródłach mimo pewnych pierwszych skojarzeń nie pojawiają się jeszcze żadne konkretne ustalenia w kontekście utworzenia i rozwoju inicjatyw klastrowych. 5 Klastry. Innowacyjne wyzwanie dla Polski, red. S. Szultka, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2004, s. 8.

16 16 Elżbieta Karaś nostek badawczo-naukowych zlokalizowanych na danym terenie. Wszystkie te podmioty w regionie tworzą wyspecjalizowaną strukturę, w której zachodzi swoisty transfer wiedzy, wymiana doświadczeń w oparciu o bezpośrednie kontakty. Jakość oraz charakter relacji pomiędzy współdziałającymi w ramach klastra zakładami przekłada się na podnoszenie zarówno konkurencyjności ich samych, jak i całej sieci klastrowej. Ze względu na charakter relacji bardzo ważna jest tutaj bliskość geograficzna. Klaster bowiem odnosi się do skupiska powiązanych ze sobą przedsiębiorstw w danym regionie. Badania empiryczne dotyczące niektórych klastrów gospodarczych wskazują, że są one najlepszym środkiem do stymulowania innowacyjności i konkurencyjności sieci przedsiębiorstw, a także dobrym narzędziem lokalnego i regionalnego rozwoju. Struktura typu klastrowego uznawana jest obecnie za najbardziej dojrzałą formę organizacji gospodarczej. Zgodnie z definicją M. Portera klaster to: geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących 6. Klaster można określić również jako kooperacyjną formę budowania przewagi konkurencyjnej, która polega na przestrzennym skoncentrowaniu grup przedsiębiorstw, instytucji i organizacji powiązanych siecią pionowych i poziomych zależności, często o charakterze nieformalnym, która poprzez skupienie szczególnych zasobów pozwala osiągnąć tym przedsiębiorstwom trwałą przewagę konkurencyjną na rynku 7. Natomiast P. Cooke, określił klaster jako firmy bliskie przestrzennie, połączone wertykalnymi i horyzontalnymi zależnościami, związane z lokalną infrastrukturą wsparcia biznesu i dzielące wspólną wizję rozwoju gospodarczego. Współpracują i konkurują ze sobą w danym dziale rynku 8. Klastry powstają zatem w oparciu o trzy główne wskaźniki: skupienie na danym obszarze organizacji działających w tych samych lub pokrewnych sektorach, wzajemne oddziaływanie i funkcjonowanie tych organizacji, wertykalne i horyzontalne więzi łączące współpracujące strony 9. 6 M.E. P o r t e r, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s Komunikacja wewnętrzna w organizacjach sieciowych, red. S. Lachiewicz, Politechnika Łódzka, Łódź 2008, s K. H e f f n e r, B. K l e m e n s, Klastry jako czynnik zwiększający szansę rozwoju regionów (na przykładzie województwa opolskiego), [w:] Szanse rozwoju regionów. Uwarunkowania społeczne, ekonomiczne i środowiskowe, red. K. Heffner, K. Malik, Politechnika Opolska, Opole 2007, s Komunikacja wewnętrzna..., s. 39.

