Hydroinformacja w infrastrukturze informacji przestrzennej

Transkrypt

1 W: GIS woda w środowisku, Zb. Zwoliński (red.) Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 2010: Partner wydawniczy ESRI Polska Renata Graf Hydroinformacja w infrastrukturze informacji przestrzennej Hydroinformation in the spatial information infrastructure Zarys treści: Ustawa o infrastrukturze informacji przestrzennej (IIP) w Polsce wiąże się z transpozycją założeń dyrektywy INSPIRE (Infrastructure for Spatial Information in Europe), która została przyjęta przez Parlament Europejski i Radę w dniu 14 marca 2007 r. (INSPIRE, 2007/2/WE). Zapisy ustawy dotyczą: danych przestrzennych i metadanych, interoperacyjności zbiorów i usług, wspólnego korzystania z danych oraz współdziałania i koordynacji w zakresie infrastruktury informacji przestrzennej. Strukturę IIP tworzą dane georeferencyjne i aplikacyjne tematyczne, wśród których ważny komponent z punktu widzenia implementacji nowych kryteriów prawnych i środowiskowych (ramowa dyrektywa wodna, dyrektywa powodziowa) stanowi hydrograficzny system informacji. Hydroinformacja wchodzi w zakres globalnych systemów obserwacji i monitoringu Ziemi: GEOSS, GMES oraz europejskich: WISE, SEIS. Komponent tematyczny krajowej infrastruktury informacji przestrzennej w dziedzinie środowiska wodnego stanowi baza danych hydrograficznych Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii, Mapa Podziału Hydrograficznego Polski (MPHP) Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej oraz mapy hydrogeologiczna i geośrodowiskowa Polski opracowywane przez Państwowy Instytut Geologiczny. Pełną integrację i interoperacyjność informacji o wodzie pochodzących z różnych źródeł powinny zapewniać kryteria dyrektywy INSPIRE, zakładające realizację baz danych o charakterze tematycznym w oparciu o urzędowy system georeferencji. Integrację danych przestrzennych realizują projektowane w Polsce systemy: np. Informatyczny System Osłony Krajuprzed nadzwyczajnymi zagrożeniami (ISOK) oraz System informatyczno-informacyjny wspomagający zarządzanie ryzykiem powodziowym. Słowa kluczowe: infrastruktura informacji przestrzennej, dyrektywa INSPIRE, dane georeferencyjne, dane aplikacyjne, hydroinformacja Abstract: The Polish Infrastructure for Spatial Information (IIP) Act is related to the provisions of the INSPIRE Directive (Infrastructure for Spatial Information in Europe) which was accepted by the European Parliament and Council on 14 March 2007 (INSPIRE, 2007/2/WE). The provisions of the Act regulate: spatial data and metadata, interoperation of resources and services, shared use of data and cooperation and coordination with respect to spatial information infrastructure. The IIP structure is made up of georeference and application-thematic data, among which an important component from the point of view of implementation of new legal and environmental criteria (Frame Water Directive, Flood Directive) is the hydrographic information system. Hydroinformation is part of global observation and monitoring systems of the Earth: GEOSS, GMES, and European: WISE, SEIS, ENMS. The thematic component of the national spatial information infrastructure in the field of the water environment is the hydrographic database of the Central Geodesy and Cartography Office, the Hydrographic Division Map of Poland (MPHP) of the Institute of Meteorology and Water Management, and the hydrogeological and geoenvironmental maps of Poland created by the National Geological Institute. Full integration and interoperation of water information collected from different sources should be ensured by the criteria of the INSPIRE Directive, which provide for the realisation of thematic databases based on the government georeference system. The integration of spatial data in Poland is planned e.g. for the following sys-

