6. PRZEWODNICTWO MIEJSKIE W KONTEKŚCIE WYZWAŃ WSPÓŁCZESNEJ TURYSTYKI KULTUROWEJ

Transkrypt

1 Specjalizacja i profesjonalizacja we współczesnym pilotażu i przewodnictwie, Proksenia, Kraków PRZEWODNICTWO MIEJSKIE W KONTEKŚCIE WYZWAŃ WSPÓŁCZESNEJ TURYSTYKI KULTUROWEJ Armin Mikos von Rohrscheidt * Słowa kluczowe: przewodnictwo miejskie, metodyka przewodnictwa, turystyka miejska, turystyka kulturowa, zwiedzanie muzeów Wprowadzenie W jednym z nowszych opracowań eksperckich dotyczących perspektyw turystyki kulturowej padło następujące stwierdzenie w odniesieniu do przewodnictwa: Postęp w dziedzinie technologii, a w szczególności elektroniki zmieni turystykę kulturową. Klasyczny typ przewodnika, który nie robił nic innego, jak przekazywanie informacji nauczonych na pamięć i ewentualne ich przyozdabianie anegdotami lub niekoniecznie wysokiej jakości dowcipami niedługo już zaniknie. Zamiast tego na przenośnym komputerze, połączonym z GPS-em będzie można przeczytać, usłyszeć i wysłuchać, co się właśnie naocznie ogląda i to wraz z wolną od jakichkolwiek wątpliwości interpretacją autorytetu w dziedzinie historii sztuki. [Strobel Y Serra, 2007, s. 13]. Niezależnie od mocno krytycznego obrazu przewodnika podzielanego zresztą przez część społeczeństwa w rezultacie nienajlepszych doświadczeń pochodzących na przykład z okresu szkolnej turystyki zawarta w tej opinii teza nie wydaje się zgoła nieprawdopodobna. W interesie dzisiejszego i jutrzejszego personelu obsługi turystyki miejskiej może być zatem dokładniejsza analiza oczekiwań nowego turysty, akceptowanym formom jego obsługi i wykorzystywanym przez nie możliwościom technicznym oraz zdefiniowanie w tym środowisku na nowo roli (ról) przewodnika miejskiego i poszukanie dla niego zadań, które z jednej strony wpisywałyby go w owe rzeczywiste potrzeby i produkty, a z drugiej pomogły zachować (uratować?) ten prastary i piękny zawód dla następnych pokoleń. Każda poważna analiza problematyki przewodnictwa miejskiego powinna być osadzona w szerszym kontekście turystyki kulturowej, której turystyczna eksploracja i eksploatacja * dr Armin Mikos von Rohrscheidt Turystyka Kulturowa /KulTour.pl Poznań 55

2 Armin Mikos v. Rohrscheidt Przewodnictwo miejskie w kontekście wyzwań współczesnej... miast jest bez wątpienia częścią [Mikos v. Rohrscheidt 2010, 117nn]. Refleksja na temat współczesnej roli i zadań oraz metod pracy przewodnika będzie jednak całościowa a tym samym względnie przydatna w praktyce dopiero przy uwzględnieniu teorii i wyników badań dotyczących kilku kwestii traktowanych dotąd osobno, które jednak w sposób widoczny nakładają się na siebie właśnie w jego zawodowej działalności. Są nimi z jednej strony charakterystyczne cele i cechy miejskiej turystyki kulturowej oraz oczekiwania i konkretne potrzeby uprawiającej ją grupy turystów jako klientów/odbiorców pracy przewodnika miejskiego, z drugiej co jest nader istotne z punktu widzenia autentyczności przekazu kulturowego i metodologii jego pracy konieczność uwzględnienia podstawowych zasad nowoczesnej interpretacji dziedzictwa kulturowego. Nie można też rozpatrywać zadań przewodnika i sposobów ich realizacji bez wpisania ich w tło współczesnych usług i produktów turystycznych, charakterystycznych dla miast. Dopiero bowiem rozpatrywanie jego funkcji i pracy w związku z ich funkcjonowaniem pozwoli ukazać szereg nowych szans i wyzwań, których podjęcie zadecyduje zapewne o przyszłości tego zawodu. Znaczenie wymienionych powyżej kwestii uznawane jest za oczywiste i były one już szerzej