17 Badanie stanu wiedzy na temat klastrów i inicjatyw klastrowych w wojewodztwie opolskim Klastry zawiązują się najczęściej pomiędzy małymi i średnimi przedsiębiorstwami, skoncentrowanymi w tym samym regionie, wchodzącymi w skład kolejnych części łańcucha wartości, a także będącymi producentami dóbr komplementarnych, stowarzyszeniami branżowymi lub jednostkami o wyspecjalizowanej strukturze. Dzięki bezpośrednim kontaktom ludzi pomiędzy zrzeszonymi organizacjami ma miejsce transfer wiedzy, będący głównym czynnikiem rozwoju systemu innowacyjnego. Stwarza to ogromne szanse na umocnienie sfery regionalnej i rozwój technologiczny, prowadzące do wzrostu znaczenia organizacji lokalnych na rynku międzynarodowym 10. Modelowy klaster składa się z kilku, kolejno po sobie następujących etapów, zapre zentowanych na rycinie 1. Narodziny pionierskich organizacji, opartych niejednokrotnie o specyficzną, lokalną wiedzę oraz pierwszych organizacji rodzaju spin-off Powstawanie specjalistycznych organizacji dostawczych i usługowych, a także rynku wykwalifikowanej siły roboczej Tworzenie nowych organizacji służących obsłudze przedsiębiorstw należących do klastra Zakończenie działalności klastra Kreowanie się nieformalnych zależności pomiędzy organizacjami składowymi klastra, co sprzyja szybszemu transferowi wiedzy i informacji Zachęcanie do uczestnictwa w klastrze organizacji z zewnątrz, wykwalifikowanego personelu, co służy tworzeniu podwaliny nowych przedsiębiorstw Ź r ó d ł o: Konkurencyjność gospodarki Polski w warunkach integracji z Unią Europejską i globalizacji, red. nauk. J. Staszewski, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Warszawie, Warszawa 2004, s Ryc. 1. Etapy rozwoju modelowego klastra Narodziny klastra zaczynają się od powstania przedsiębiorstw liderów i firm typu spin-off, których funkcjonowanie oparte jest na wiedzy charakterystycznej dla danego regionu. W konsekwencji tworzy się rynek wyspecjalizowanych dostawców, organizacji usługowych i wykwalifikowanej siły roboczej. W kolejnym etapie powstają nowe organizacje, które służą obsłudze działań klastra, lub które narodziły się wskutek napływu wyspecjalizowanych pracowników. Między uczestnikami klastra tworzą się pozarynkowe więzi, ułatwiające komunikację, transfer wiedzy i informacji. Etap ostatni to rozpad klastra, którego przyczyną może być utrata elastyczności i zdolności do zmian. W modelowym ujęciu klaster ujmuje się zatem jako przestrzennie skoncentrowane skupisko jednocześnie konkurujących i kooperujących przedsiębiorstw z sektorów 10 Modele rozwoju gospodarczego dla Polski w dobie integracji europejskiej i globalizacji, red. M. Noga, M.K. Stawicka, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2009, s. 175.

18 18 Elżbieta Karaś pokrewnych bądź powiązanych ze sobą (w ramach tzw. łańcucha produkcyjnego) oraz instytucji i organizacji powiązanych systemem wzajemnych formalnych i nieformalnych relacji opartych na tak zwanej trajektorii rozwoju (np. technologii, rynkach zbytu, itd.) 11. Obszar klastra zakreślany jest przez dwa elementy: lokalizację i przedmiot. Lokalizacja określa koncentrację geograficzną, niezwiązaną z podziałem administracyjnym, ale ze ścisłością powiązań na określonym terytorium. O konkurencyjności klastra decyduje skumulowanie specjalistycznej wiedzy, instytucji, konkurentów, organizacji pokrewnych i osobliwego rodzaju klientów. Koncentracja przedmiotowa określa natomiast dziedzinę działalności klastra. Niezwykle ważne jest zgłębianie wiedzy z tej dziedziny, czemu służy przyciąganie wysoko wykwalifikowanych pracowników, będących profesjonalistami w danym zakresie. Pozwala to wypracować wysoki poziom efektu synergii, który umacnia konkurencyjną pozycję klastra na rynku 12. Nie na każdym obszarze próby powołania klastra dochodzą