2 156 Renata Graf tems, currently in preparation: ISOK National Information System for Shielding from extraordinary hazards and the Information System aiding flood risk management. Keywords: infrastructure for spatial information, INSPIRE Directive, georeference data, application data, hydroinformation Wstęp Konieczność optymalnego zaspokojenia potrzeb społeczeństwa przy rejestrowanym obecnie procesie degradacji środowiska przyrodniczego oraz wzroście częstości pojawiania się zagrożeń naturalnych typu powódź lub susza znajduje wyraz w nowych kryteriach prawnych i środowiskowych. Pojawiające się koncepcje i wytyczne zakładają systemowe rozwiązania w zakresie właściwego wykorzystania i ochrony zasobów środowiska przyrodniczego, co wymaga pozyskania danych dotyczących jego struktury i funkcjonowania w warunkach quasi-naturalnych i wymuszonych antropopresją. Problem ten dotyczy w dużym stopniu zasobów wodnych oraz systemu zarządzania nimi i ochrony, co znajduje odzwierciedlenie w obowiązujących obecnie w Polsce: Ramowej Dyrektywie Wodnej w zakresie polityki wodnej (ramowa dyrektywa wodna 2000/60/WE, Dyrektywa Rady i Parlamentu Europejskiego z dnia 23 października 2000 roku (Dziennik Urzędowy L 327, 22/12/2000), dyrektywie w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim (2007/60/WE, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 roku (Dziennik Urzędowy L 288, 06/11/2007 P ) oraz ustawie Prawo wodne (Ustawa 2001, 2005). Duże znaczenie w realizacji tych złożeń mają Systemy Informacji Geograficznej (GIS), które gromadzą wielką liczbę danych geoprzestrzennych możliwych do wykorzystania w systemach decyzyjnych na różnych poziomach analiz i wnioskowania. Nowe wytyczne w zakresie zagadnień wodno-gospodarczych, określone w dyrektywach i ustawach, stawiają wobec geograficznych systemów informacji odpowiednie wymogi. Założono, że realizacja celów środowiskowych ujętych w ramowej dyrektywie wodnej, w tym zrównoważone użytkowanie i wykorzystanie zasobów wodnych przy uwzględnieniu ich ochrony ilościowej i jakościowej, będzie możliwa między innymi dzięki ustanowieniu infrastruktury informacji przestrzennej w Europie. W tej dziedzinie obserwuje się ścisłą zależność między ustawodawstwem, realizacją celów środowiskowych oraz pozyskiwaniem i udostępnianiem danych przestrzennych pochodzących z różnych źródeł. Wzrost zapotrzebowania na informację przestrzenną wiąże się z koniecznością i możliwością jej wykorzystania w systemach zarządzania zasobami środowiska przyrodniczego i ich ochrony, co ma na celu zrównoważony rozwój kraju, z drugiej strony wynika z rozwoju Systemów Informacji Geograficznej. W pracy określono cel i zakres realizacji infrastruktury informacji przestrzennej, która obejmuje zbiory danych przestrzennych opisane metadanymi oraz dotyczące ich usługi, środki techniczne i procedury stosowane i udostępniane przez podmioty współtworzące infrastrukturę. Wykorzystując założenia dyrektywy

3 Hydroinformacja w infrastrukturze informacji przestrzennej 157 INSPIRE z 2007 roku (INSPIRE, 2007/2/WE), ustanawiającej infrastrukturę informacji przestrzennej w krajach Unii Europejskiej, oraz ustawy o infrastrukturze informacji przestrzennej (IIP) w Polsce ogłoszonej w dniu 7 maja 2010 roku (Dz.U. nr 76, poz. 489), wskazano na stan jej rozwoju, zwłaszcza w odniesieniu do struktury krajowej. Głównym celem pracy było określenie miejsca i roli hydroinformacji w powstającej infrastrukturze informacji przestrzennej (IIP), którą tworzą dane georeferencyjne i aplikacyjne tematyczne. Podkreślono znaczenie hydrograficznego systemu informacji w strukturze IIP z punktu widzenia implementacji nowych kryteriów prawnych i środowiskowych, w tym głównie ramowej dyrektywy wodnej oraz dyrektywy powodziowej. Zwrócono również uwagę na wzrost zapotrzebowania na informację przestrzenną o obiektach i zjawiskach wodnych oraz możliwość jej wykorzystania w systemach monitorowania, zarządzania i ochrony zasobów środowiska przyrodniczego w strukturach globalnych systemów obserwacji i monitoringu Ziemi (GEOSS, GMES) oraz europejskich (WISE i SEIS). Pełną integrację i interoperacyjność informacji o wodzie, pochodzących z różnych źródeł, powinny zapewniać na poziomie krajowym kryteria dyrektyw i ustaw o infrastrukturze informacji przestrzennej, które zakładają realizację baz danych o charakterze tematycznym w oparciu o urzędowy system georeferencji. W tym zakresie dokonano analizy struktury Krajowego Systemu Danych Przestrzennych w odniesieniu do założeń INSPIRE z uwzględnieniem komponentu tematycznego w dziedzinie środowiska wodnego, który stanowią: baza danych hydrograficznych Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii, Mapa Podziału Hydrograficznego Polski (MPHP) Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej oraz mapy hydrogeologiczna i geośrodowiskowa Polski opracowywane przez Państwowy Instytut Geologiczny. Określając główne komponenty infrastruktury informacji przestrzennej w Polsce, wskazano na podstawowy i referencyjny charakter zarówno danych, jak i usług w dziedzinie geodezji i kartografii, co może stanowić istotny element realizacji celów strategicznych oraz system wspierania zadań i programów związanych między innymi z planowaniem przestrzennym, zarządzaniem kryzysowym, monitorowaniem i ochroną środowiska przyrodniczego. Realizacja zarysowanych koncepcji nie jest możliwa bez zaangażowania zaawansowanych systemów informatycznych wspomagających operowanie danymi, co zapewnić powinna infrastruktura informacji przestrzennej, umożliwiająca szeroki dostęp do informacji geoprzestrzennej oraz jej efektywne użytkowanie. Infrastruktura informacji przestrzennej cel i zakres realizacji Infrastruktura informacji przestrzennej (IIP) oznacza opisane metadanymi zbiory danych przestrzennych oraz dotyczące ich usługi, środki techniczne, procesy i procedury, które są stosowane i udostępniane przez współtworzące infrastrukturę informacji przestrzennej organy wiodące, inne organy administracji oraz osoby