prezentowane w polskiej literaturze. Dlatego w niniejszym tekście ograniczymy się do wskazania na dotyczące ich publikacje i zestawienia (w rozdziale pierwszym) najważniejszych sformułowanych tam wniosków z odesłaniem do tekstów oryginalnych. I tak w odniesieniu do turystyki miejskiej za istotne uznać należy teksty A. Kowalczyka [2005], M. Madurowicza [2008], J. i S. Kaczmarków [2009], S. Kandulskiego [2011], K. Buczkowskiej [2011] i autora niniejszego opracowania [2009; 2010, s ; 2011a], analizujące ją w wielu aspektach i ukazujące złożoność tej formy turystyki i wybierających ją turystów (tzw. miejskich) oraz ich typowych zachowań i potrzeb. W kontekście problematyki interpretacji dziedzictwa, uważanej zgodnie za główne zadanie przewodnika, aktualność zachowują dotyczące jej tezy znakomitego opracowania F. Tildena [1977], z jego sześcioma podstawowymi zasadami, wprowadzone do polskiej refleksji wraz z szerokim komentarzem i uzupełnieniem przez Marka Nowackiego [2005, s ] oraz teoretyczne rozważania i praktyczne zasady autorstwa L. Becka i T. Cable`a [1999], spopularyzowane w polskim opracowaniu Kruczka, Kurka i Nowackiego [2007, s.165nn], którzy ze swej strony stworzyli także obszerną prezentację tej problematyki wraz z przeglądem klasycznych i szeregu współczesnych metod [2007 s ]. Z kolei zadania przewodnika w kontekście tych aktualnych potrzeb oraz sposób ich realizacji i warsztat pracy przewodnika są prezentowane dość szeroko także w opracowaniach ostatnich lat [Kruczek 2006, s ; Kruczek 2009; Wyszowska 2011; Mikos v. Rohrscheidt 2011b] oraz w publikowanych w fachowych czasopismach dyskusjach ekspertów [Gnieźnieńskie Forum 2010, pyt. 8 i pyt. 15]. W odniesieniu do szczególnych typów turystycznych produktów miejskich i związanych z nimi zadań przewodnika oraz do pomocnych w ich realizacji narzędzi wypowiadał się m.in. autor niniejszego artykułu [2009; 2011b; 2011d]. 56

3 Specjalizacja i profesjonalizacja we współczesnym pilotażu i przewodnictwie W świetle licznych kwestii prezentowanych i szeroko uzasadnianych w tych publikacjach zachodzi jedynie potrzeba ich usystematyzowania w odniesieniu do oczekiwań formułowanych wobec przewodnika miejskiego i zarysowania na tej podstawie spektrum jego zadań, co stanowi pierwszy cel, który postawił autor przed niniejszym opracowaniem. Drugi jego cel stanowi przeprowadzenie w oparciu o tę literaturę klasyfikacji poszczególnych funkcji przewodnika we współczesnej turystyce miejskiej, z której powinien się wyłonić jego zawodowy obraz. Celem trzecim jest wskazanie na niektóre specyficzne środowiska pracy przewodnika i odpowiadające im oraz oczekiwaniom turystów sposoby jej realizacji. Tak zakreślonym zadaniom odpowiada struktura artykułu. W pierwszym rozdziale zostaną zestawione (ze wskazaniem autorów i miejsca ich szerszego uzasadnienia) potrzeby i oczekiwania turystów kulturowych w miastach. W rozdziale drugim podjęta będzie próba ustalenia odpowiadających tym potrzebom i oczekiwaniom funkcji i zadań przewodnika, w trzecim natomiast zamieszczono szerszy wywód na temat kilku wybranych szczególnych zadań i metod ich realizacji w przewodnictwie miejskim, dotychczas rzadko i pobieżnie analizowanych w fachowej literaturze polskiej. W obszernym zakończeniu znajduje się podsumowanie, uzupełnione o rozbudowane zestawienie wniosków odnoszących się do potrzeby dalszych badań szczegółowych w dziedzinie przewodnictwa miejskiego. Potrzeby i oczekiwania turystów w odniesieniu do zwiedzania miast Oprócz zachowującego swoją aktualność