do skutku. Michael E. Porter określił kilka czynników, które muszą być spełnione dla powstania struktury klastrowej. Są nimi: uwarunkowania związane z lokalnym popytem oznacza to, że potrzeby klientów na danym obszarze są wyższe i bardziej wybiegające w przyszłość, niż klientów z innych regionów, a jakość tego popytu wymaga od przedsiębiorstw ciągłego ulepszania, wskazując kierunek rozwoju potrzeb klientów; uwarunkowania dotyczące lokalnych czynników produkcji bogactwo danego terenu w zakresie zasobów naturalnych, kapitałowych czy ludzkich, a przede wszystkim zasoby wyspecjalizowane determinują rozwój innowacji, a co za tym idzie podwyższenie poziomu klastra; czynniki związane z rywalizacją przedsiębiorstw na danym obszarze konkurencja ta powinna charakteryzować się dużym zróżnicowaniem produktów, wysokim poziomem innowacyjności oraz inwestycji w obszarze rozwoju i technologii. Rynek natomiast powinien stwarzać warunki do podnoszenia kwalifikacji zasobów ludzkich, a także być otwarty na wymianę handlową i inwestycje zagraniczne; uwarunkowania sektorów pokrewnych i wspomagających region, na którym planowane jest założenie klastra powinien być bogaty w dostawców pod względem jakościowym, ilościowym, cenowym i czasowym, a także w konkurencyjne sektory pokrewne na poziomie międzynarodowym. Niezwykle istotną rolę odgrywa sieć instytucji wspomagających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności organizacji regionalnych Klastry. Innowacyjne wyzwanie..., s Komunikacja wewnętrzna..., s Ibidem, s

19 Badanie stanu wiedzy na temat klastrów i inicjatyw klastrowych w wojewodztwie opolskim... Podsumowując, klaster to forma współdziałania organizacji posiadająca następujące cechy: organizacje w nim uczestniczące są skoncentrowane na konkretnym obszarze, jego celem jest pomoc małym i średnim przedsiębiorstwom; ścisłe związanie przedsiębiorstw z instytucjami wspierającymi rozwój przedsiębiorczości; powstanie więzi zarówno horyzontalnych, jak i wertykalnych, formalnych bądź nieformalnych; głównym czynnikiem przewodnim funkcjonowania klastra jest maksymalne wykorzystanie potencjału tkwiącego w zasobach regionu; wygenerowanie produktu określającego charakter lokalnej gospodarki, który przyczynia się do jej rozwoju; współpraca między uczestnikami klastra charakteryzuje się partnerstwem, dialogiem, otwartością i odpowiedzialnością za podejmowane decyzje; ustalenie celów klastra wspomagane jest przez lokalną społeczność, która najlepiej zna warunki rynku danego regionu, co określane jest mianem partnerstwa społecznego ; jednoczesna konkurencja i kooperacja przedsiębiorstw pozwala na wyrównanie szans między nimi; przyczynienie się do rozwoju konkurencyjności, innowacyjności oraz gospodarki zarówno w sferze lokalnej, jak i krajowej14. Rodzaje klastrów Klastry to wyjątkowa forma współpracy organizacji, toteż każdy z nich posiada swój jedyny w swoim rodzaju indywidualny charakter. Ta różnorodność sprawiła, że w literaturze przedmiotu jest bardzo wiele sposobów klasyfikacji klastrów. Najczęściej jednak spotykanym podziałem jest klasyfikacja Jörga Mayera-Stamera (ryc. 2). Klaster pokrewny włoskim dystryktom przemysłowym hub-and-spoke satelitarny Ź r ó d ł o: Jak w ryc. 1, s Ryc. 2. Klasyfikacja klastrów wg Mayera-Stamera 14 Klastry jako narzędzia lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, red. E. Bojar, Politechnika Lubelska, Lublin 2006, s