4 158 Renata Graf trzecie. Taką definicję zawiera ustawa z dnia 4 marca 2010 roku o infrastrukturze informacji przestrzennej ogłoszona w dniu 7 maja 2010 roku (Dz.U. nr 76, poz. 489). Obowiązek tworzenia krajowej infrastruktury informacji przestrzennej wiąże się z transpozycją założeń dyrektywy INSPIRE (Infrastructure for Spatial Information in Europe), która została przyjęta przez Parlament Europejski i Radę w dniu 14 marca 2007 r. (INSPIRE, 2007/2/WE). Dyrektywa ta ustanawia infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej, implikując jednocześnie tworzenie infrastruktur krajowych. Transpozycja prawna założeń dyrektywy do warunków polskich dotyczy przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych, wśród których znajduje się ustawa o infrastrukturze informacji przestrzennej, określająca zakres i sposób gromadzenia danych przestrzennych pozyskiwanych przez instytucje państwowe, sposób funkcjonowania państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego oraz rolę, jaką informacja przestrzenna odgrywa w procesie kształtowania się społeczeństwa informacyjnego. Infrastruktura informacji przestrzennej zgodnie z założeniami ustawy o IIP (Dz.U. nr 76, poz. 489) gromadzi dane przestrzenne i opisujące je metadane, zakładając interoperacyjność zarówno zbiorów, jak i usług danych przestrzennych, wspólne korzystanie z zasobów i dostęp do nich wielu użytkowników i instytucji oraz współdziałanie i koordynację w zakresie infrastruktury informacji przestrzennej. W myśl ustawy infrastruktura informacji przestrzennej w Polsce powinna mieć charakter: interdyscyplinarny, międzyresortowy oraz wielopodmiotowy. Zakłada się możliwość powstania infrastruktur regionalnych i lokalnych spełniających założenia dyrektywy INSPIRE, zwłaszcza w odniesieniu do realizowanych obecnie w Polsce wytycznych ramowej dyrektywy wodnej i dyrektywy powodziowej. Istotne znaczenie w tym zakresie mają bazy danych tematycznych, które są jednym z istotnych elementów wykorzystania zbiorów informacyjnych gromadzonych przez organy publiczne. Z definicji (punkty 1 3 preambuły dyrektywy INSPIRE) realizacja założeń ustawy będzie miała pozytywny wpływ na środowisko, ułatwiając wszystkim zainteresowanym dostępdo danych niezbędnych we wszelkich działaniach mających bezpośredni i pośredni wpływ na środowisko. Infrastruktura informacji przestrzennej w Polsce, ze względu na podstawowy i referencyjny charakter zarówno danych, jak i usług w dziedzinie geodezji i kartografii, stanowić będzie istotny element realizacji celów strategicznych oraz system wspierania zadań i programów rządowych związanych między innymi z planowaniem przestrzennym, zarządzaniem kryzysowym, monitorowaniem i ochroną środowiska przyrodniczego. Ustawa o IIP (Ustawa o IIP 2010) nowelizuje między innymi ustawy: Prawo geodezyjne i kartograficzne z dnia 17 maja 1989 roku, Prawo geologiczne i górnicze z dnia 4 lutego 1994 roku, Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 roku i Prawo o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku, dostosowując je do wymogów dyrektywy INSPIRE.

5 Hydroinformacja w infrastrukturze informacji przestrzennej 159 Hydroinformacja w globalnym i europejskim systemie informacji geograficznej Decyzyjność w zakresie sposobów monitoringu, zarządzania i ochrony środowiska przyrodniczego, w tym szczególnie elementów hydrosfery, obserwuje się na różnych poziomach: globalnym, kontynentalnym, regionalnym i lokalnym. Wzrastająca potrzeba dostępu do informacji geoprzestrzennych gromadzonych w systemach globalnych i kontynentalnych wynika ze skali i rangi wielu zjawisk katastrofalnych, które często mają charakter klęsk żywiołowych i obejmują coraz większą przestrzeń. Powstający system Globalnej Infrastruktury Danych Przestrzennych GSDI (Global Spatial Data Infrastructure) ma na celu integrację danych (dane narodowe i unijne) satelitarnych, morskich i naziemnych, związanych z koordynacją działań w zakresie monitorowania zjawisk w środowisku przyrodniczym, w tym dostarczanie w odpowiednim czasie miarodajnych i właściwych informacji o charakterze zagrożenia i możliwości wprowadzenia działań ochronnych (ryc. 1). Dotyczy to głównie informacji opisujących zmiany klimatyczne, stan jakości wód, stopień ich zanieczyszczenia i degradacji, jak również stan zagrożenia powodzią, suszą lub pożarem o dużym zasięgu przestrzennym. Elementem GSDI pozyskującym i gromadzącym dane między innymi z zakresu hydroinformacji jest Globalny System Systemów Obserwacji Ziemi GEOSS (Global Earth Observation System of Systems). Zadaniem systemu w dziedzinie zasobów wodnych jest dostarczenie danych i informacji wspomagających: działania w zakresie zapobiegania i zmniejszenia skutków katastrof, usprawnienia monitoringu zmian klimatycznych, systemowego zarządzania zasobami wodnymi, ich monitorowania i ochrony w strefie lądowej i morskiej. GEOSS poprzez swoją strukturę organizacyjną może pełnić funkcje systemu metadanych o obserwacjach środowiska geograficznego, a także stanowić podstawę rozwoju GSDI. Ryc. 1. Portal Globalnego Systemu Danych Przestrzennych ( Fig. 1. Portal of Global Spatial Data Infrastructure (