i znanego zapewne wszystkim profesjonalnym przewodnikom katalogu cech osobowościowych przewodnika [Wyszowska 2011, s. 116n] oraz jego umiejętności komunikacyjnych [Wyszowska 2011, s. 117n] a także zachowań przewodnika jako interpretatora dziedzictwa, obejmującego między innymi zasady utożsamiania się z prezentowanym miejscem (jako jego swego rodzaju ambasador ), permanentnego aktualizowania wiedzy i przekazu informacji ścisłych dobrze udokumentowanych, zaangażowanego podejścia do obsługi każdej kolejnej grupy turystów i okazywania im szacunku w każdej sytuacji [Nowacki 2005, s.78n], profesjonalnego przygotowania [Wyszowska 2011, s. 121] oraz wynikającego z wieku i struktury społecznej odbiorców różnicowania zawartości i sposobu przekazu, w obliczu szybko dokonujących się zmian formułowane są istotne nowe postulaty. Ich systematyczne wdrażanie powoduje w rezultacie stopniową istotną zmianę profilu zawodowego przewodnika miejskiego. Postulaty te jak w każdym działaniu typu usługowego stanowią odpowiedź na najważniejsze dostrzeżone oczekiwania nowych turystów. Wśród tych ostatnich są: Oczekiwanie na konfrontację z unicum miejsca, jedynym w swoim rodzaju elementem jego tożsamości [Mikos v. Rohrscheidt 2009, s. 99]. Obok niepowtarzalnych z definicji miejsc i wyjątkowych w formie obiektów owo unicum tworzy także specyficzna atmosferę miasta obejmująca m.in. tradycje, kulinaria, typowe sposoby 57

4 Armin Mikos v. Rohrscheidt Przewodnictwo miejskie w kontekście wyzwań współczesnej życia i bycia mieszkańców, gwarę, specyficzne cechy funkcjonowania miejskiego organizmu. Wszystko to wspólnie z lokalną historią tworzy genius loci, trudno definiowalny zespół czynników, który decyduje o niepowtarzalności życia (ale i pobytu) właśnie w tym miejscu. Taka niepowtarzalność stanowi ważną wartość dodaną w oczach kulturowego turysty. Jest ona bowiem w jego subiektywnym odbiorze podstawowym kryterium autentyczności jego spotkania z danym miejscem i stanowi nieodzowny element kulturowego doświadczania odwiedzanych miast, w którym badacze i teoretycy coraz powszechniej widzą istotną cechę wyróżniającą turystykę kulturową i jej główny atut w stosunku to innych typów aktywności turystycznej [por. m.in. Smith 2009, s ]. Swoistym minimum czy może nawet, jak chce D. Dąbrowski, raczej namiastką tego doświadczenia jest dotknięcie z pomocą i za pośrednictwem przewodnika wybranych przez turystę autentycznych przejawów miejscowej kultury czy jej dziedzictwa [Gnieźnieńskie Forum 2010, pyt 15, s. 149 DD]. Konieczność prawidłowego rozpoznania konkretnych zainteresowań i oczekiwań danej grupy turystów, a następnie wyjścia im naprzeciw przez wbudowanie w program wycieczki elementów przekazu, który odpowiada im swoją strukturą i doborem treści [Jerger 2007, s.89] oraz zastosowanie form komunikacji adekwatnych do składu i momentalnej sytuacji grupy odbiorców [Mikos v. Rohrscheidt 2011d, s. 142]. Warto przy tym zaznaczyć, że pod wpływem zmiany priorytetów i programów edukacyjnych, szerokiego dostępu do każdego typu informacji i upowszechnienia podróży zagranicznych, także zainteresowania przeciętnego turysty zdecydowanie wykraczają poza dawny kanon. Uwzględniają one teraz w znacznie szerszym zakresie na przykład życie codzienne ludzi w czasach dawnych i nowszych, procesy technologiczne i dziedzictwo przemysłowe, biografie nie tylko uznanych bohaterów narodowych czy autorów wielkiej literatury, ale także znanych postaci żyjących, miejsca i wątki znane z popularnych filmów, wielkie imprezy kultury elitarnej