20 20 Elżbieta Karaś Klastry pokrewne włoskim dystryktom przemysłowym dominują w nim zdecydowanie małe i średnie przedsiębiorstwa o wysokiej specjalizacji i wzajemnej rywalizacji. Powiązania sieciowe oparte są na zaufaniu, a jego struktura jest elastyczna, co pozwala osiągnąć wysoki poziom produktywności i potencjału innowacyjnego. Klastry hub-and-spoke to współpraca dużych korporacji z sektorem małych i średnich przedsiębiorstw na określonym terytorium. Klaster taki funkcjonuje w oparciu o siłę wielkich przedsiębiorstw, bez utraty elastyczności i dzięki wykorzystaniu przewagi kosztowej. Klastry satelitarne charakteryzuje się dominacją sektora małych i średnich przedsiębiorstw, które uzależnione są od organizacji zewnętrznych, a ich przewaga lokalizacyjna oparta jest na niskich kosztach15. Klasyfikacją klastrów zajęła się również Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Cooperation and Development OECD). Pogrupowała ona tę formę współdziałania według kształtowania się procesów innowacyjnych we wnętrzu klastrów (ryc. 3). Klastry oparte o wiedzę oparte o korzyści skali uzależnione od dostawcy wyspecjalizowanych dostawców Ź r ó d ł o: Klastry. Innowacyjne wyzwanie dla Polski, red. S. Szultka, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2004, s. 14. Ryc. 3. Klasyfikacja klastrów wg OECD Klastry oparte o wiedzę dotyczą głównie takich dziedzin, jak farmaceutyka, przemysł lotniczy, chemia czy elektronika, gdzie istotną rolę odgrywa natychmiastowa dostępność do wyników badań podstawowych, opracowanych przez publiczne instytucje badawcze lub uczelnie wyższe. Klastry te opierają swoją siłę o intensywny rozwój obszaru badań i rozwoju, a także o generowanie patentów. Dlatego ścisła kooperacja dotyczy przodujących instytucji badawczych. Klastry oparte o korzyści skali tworzą się głównie w takich gałęziach, jak produkcja artykułów spożywczych, w przemyśle samochodowym czy ma15 Konkurencyjność gospodarki Polski w warunkach integracji z Unią Europejską i globalizacji, red. nauk. J. Staszewski, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Warszawie, Warszawa 2004, s

21 Badanie stanu wiedzy na temat klastrów i inicjatyw klastrowych w wojewodztwie opolskim szynowym. Koncentrują instytucje techniczne i uniwersytety, w celu prowadzenia badań w dziedzinie złożonych systemów, opartych na dużej skali produkcji. Przedsiębiorstwa regularnie wprowadzają nowe technologie, których źródłami są specjalistyczni dostawcy sprzętu i poszczególnych komponentów. Efektywność klastra jest zależna od umiejętności importowania i imitowania wiedzy wygenerowanej w innym miejscu, zwłaszcza dotyczącej usprawnień procesu produkcyjnego. Klastry uzależnione od dostawcy zawiązują się w sektorze rolniczym, leśnym, tradycyjnym przemyśle przetwórczym. Innowacyjność uzależnione jest od ścisłej i umiejętnej współpracy z dostawcami i usługami posprzedażnymi, a także od importu technologii w postaci grup kapitałowych i półproduktów. Klastry wyspecjalizowanych dostawców głownie dostarczających sprzęt i oprogramowanie komputerowe. Koncentrują organizacje o dużym nacisku na obszar B + R i generowanie innowacji produktowych. Przedsiębiorstwa te skupione są zazwyczaj blisko siebie, klientów i użytkowników. Produkcja natomiast skupia się na wkładach do skomplikowanych systemów produkcyjnych, takich jak: maszyny, instrumenty, komponenty czy oprogramowanie 16. Kolejnej klasyfikacji dokonać można na podstawie pochodzenia struktury. Wyróżnić tutaj można klaster włoski, duński i holenderski. Klaster włoski (ryc. 4) opiera się na braku formalnej struktury zarządzającej i powiązań kapitałowych między poszczególnymi organizacjami. Nie jest on zależny od rządu centralnego, natomiast łączą go ścisłe więzi lokalne. Charakteryzuje się długą tradycją i silnymi związkami rodzinnymi. broker sieciowy Ź r ó d ł o: Komunikacja wewnętrzna w organizacjach sieciowych, red. S. Lachiewicz, Politechnika Łódzka, Łódź 2008, s. 55. Ryc. 4. Model klastra włoskiego Klaster duński (ryc. 5) jego działania opierają się na zasadzie programu rządowego, który koordynuje te działania na szczeblu krajowym. Przyjmuje 16 Klastry. Innowacyjne wyzwanie..., s. 14.