6 160 Renata Graf Istotną składową Globalnego Systemu Systemów Obserwacji Ziemi stanowią systemy dysponujące znacznym potencjałem obserwacyjno-pomiarowym wielu charakterystyk Ziemi: Globalny Monitoring Środowiska i Bezpieczeństwa GMES (Global Monitoring for Environment and Security) oraz system obserwacji i gromadzenia danych morskich na poziomie europejskim, funkcjonujący jako Europejska Sieć Obserwacji i Danych Morskich EMODNET (European Marine Observation and Data Network). Miejsce hydroinformacji w strukturze INSPIRE W krajach Unii Europejskiej zasady tworzenia infrastruktury informacji przestrzennej, między innymi dla celów wspólnie prowadzonej polityki środowiskowej, a także w odniesieniu do polityki lub działań, które mogą mieć bezpośredni lub pośredni wpływ na środowisko, zawiera dyrektywa INSPIRE, implementowana do prawa polskiego w ustawie o IIP. Ustawa, definiując pojęcie infrastruktury informacji przestrzennej, określa również zakres danych przestrzennych, ich wzajemne zależności funkcjonalne oraz sposób gromadzenia i pozyskiwanych danych przez instytucje państwowe. W ten sposób wyznacza również strukturę państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego, którą powinny tworzyć, zgodnie z dyrektywą INSPIRE, dane georeferencyjne i aplikacyjne. Dyrektywa INSPIRE jest bezpośrednio powiązana z wieloma aktami prawa wspólnotowego i powinna być rozpatrywana w ich kontekście. Stąd też wykorzystanie referencyjnej bazy danych oraz danych aplikacyjnych (tematycznych), zwłaszcza z zakresu hydroinformacji, stanowi podstawę implementacji założeń ramowej dyrektywy wodnej i dyrektywy powodziowej, które w nawiązaniu do INSPIRE określają obowiązek gromadzenia i porządkowania danych środowiskowych przez kraje Unii Europejskiej w formatach cyfrowych możliwych do przetwarzania przez systemy geoinformacyjne. Podstawę realizacji założeń ramowej dyrektywy wodnej w zakresie polityki wodnej stanowi koncepcja integracji, która odnosi się do wszystkich aspektów efektywnej realizacji celów środowiskowych, poprzez łączne potraktowanie zasobów wodnych, połączenie zastosowań wód, funkcji i wartości oraz integrację dyscyplin, metod, fachowej wiedzy i danych geoprzestrzennych. Infrastrukturę informacji przestrzennej według założeń INSPIRE i ustawy o IIP tworzą 34 poziomy danych, tzw. tematy danych przestrzennych (tab. 1), zgromadzone w trzech grupach, zawierających dane georeferencyjne, tzn. dane obiektów przestrzennych określające ich położenie i służące jako odniesienie przestrzenne dla danych tematycznych (aplikacyjnych). Informacje o elementach hydrograficznych, w tym obszarach morskich oraz jednolitych częściach wód wraz z podjednostkami hydrograficznymi i regionami wodnymi, gromadzone są w ramach zasadniczego bloku Hydrografia, wchodzącego w zakres grupy pierwszej. Z kolei informacje o obiektach i zjawiskach wodno-gospodarczych oraz elementach mających związek z zarządzaniem i ochroną zasobów wodnych stanowią część składową grupy danych aplikacyjnych (grupa 3), wśród których znajdują się między innymi następujące tematy: Obszary chronione, Urządzenia do monitorowania środowiska, Strefy zagrożenia naturalnego, Zagospodarowanie przestrzenne, Gospodarowanie obszarem (tab. 1).

7 Hydroinformacja w infrastrukturze informacji przestrzennej 161 Tabela 1. Tematy danych przestrzennych określone w infrastrukturze informacji przestrzennej (Ustawa o IIP 2010) Table 1. Spatial data subjects specified in the Spatial Information Infrastructure (IIP Act 2010) Grupy danych Tematy danych przestrzennych Grupa 1 1) systemy odniesienia za pomocą współrzędnych, 2) systemy siatek georeferencyjnych, 3) nazwy geograficzne, 4) jednostki administracyjne, 5) adresy, 6) działki ewidencyjne, 7) sieci transportowe, 8) hydrografia, rozumiana jako elementy hydrograficzne, w tym obszary morskie oraz jednolite części wód wraz z podjednostkami hydrograficznymi i regionami wodnymi, 9) obszary chronione Grupa 2 1) ukształtowanie terenu, 2) użytkowanie ziemi, 3) ortoobrazy, 4) geologia Grupa 3 1) jednostki statystyczne, 2) budynki, 3) gleba, 4) zagospodarowanie przestrzenne, 5) zdrowie i bezpieczeństwo ludności, 6) usługi użyteczności publicznej i służby państwowe, 7) urządzenia do monitorowania środowiska, 8) obiekty produkcyjne i przemysłowe, 9) obiekty rolnicze oraz akwakultury, 10) rozmieszczenie ludności (demografia), 11) gospodarowanie obszarem, strefy ograniczone i regulacyjne oraz jednostki sprawozdawcze, 12) strefy zagrożenia naturalnego, 13) warunki atmosferyczne, 14) warunki meteorologiczno-geograficzne, 15) warunki oceanograficzno-geograficzne, 16) obszary morskie, 17) regiony biogeograficzne, 18) siedliska i obszary przyrodniczo jednorodne, 19) rozmieszczenie gatunków, 20) zasoby energetyczne, 21) zasoby mineralne