i masowej, czy też rekonstrukcje wydarzeń historycznych. Młodsi turyści miejscy wykazują również inne niż dawniej typy wrażliwości, są zdecydowanie bardziej ciekawi różnic kulturowych (w tym także funkcjonujących w obrębie własnego społeczeństwa i dotyczących stylów życia). Powiązany z poprzednim jest fakt otwarcia, a w wielu przypadkach nawet swoistego ukierunkowania turystów na przekaz lokalnej historii i lokalnych historii. Turyści goście miast w przeciwieństwie do biernych lub aktywnych głównie fizycznie gości nadmorskich kurortów czy terenów górskich nie oczekują tylko rozrywki. U wielu z nich istnieje przekonanie, że wizyta nabiera sensu poprzez zdobywanie nowej wiedzy [Nowacki 2005, s. 77]. Jeśli nawet w przypadku licznych pozostałych turystów może ona nie być w centrum oczekiwań, to i oni obok, na przykład,

5 Specjalizacja i profesjonalizacja we współczesnym pilotażu i przewodnictwie rozrywki chętnie akceptują element konfrontacji z dziedzictwem a nawet edukacji, byle była ona podana w sposób atrakcyjny [Kagelmann, Scherle, Schlaffke 2003, s. 169]. Gospodarze (a przewodnicy występują przecież w tej roli) powinni zatem opowiadać im swoje (czyli miejscowe) historie. Materiałem tych narracji mogą być elementy powszechnie znanej historii narodowej, powiązane z miastem, ale także historie niezwykłe, typowe dla regionu lub odbijające wyjątkowość miejsca szerzej nieznane opowieści, jednak potwierdzone świadectwami dokumentów i budowli, udokumentowane i interpretowane biografie ludzi wybitnych i odrzuconych, uznanych i wyklętych, ludzi-symboli i outsiderów. Miasta mogą też i powinny prezentować swoje rodzime mity i legendy, elementy pamięci ludowej i anegdoty, a nawet popularne w miejscowym środowisku wątki fantastyczne [Fainstein, Judd, 1999, s. 7], stanowiące tym samym element żywej kultury lokalnej. Historia miasta nie musi być przy tym jedna. Może ona obok głównego wątku być opowiadana w formie cytatów i streszczeń wielkiej i lokalnej literatury, ograniczona i uszczegółowiona w wątki tematyczne, prezentujące konkretne wydarzenia (jak miejska rewolta czy oblężenie), procesy (jak industrializacja) lub dziedziny (jak dziedzictwo kulinarne). W tym postulacie ukryta jest kolejna dyrektywa dotycząca struktury ofert sformułowanych jako historyczne i tematyczne trasy miejskie: przy ich kolejnych stacjach, tekstami (czy ustami) przewodników turyści nie powinni być uczeni, lecz zaciekawiani, porywani, przeprowadzani przez etapy kontynuowanej, wieloaspektowej opowieści [Mikos v. Rohrscheidt 2009, s 99]. Oczekiwanie profesjonalnej i wieloaspektowej interpretacji pokazywanych zjawisk i obiektów. Z jednej strony musi być ona zgodna z uznanymi standardami interpretacji dziedzictwa [Kruczek 2009, s. 11], z drugiej w zależności od potrzeb winna obejmować także odniesienie do złożoności zjawisk i wydarzeń, a więc na przykład uwzględniać ich różne narracje [Smith 2009, s. 85]. Przewodnik obsługujący obcojęzycznych gości musi ponadto mieć świadomość ich narodowych odmian wrażliwości historycznej, a czasami nawet stereotypów, czy wprost uprzedzeń [Gnieźnieńskie Forum pyt. 8, s. 136 AMR]. Przykładem z polskiego miasta na wdrożenie tego postulatu może być przejście tą samą trasą z grupą Polaków, Żydów i Niemców, wyczerpująco zilustrowane przez zespół autorów pierwszej polskiej monografii miasta jako destynacji turystyki kulturowej [Mikos v. Rohrscheidt 2011a, s ]. Potrzeba dialogu i interakcji. Ta dopiero niedawno powszechnie doceniona cecha zwiedzania miast posiada szereg różnorodnych źródeł i sposobów oraz kanałów wyrazu. Z jednej strony nowi turyści są więc w zauważalnym stopniu szerzej niż grupa dominująca dawniej otwarci na dialog kulturowy na każdym poziomie, a liczni spośród z nich nawet sami aktywnie poszukują okazji do jego podjęcia. Z drugiej strony pod wpływem wzorców nowoczesnej edukacji, młodsze pokolenie turystów cechuje 59