22 22 Elżbieta Karaś również postać brokera sieciowego o charakterze neutralnym, którego zadaniem jest inspirowanie i koordynowanie funkcjonowania klastra. broker sieciowy Ź r ó d ł o: Jak w ryc. 4, s. 55. Ryc. 5. Model klastra duńskiego Klaster holenderski (ryc. 6) jest ściśle powiązany z aktywną polityką rządu. Współpraca nawiązywana jest z ośrodkiem badawczo-rozwojowym. Niezwykle duży nacisk kładzie się na innowacyjność 17. B+R broker sieciowy placówka B+R Ź r ó d ł o: Jak w ryc. 4. Ryc. 6. Model klastra holenderskiego Podsumowując, dokonanie klasyfikacji klastrów jest niezwykle trudne ze względu na ich różnorodność i indywidualny charakter. Każdy z nich jest powołany dla specyficznych celów i korzysta z wyjątkowych, regionalnych zasobów. Dlatego w literaturze przedmiotu istnieje wiele różnych podziałów, które starają się pogrupować je według pewnych cech wspólnych. Zawsze jednak należy mieć na uwadze jednostkowy i niepowtarzalny charakter każdego klastra. 17 Komunikacja wewnętrzna..., s. 54.

23 Badanie stanu wiedzy na temat klastrów i inicjatyw klastrowych w wojewodztwie opolskim Korzyści i zagrożenia klastrów Powstanie klastrów wpływa korzystnie zarówno na region, w którym działają, jak i na organizacje zaangażowane w klaster. Głównymi zaletami klastrów w odniesieniu do lokalnej gospodarki są: wzrost produktywności lokalnych przedsiębiorstw uzyskany dzięki względnie niskim cenom wyspecjalizowanych czynników produkcji; pobudzanie i wspieranie innowacyjności, dzięki bliskości organizacji gospodarczych; powstawanie nowych miejsc pracy stworzonych w nowo powstałych przedsiębiorstwach zrodzonych przez klaster; zwiększenie nakładów inwestycyjnych w infrastrukturę; wzrost dochodów mieszkańców; zwiększenie dostępu do wyspecjalizowanych usług okołobiznesowych 18. W literaturze przedmiotu często podkreśla się duże znaczenie klastrów dla rozwoju regionalnego i lokalnego. Struktury tego typu stają się istotną cechą niemal każdej gospodarki, a ich wspieranie może być wykorzystywane dla wzmocnienia sektora małych i średnich przedsiębiorstw, czy też zwiększania atrakcyjności inwestycyjnej regionu 19. W literaturze dotyczącej korzyści, które uzyskują podmioty działające w klastrze, wyodrębnia się korzyści twarde, czyli takie, w których zmierzenie efektów nie sprawia większych problemów, oraz miękkie, których pomiar jest stosunkowo trudny i ujawnia się dopiero w długiej perspektywie. Twarde korzyści to przede wszystkim: wzrost efektywności uzyskany dzięki szybszemu dostępowi i niższym kosztom transportu, co z kolei jest możliwe dzięki lokalnemu łańcuchowi podażowemu; wyższa produktywność, która wynika z wyspecjalizowanej siły roboczej; szybszy i łatwiejszy dostęp do specjalistycznych usług; niższe koszty i wyższa jakość dostaw uzyskane przez zwiększenie możliwości wyboru dostawcy; możliwość podejmowania wspólnych przedsięwzięć, czy współpracy sieciowej, co uzyskiwane jest dzięki zaangażowaniu wielu organizacji Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach , red. A. Rybińska, A. Tokaj-Krzewska, PARP, Warszawa 2003, s K. H e f f n e r, B. K l e m e n s, Koncepcja klastrów wśród czynników zwiększających atrakcyjność inwestycyjną regionu (na przykładzie województwa opolskiego), [w:] Klastry jako narzędzia lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, red. E. Bojar, Politechnika Lubelska, Lublin 2006, s Klastry. Innowacyjne wyzwanie..., s. 12.