8 162 Renata Graf Elementami infrastruktury informacji przestrzennej oprócz zbiorów danych przestrzennych są metadane oraz usługi danych przestrzennych wymagane przez INSPIRE: usługa wyszukiwania, przeglądania, pobierania zbiorów danych oraz usługi i technologie sieciowe, porozumienia w sprawie wspólnego korzystania, dostępu i użytkowania, a także mechanizmy kontroli i monitorowania. Funkcjonująca obecnie w Polsce baza metadanych (dane o danych) dotyczy istniejących i projektowanych baz danych przestrzennych oraz systemów informacji przestrzennej udostępnianych na tzw. serwerach katalogowych (ryc. 2). Baza umożliwia rejestrowanie metadanych i wyszukiwanie w nich właściwych informacji. Dostęp do metadanych i usług danych przestrzennych państw członkowskich Unii Europejskiej zapewnia Geoportal INSPIRE (ryc. 3), który obsługiwany jest przez Komisję Europejską. Stanowi on bazę informacji o krajowych systemach informacji przestrzennej, w tym również polskiej infrastrukturze danych geoprzestrzennych, która jest dostępna na Geoportalu GUGiK (ryc. 4), a w przyszłości na Geoportalu 2 znajdującym się w fazie przygotowań. Geoportal określa infrastrukturę węzłów Krajowej Ryc. 2. Baza metadanych ( Fig. 2. Database of Metadata (

9 Hydroinformacja w infrastrukturze informacji przestrzennej 163 Ryc. 3. Geoportal INSPIRE ( Fig. 3. Geoportal of INSPIRE ( Infrastruktury Informacji Przestrzennych (KIIP), współpracujących ze sobą i świadczących usługi wyszukiwania, udostępniania danych i ich analizy. Z inicjatywy Komisji Europejskiej i Europejskiej Agencji Środowiska powstał również Europejski System Informacji o Wodzie WISE (Water Information System for Europe ryc. 5), którego struktura i przeznaczenie są zgodne z wytycznymi ramo- Ryc. 4. Geoportal Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii ( Fig. 4. Geoportal of Central Geodesy and Cartography Office (

10 164 Renata Graf Ryc. 5. Geoportal WISE ( Fig. 5. Geoportal of WISE ( wej dyrektywy wodnej w zakresie gromadzenia i udostępniania informacji o wodzie (Opęchowska, Włodarczyk 2008). System WISE stanowi docelowy sposób raportowania danych dotyczących monitorowania, zarządzania i ochrony zasobów wodnych. Jako publiczny interfejs WISE GIS umożliwia dostępdo danych i informacji o gospodarce wodnej wszystkich krajów wspólnoty europejskiej. Aktualizacja systemu wiąże się z wymogami dyrektywy INSPIRE oraz koncepcją powstania w Europie nowego Sytemu Informacji o Środowisku Naturalnym SEIS (Shared Environmental Information System). Kwestie priorytetowe WISE dotyczące: referencyjnej bazy danych, zasady zgodności i interoperacyjności WISE, tworzenia i aktualizacji istniejących baz danych, metadanych, kodyfikacji i modeli danych zostały przygotowane w formie przewodnika WISE GIS Guidance Document (Opęchowska, Włodarczyk 2008). Portal WISE w zakresie bloku tematycznego dotyczącego polityki wodnej obejmuje informacje o aktualnych rozwiązaniach prawnych oraz polityce dotyczącej wody i kwestii z nią związanych w Unii Europejskiej: ramowa dyrektywa wodna, dyrektywa azotanowa, dyrektywa dotycząca oczyszczania ścieków komunalnych, dyrektywa dotycząca kąpielisk i wody pitnej, strategia tematyczna dotyczącą środowiska morskiego i dyrektywa powodziowa. Z kolei blok obejmujący dane i realizowane tematy, dostarcza informacji o zakresie prowadzenia monitoringu, zasobach wodnych, gospodarce wodnej oraz stanie i stopniu zanieczyszczenia wód w Europie.

11 Hydroinformacja w infrastrukturze informacji przestrzennej 165 Ryc. 6. Geoportal SEIS ( seis/index.htm) Fig. 6. Geoportal of SEIS ( seis/index.htm) W przyszłości system WISE powinien zasilać projektowany System Informacji o Środowisku Naturalnym SEIS (ryc. 6), który gromadzić będzie zintegrowane informacje i dane o środowisku naturalnym, np. na temat zmian klimatycznych, jakości wód, zanieczyszczeń środowiska oraz zmian w użytkowaniu gruntów w całej Unii Europejskiej. Krajowy System Danych Przestrzennych w INSPIRE Polska włącza się w funkcjonowanie systemu INSPIRE poprzez budowę Krajowej Infrastruktury Informacji Przestrzennej (National Infrastructure for Spatial Information), którą tworzą opisane metadanymi zbiory danych przestrzennych oraz dotyczące ich usługi, środki techniczne i procedury, które są stosowane i udostępniane przez współtworzące infrastrukturę informacji przestrzennej podmioty. Krajowy System Danych Przestrzennych NSDI (National Spatial Data Infrastructure) stanowi rejestr państwowy Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii obejmujący: mapy topograficzne, mapy tematyczne, bazy danych ogólnogeograficznych, bazy danych topograficznych, dane geodezyjne oraz opracowania fotogrametryczne, gromadzone na trzech poziomach: centralnym, wojewódzkim, powiatowym. Standaryzowane bazy danych referencyjnych rejestru państwowego tworzą Krajowy System Informacji Geograficznej KSIG (ryc. 7). Na poziomie krajowym system ten w oparciu o bazę danych ogólnogeograficznych (BDO) w skali 1: pozwala na tworzenie danych referencyjnych regionalnych i ponadregionalnych. Na poziomie wojewódzkim wykorzystywana jest Baza Danych Topograficznych (TBD) w skali 1: oraz mapa wektorowa poziomu 2 (VmapL2) w skali 1:50 000, która stanowi obecnie materiał referencyjny dla

12 166 Renata Graf Ryc. 7. Serwis informacyjny Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii ( Fig. 7. Information service of Central Geodesy and Cartography Office ( maptematycznych: hydrograficznej (HYDRO) i sozologicznej (SOZO). Natomiast poziom powiatowy sytemu informacji przestrzennej tworzą dane dotyczące ewidencji gruntów i budynków (EGiB). Projekt Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii Georeferencyjna Baza Danych Obiektów Topograficznych (GBDOT) wraz z krajowym systemem zarządzania zakłada rozbudowę krajowej infrastruktury informacji przestrzennej w zakresie bazy danych obiektów topograficznych oraz zasilanie jej przez ortofotomapę i numeryczny model terenu. Projekt przewiduje harmonizację rejestrów referencyjnych, ich odpowiednią jakość w zakresie kompletności, spójności i aktualności oraz budowę systemu zarządzania danymi i usługami przestrzennymi o zasięgu ogólnokrajowym, a poprzez integrację z INSPIRE również o znaczeniu europejskim. W założeniach przyjęto, że struktura tworzonej GBDOT jest bardzo zbliżona do realizowanej w Polsce od wielu lat Bazy Danych Topograficznych (TBD). Zakres tematyczny grupy danych referencyjnych określonej przez dyrektywę INSPIRE (tab. 1) częściowo pokrywa się z zakresem informacyjnym Bazy Danych Topograficznych, który tworzą: nazewnictwo, sieć komunikacji drogowej, kolejowej, wodnej oraz związana z nią infrastruktura, hydrografia, obszary chronione, pokrycie i użytkowanie terenu, lokalizacja i charakterystyka budynków oraz urządzenia związane z ochroną środowiska. Komponenty Topograficznej Bazy Danych stanowią: mapa drukowana, wektorowa baza danych, ortofotomapa i numeryczny model terenu. W projekcie rozporządzenia wykonawczego do ustawy o infrastrukturze informacji przestrzennej (Ustawa o IIP 2010) wprowadzono korekty edycyjne oraz nowe dokumenty rozszerzające standard bazy referencyjnej o sposób wizualizacji

13 Hydroinformacja w infrastrukturze informacji przestrzennej 167 Ryc. 8. Serwis informacyjny Mapy Tematyczne Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii ( Fig. 8. Information service of Thematic Maps of Central Geodesy and Cartography Office ( zawartości bazy danych na poziomie uogólnienia odpowiadający opracowaniom w skali 1: (BDOT10) oraz 1: (BDOT50), a także standard opracowania mapy topograficznej 1: (Olszewski i in. 2010). Baza danych hydrograficznych w Krajowym Systemie Danych Przestrzennych Dane referencyjne, a także tematyczne struktury INSPIRE oraz Krajowego Systemu Danych Przestrzennych dostosowywane są również do realizacji celów środowiskowych, do których w zakresie problematyki wodnej należą: klasyfikacja stanu i potencjału ekologicznego wód oraz zarządzanie zasobami wodnymi w sytuacjach kryzysowych, związanych z zagrożeniem wystąpienia powodzi lub suszy. Istotną rolę na obecnym etapie wdrażania założeń ramowej dyrektywy wodnej i dyrektywy powodziowej w Polsce pełnią bazy danych tematycznych opracowywane przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej oraz Państwowy Instytut Geologiczny. Bazy danych tematycznych GUGiK-u stanowią: baza danych hydrograficznych HYDRO i opracowywana na jej podstawie mapa hydrograficzna Polski w skali 1:50 000, która dostarcza informacji o obiek-