24 24 Elżbieta Karaś Wśród korzyści miękkich wyróżnić można natomiast: wspólną wizję i planowanie tworzone przez powstałe stowarzyszenia; kreowanie współpracy pomiędzy organizacjami, które wymaga od stron podejścia opartego na zaufaniu; transfer technologii, innowacji, know-how, licencji czy patentów, co wspomagane jest przez nieustanny proces wzajemnego uczenia się organizacji tworzących klaster; wzrost efektywności i poszerzenie możliwości kariery uzyskany dzięki nieformalnemu rynkowi pracy 21. Funkcjonowanie klastra, jak każdej formy współdziałania, oprócz niezaprzeczalnych korzyści, niesie za sobą również zagrożenia. Do najczęściej wymienianych należą: zanieczyszczenie środowiska będące konsekwencją industrializacji regionu; osłabienie konkurencji, które może być efektem tworzenia się niepożądanych dla gospodarki karteli; wzrost cen spowodowany wzbogaceniem się i podwyższeniem wartości inwestycyjnej regionu; myślenie grupowe może się okazać, że klaster zamiast pobudzać kreatywność, doprowadził do skostnienia pomysłowości czy niepowodzeń we wprowadzaniu nowych technologii; niepowodzenie klastra, które wynikać może z lokalizacji (np. niekorzystne i nieelastyczne przepisy prawne czy nadmierna konsolidacja) lub wydarzenia wynikające z nieciągłości otoczenia (np. nieciągłość techniki i technologii) 22. Podsumowując, klaster jest niezwykle elastyczną formą współdziałania organizacji, która daje wiele korzyści zarówno dla rozwoju regionu, jak i przedsiębiorstw, a także współpracujących z nimi instytucji. Należy jednak zaznaczyć, że efektów nie należy spodziewać się w krótkim czasie. Klaster jest bowiem strukturą, która przynosi korzyści w długiej perspektywie, dlatego tak ważne jest kontynuowanie współpracy pomimo barku widocznych i natychmiastowych korzyści. Jeżeli zaś chodzi o zagrożenia, to ogromną rolę odgrywa tu polityka władz publicznych, która powinna przeciwdziałać negatywnym efektom, płynącym z obecności klastra w regionie Pojęcie inicjatywy klastrowej W praktyce gospodarczej sieci kooperujących przedsiębiorstw są strukturami, które mogą przejawiać się w wielu formach, takich jak: alianse strategiczne, organizacje wirtualne, joint venture, zintegrowane łańcuchy dostaw, 21 Ibidem, s Konkurencyjność gospodarki Polski..., s. 207.

25 Badanie stanu wiedzy na temat klastrów i inicjatyw klastrowych w wojewodztwie opolskim holdingi, klastry przedsiębiorstw. Nie są to więc pojęcia jedno znacz ne. Wśród cech wspólnych sieci przedsiębiorstw i klastrów wymienić można m.in. luźne powiązania, dobrowolność związków, transfer zasobów pomiędzy jednostkami, samodzielność jednostek pod względem ekonomicznym i prawnym, częściowo wspólne cele ekonomiczne. Do cech przypisanych klastrom, ale niekoniecznie innym rodzajom sieci firm zaliczają się: koncentracja przestrzenna podmiotów, konkurowanie i współpraca, aktywizacja regionu, działania na zewnątrz 23. Wychodząc z klasycznej definicji klastra podanej przez M.E. Portera zakłada się, że klaster jest przestrzenną koncentracją firm, która może nie mieć charakteru sformalizowanego i której członkowie mogą nie mieć świadomości, iż funkcjonują w granicach klastra. Dopiero świadomy, zorganizowany wysiłek mający na celu poprawę konkurencyjności klastra i świadome uczestnictwo kluczowych graczy nazwać możemy inicjatywą klastrową 24. Inicjatywy klastrowe można zatem zdefiniować jako zorganizowane regionalne sieci sektorowe pomiędzy partnerami gospodarczymi, ukierunkowane na poprawę wyników innowacyjnych oraz konkurencyjność międzynarodową 25. W inicjatywie zaangażowani są kluczowi przedstawiciele danego klastra, którzy w sposób bardziej świadomy i usystematyzowany chcą wpływać na jego rozwój. Zazwyczaj są to przedstawiciele następujących sektorów: gospodarczego, naukowego