14 168 Renata Graf tach i zjawiskach wodnych i wodno-gospodarczych (ryc. 8), oraz baza danych sozologicznych SOZO i opracowywana na jej podstawie mapa sozologiczna Polski w skali 1:50 000, która określa stopień przekształcenia i zagrożenia poszczególnych komponentów środowiska przyrodniczego, w tym hydrosfery, oraz sposób ich ochrony. Baza danych hydrograficznych umożliwia wskazanie rodzaju obiektów wodnych oraz ich atrybutów przypisanych do następujących kategorii tematycznych: topograficzne działy wodne, wody powierzchniowe, wypływy wód podziemnych, wody podziemne pierwszego poziomu, obiekty i zjawiska gospodarki wodnej, punkty hydrometryczne pomiarów stacjonarnych. Obowiązujące obecnie w Polsce akty prawne i kryteria środowiskowe (RDW, DP) wskazują na konieczność modyfikacji zakresu tematycznego bazy danych hydrograficznych. Aktualizacja powinna dotyczyć zwłaszcza informacji z zakresu nowego systemu monitoringu, klasyfikacji jakości i stanu ekologicznego wód, zagrożeń związanych z wystąpieniem zdarzeń ekstremalnych (np. powódź), zagrożeń związanych z dopływem zanieczyszczeń do wód oraz systemu ochrony wód, ujęć wód i zbiorników wód śródlądowych (Olszewski i in. 2009), co zwiększy przydatność bazy danych HYDRO w realizacji określonych zagadnień. Bogaty potencjał informacyjny bazy danych hydrograficznych umożliwia wykorzystanie wybranych kategorii tematycznych w waloryzacji ekohydrologicznej systemów rzecznych w nawiązaniu do założeń ramowej dyrektywy wodnej oraz w analizie przyczyn i skutków wystąpienia powodzi, jak również działań prowadzonych w celu ich łagodzenia i przeciwdziałania w nawiązaniu do dyrektywy powodziowej (Graf, Olszewski 2006, Graf 2009). Zagadnienia te stanowią obecnie jedne z najistotniejszych zadań realizowanych w krajach Wspólnoty Europejskiej w zakresie problematyki wodnej. Komponent tematycznej informacji przestrzennej kraju w dziedzinie środowiska wodnego stanowią również: Mapa Podziału Hydrograficznego Polski (MPHP) Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej oraz mapy hydrogeologiczna Polski i geośrodowiskowa Polski, opracowywane przez Państwowy Instytut Geologiczny. Bazy danych tematycznych dostarczają niezbędnych informacji o stanie i stopniu przekształcenia poszczególnych komponentów hydrosfery, które są następnie wykorzystywane w budowie i modernizacji systemu monitoringu oraz ochrony wód powierzchniowych i podziemnych. W tym zakresie istotne znaczenie ma aspekt interoperacyjności danych o różnym stopniu szczegółowości, pochodzących z różnych źródeł i skal przestrzennych oraz efektywność ich użytkowania (Olszewski i in. 2009, 2010). Jednolity system tematycznej informacji przestrzennej o środowisku przyrodniczym (środowisku wodnym) utworzony przez GUGiK, oparty na podstawowych danych georeferencyjnych, powinien być zasilany zewnętrznymi systemami informacji przestrzennej pochodzącymi z baz resortowych (resort środowiska), instytucji państwowych zajmujących się problematyką wodno-gospodarczą (RZGW, IMGW, IUNG itp.) lub poziomu administracji państwowej (województwo, powiat, gmina). Koncepcja integracji i harmonizacji danych przestrzennych, która stanowi podstawowy element realizacji założeń ustawy o infrastrukturze informacji przestrzennej (Ustawa o IIP 2010), ułatwiłaby analizę przestrzenną danych pochodzących z dowolnie wybranych baz lub warstw infor-