i gospodarczego (ryc. 7). Firmy Środowisko badawcze Instytucje finansowe otoczenia Ź r ó d ł o: O. S ö l v e l l, G. L i n d q v i s t, Ch. K e t e l s, Zielona Księga Inicjatyw Klastrowych. Inicjatywy klastrowe w gospodarkach rozwijających się i w fazie transformacji, PARP, Warszawa 2006, s E. S k a w i ń s k a, R.I. Z a l e w s k i, Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności i innowacyjności regionów. Świat Europa Polska, PWE, Warszawa 2009, s O. S ö l v e l l, G. L i n d q v i s t, Ch. K e t e l s, Zielona Księga Inicjatyw Klastrowych..., s A European Network of Exellence for Cluster Management, Matching and Promotion, OECD Publications, b.m. 2007, s. 39. Ryc. 7. Pięć typów aktorów wchodzących w skład klastrów

26 26 Elżbieta Karaś Często inicjatywy klastrowe są finansowane przez ich uczestników, a także ze środków publicznych w ramach programów wsparcia rozwoju klastrów. Większość tego typu inicjatyw powstaje w formie projektu i jest przekształcana w bardziej formalne struktury w ciągu miesięcy 26. Inicjatywa klastrowa obejmuje 27 : różnych członków, zarówno przedsiębiorstwa, jak i organizacje (przedstawiciele: prywatni, publiczni i uczelnie wyższe); organizację klastrową z siedzibą, menedżerem, stroną internetową, itp.; radę inicjatywy (organ nadzorujący); finansowanie inicjatywy (ze środków: międzynarodowych, krajowych, regionalnych, lokalnych, składek członkowskich, itp.). Zielona Księga Inicjatyw Klastrowych 28 podkreśla, że klastry istnieją niezależnie od świadomości firm oraz od jakiejkolwiek interwencji, projektu czy organizacji. Natomiast termin inicjatywa klastrowa odnosi się do określonego projektu lub rodzaju organizacji o charakterze klastra 29. Wychodząc z przedstawionych definicji można założyć, że klastrów się nie tworzy (albo one są, albo jest ich brak), natomiast na obszarze występowania danego klastra można utworzyć jedną lub kilka inicjatyw klastrowych w danej branży 30. Dzięki podejmowaniu działań m.in. służących pobudzaniu przedsiębiorczości i aktywizacji ludności oraz przyciąganiu inwestorów zewnętrznych, można pobudzić lokowanie firm na danym obszarze, co skutkować będzie powstaniem klastra. W literaturze przedmiotu występuje znaczna rozbieżność w rozumieniu części pojęć dotyczących klasteringu, np. w nazwach inicjatyw często pojawia się jedynie słowo klaster 31. Inicjatywy klastrowe są więc skutecznym instrumen- 26 M. B a r o n, Inicjatywy klastrowe w województwie opolskim: wyzwania, modele, rola animatorów. Materiały szkoleniowe, Głuchołazy 2009, s O. S ö l v e l l, Clusters. Balancing Evolutionary and Constructive Forces (Redbook), Ivory Tower Publishers, Stockholm 2008, s O. S ö l v e l l, G. L i n d q v i s t, Ch. K e t e l s, Zielona Księga Inicjatyw Klastrowych..., s Wśród inicjatyw klastrowych wymienia się m.in.: Autocluster Styria (Austria), szkocki klaster branży leśnej (Szkocja), Plastikowa Dolina (Polska), Dolina Wschodzącego Słońca (Litwa). Zob. więcej: O. S ö l v e l l, G. L i n d q v i s t, Ch. K e t e l s, Zielona Księga Inicjatyw Klastrowych..., s. 19, 110, 119. Również w publikacjach polskich badaczy do inicjatyw klastrowych zalicza się organizacje klastrów: Telecom City (Blekinge, Szwecja), Śląski Klaster Drzewny, Medycyna Polska, Wielkopolskie Konie i Powozy, Gdański Klaster Budowlany (Polska). Zob. więcej: Przewodnik dobrych praktyk w zakresie clusteringu. [Aut.]: T. Brodzicki i in., Instytut Badań nad Gospodarką Rynkowa, Gdańsk Na obszarze Opolszczyzny występują dwie inicjatywy klastrowe z branży energii odnawial nych: Klaster Termomax i Ekoenergia Opolszczyzny. Co więcej, część firm jest członkami obu inicjatyw jednocześnie. 31 B. K l e m e n s, Tradycja wytwarzania jako determinanta rozwoju klastrów i inicjatyw klastrowych...

27 Badanie stanu wiedzy na temat klastrów i inicjatyw klastrowych w wojewodztwie opolskim tem koncentrowania zasobów i środków, aby osiągnąć masę krytyczną, a także przyspieszyć transfer wiedzy oraz know-how. Perspektywa potencjalnych korzyści płynących z inicjatyw klastrowych dla przedsiębiorstw oraz regionów zachęca władze samorządowe oraz innych partnerów do wdrażania polityki promowania klastrów w zakresie trzech ważnych działań: zwiększenia produktywności (poprzez wspólne nakłady, dostęp do informacji i dóbr publicznych); zwiększenia innowacyjności (poprzez wspólne badania); tworzenie nowych przedsiębiorstw (poprzez wypełnianie nisz oraz rozszerzanie granic klastra). Rozwój inicjatywy klastrowej Na świecie tworzenie klastrów odbywa się w dwojaki sposób przez inicjatywy odgórne (top down) bądź oddolne (bottom up). Inicjatywy odgórne są skutkiem działań podjętych przez władze publiczne lub samorządowe 32. Polegają one na tym, że rządy państw lub samorządy terytorialne same określają, jakie branże na danym terenie mają największe szanse rozwoju i w związku z tym w pierwszej kolejności powinny być wspierane. Inicjatywa odgórna realizowana jest w oparciu o lokalną strategię rozwoju, co tym samym daje samorządom odpowiednie narzędzia, aby skutecznie zachęcać do działania i wspierać instytucje oraz organizacje okołobiznesowe, a poprzez nie skupione wokół nich firmy do tworzenia lokalnych inicjatyw klastrowych. Inicjatywy oddolne natomiast charakteryzują się tym, że to sami przedsiębiorcy, realizując własne pomysły, dążą do zawiązywania grup klastrowych. W tym przypadku przedsiębiorcy oddziałują bezpośrednio na lokalne samorządy i wpływają tym samym na kształt lokalnych strategii rozwoju. Inicjatywy oddolne są również wynikiem historycznie uwarunkowanych czynników, do których w głównej mierze zaliczyć możemy: tradycje wytwarzania określonych produktów lub usług na danym obszarze, wysoką kulturę pracy, wysoki poziom wiedzy z danej dziedziny, korzystne położenie, dobre połączenia komunikacyjne, wysoki poziom infrastruktury technicznej oraz bazę naukowo- -badawczą i inne 33. Poza koncentracją geograficzną oraz wzajemnym zaufaniem, bardzo ważne dla powodzenia inicjatywy klastrowej jest także rozbudowanie pomiędzy uczestnikami klastra aktywnych więzi kooperacyjnych. Nad tym wszystkim nieprzerwanie czuwać powinien koordynator klastra. Może nim być organizacja pozarządowa, np. fundacja, stowarzyszenie lub organizacja okołobizne- 32 T. B r o d z i c k i, S. S z u l t k a, P. T a m o w i c z, Polityka wspierania klastrów. Najlepsze praktyki dla Polski, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2004, s J. P a s i e c z n y, Czynniki i uwarunkowania procesu tworzenia i rozwoju klastrów, [w:] Klastry jako narzędzia lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, red. E. Bojar, Politechnika Lubelska, Lublin 2006, s. 90.