15 Hydroinformacja w infrastrukturze informacji przestrzennej 169 macyjnych (Graf i in. 2005). Dopiero tak zintegrowane systemy informacji o środowisku i zasobach wodnych powinny być wykorzystane w opracowaniu: map podatności wód na zanieczyszczenie i degradację, klasyfikacji jakości i stanu chemicznego wód oraz waloryzacji stanu i ich potencjału ekologicznego (wg RDW), jak również w opracowaniu ocen ryzyka powodziowego, map zagrożenia i ryzyka powodziowego oraz planów zarządzania ryzykiem powodziowym (wg DP). Zgodnie z założeniami dyrektyw unijnych państwa członkowskie zobowiązane są do przygotowania planów: gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy oraz zarządzania ryzykiem powodziowym, co stanowić będzie element składowy zintegrowanego systemu gospodarowania wodami w dorzeczu, którego funkcjonowanie ma się przyczynić do osiągnięcia dobrego stanu i potencjału ekologicznego wód w niedalekiej przyszłości. Podsumowanie Realizacja planów i założeń dyrektyw środowiskowych wymaga współpracy wielu instytucji państwowych, uwzględnienia zmian wynikających z obowiązujących i obecnie implementowanych norm prawnych, zarówno polskich, jak i unijnych (np. dyrektywy wodna, powodziowa itp.), oraz modyfikacji zawartości struktury baz danych pod kątem wykorzystania cyfrowych danych referencyjnych, ortofotomapy, numerycznego modelu rzeźby terenu oraz baz danych tematycznych. Próby współpracy między instytucjami oraz integracji baz danych geoprzestrzennych na poziomie krajowym daje się zauważyć w przedłożonych do realizacji projektach, które dotyczą budowy systemów informacyjno-informatycznych. Pomocne w tym zakresie mogą okazać się projekty realizowane przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Informatyczny System Osłony Krajuprzed nadzwyczajnymi zagrożeniami (ISOK) oraz System informatyczno-informacyjny wspomagający zarządzanie ryzykiem powodziowym, w których uczestniczą między innymi Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej oraz Rządowe Centrum Bezpieczeństwa. Projekty te mają na celu opracowanie zarówno systemu osłon społeczeństwa, gospodarki i środowiska przed nadzwyczajnymi zagrożeniami, jak i skutecznego systemu zarządzania ryzykiem powodziowym przy wykorzystaniu odpowiednio przygotowanej bazy danych, zawierającej informacje o rodzajach nadzwyczajnych zdarzeń, ich ryzyku, strefach zagrożeń, infrastrukturze komunalnej, przemysłowej oraz możliwościach ewakuacji. Z drugiej strony za pośrednictwem standardowych usług sieciowych muszą zapewnić powszechny dostęp do informacji o zagrożeniu powodziowym. Działania tego typu stanowią jeden z wielu etapów realizacji celów środowiskowych w zakresie polityki wodnej oraz zarządzania zasobami wodnymi w sytuacjach kryzysowych, dla których istotne znaczenie będzie miała infrastruktura informacji przestrzennej tworzona zarówno na szczeblu krajowym, jak regionalnym i lokalnym.

16 170 Renata Graf Literatura CODGiK GUGiK [Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii], Serwisy. Online : Dyrektywa 2007/2/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 marca 2007 r. ustanawiająca infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej INSPIRE. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 108 z dnia 25 kwietnia 2007 r. Dyrektywa Przeciwpowodziowa 2007/60/WE, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim. Dziennik Urzędowy L 288, 06/11/2007 P ENV-SEIS [European Commission Environment, Shared Environmental Information System], Documents. Online : European Commission. INSPIRE Geoportal, Viewer. Online : Graf R., Znaczenie bazy danych hydrograficznych w zakresie implementacji Ramowej Dyrektywy Wodnej. [W:] A.T. Jankowski, D. Absalon, R. Machowski, M. Ruman (red.), Przeobrażenia środowiska stosunków wodnych w warunkach zmieniającego się środowiska. Wyd. UŚ, Sosnowiec, s Graf R., Kaniecki A., Olszewski R., Żynda S., Rola i miejsce baz danych tematycznych GUGiK w krajowej infrastrukturze danych przestrzennych. Geodeta 10 (125): Graf R., Olszewski R., Wykorzystanie bazy danych HYDRO dla potrzeb zarządzania zasobami wodnymi w sytuacjach kryzysowych. Roczniki Geomatyki, 4, 1, GSDI [Global Spatial Data Infrastructure Association], Association Information. Online : GUGIK [Główny Urząd Geodezji i Kartografii], Projekty GUGiK Geoportal. Online : GUGiK [Główny Urząd Geodezji i Kartografii], Systemy GIS. Online : Olszewski R., Graf R., Macias A., Kołodziej A., Berus T., Integracja baz danych tematycznych i referencyjnych w ramach tworzenia infrastruktury informacji przestrzennej w Polsce. Roczniki Geomatyki, 8,1: Olszewski R., Macias A., Graf R., Kołodziej A., Berus T., Transpozycja dyrektywy INSPIRE. Komu potrzebne dane tematyczne? Geodeta, 8 (171): Opęchowska M., Włodarczyk A., Polityka działań Unii Europejskiej w zakresie gromadzenia i udostępniania informacji o wodzie. Gospodarka Wodna, 7: Ramowa Dyrektywa Wodna 2000/60/WE, Dyrektywa Rady i Parlamentu Europejskiego z dnia 23 października 2000 r. w zakresie polityki wodnej (Dziennik Urzędowy L 327, 22/12/2000). UNEP/GRID [Centrum Informacji o Środowisku UNEP/GRID Warszawa], Metadane. Online : Ustawa z dnia 03 czerwca 2005 o zmianie ustawy Prawo wodne oraz niektórych innych ustaw (Dz.U nr 130, poz. 1087). Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz.U nr 115, poz. 1229). Ustawa z dnia 4 marca 2010 r. o infrastrukturze informacji przestrzennej (Dz.U nr 76, poz. 489). WISE [Water Information System for Europe], Information. Online :