6 Armin Mikos v. Rohrscheidt Przewodnictwo miejskie w kontekście wyzwań współczesnej mniejszy respekt i bardziej krytyczne podejście do uznanych autorytetów i treści tzw. patriotycznego wychowania, a nawet elementów narodowego dziedzictwa, co skutkuje poddawaniem poszczególnych wątków lub interpretacji przekazu przewodnika lub informatora w wątpliwość i podejmowaniem polemiki. Te same edukacyjne doświadczenia rodzą w trakcie uprawiania turystyki oczekiwanie na oferty interaktywne (czyli realizowane z czynnym udziałem samych turystów) [Gnieźnieńskie Forum 2010, pyt. 8, s.132,134nn]. Wymaganie przekazu nie tylko multisensorycznego (skierowanego do kilku zmysłów recepcji) [Podemski 2004, s. 12n, 215; Wieczorkiewicz 2008, s. 277nn, 337] ale i zróżnicowanego w formie, najlepiej w trakcie jednego zwiedzania [Urry 2007, s. 151]. W opinii ostatniego z wymienionych badaczy czynnikiem gwarantującym satysfakcjonujące zwiedzanie dla rosnącej grupy nowych turystów jest właśnie kontrast pomiędzy formami i narracjami, realizowany przez swobodne przechodzenie od jednej formy do drugiej i w ten sposób tworzący atmosferę gry z wieloma tekstami. Jej atutem w oczach takiego odbiorcy jest właśnie jego subiektywne przekonanie, że jednocześnie poszerza ona jego wiedzę, przekazuje mu osobiste doświadczenie miejsca, ale i wprowadza efekt nowości, rozwiewający nudę. Potrzeba indywidualizacji oferty zwiedzania. Jak wynika z obserwacji rynku, rosnący odsetek turystów korzystających z oferty przewodnika pojawia się w grupach rodzinnych lub nawet indywidualnie. Jednocześnie lokalnie przeprowadzane analizy wykazują [Jerger 2007, s. 89], że tacy uczestnicy wyjazdów do miast coraz rzadziej zadowalają się standardowymi propozycjami zwiedzania: oczekują oni ze strony gospodarzy zindywidualizowanej oferty. Każdy przewodnik, który miał do czynienia z indywidualnymi turystami i małymi prywatnymi grupami dostrzega zasadniczą różnicę pomiędzy wyśrodkowanym produktem typowego (często nawet bardzo schematycznego) zwiedzania oferowanym dużym grupom zorganizowanym i realizującym ustalony program a spacerem historycznym czy eksploracją miasta realizowaną z pojedynczymi lub nielicznymi turystami, którzy zdecydowali się na skorzystanie z jego usługi. Oczekiwanie włączenia shoppingu w zwiedzanie. Ten istotny element nowej miejskiej turystyki [Mikos v. Rohrscheidt 2009, s. 100; 2010, s. 119n] może na wyrażone życzenie gości albo stanowić integralny moduł zwiedzania, albo też przewodnik powinien uwzględniać opcje doprowadzenia turystów oczekujących takiej możliwości do miejsc, gdzie będą mogli skorzystać w możliwie przyjemnym otoczeniu i atmosferze, z możliwie szerokiej oferty, zaopatrzyć się w produkty możliwie dobrej (w tym wysokiej) jakości, a także możliwie autentycznego pochodzenia. Dla znacznej grupy miejskich turystów turystyczny shopping jest nie tylko atrakcyjnym elementem pobytu, ale może też stanowić inny kanał rzeczywistej konfrontacji z dziedzictwem

7 Specjalizacja i profesjonalizacja we współczesnym pilotażu i przewodnictwie kulturowym odwiedzanego miejsca. Na uzyskanie takiego waloru w ich oczach wpływa miejsce zakupów (np. historyczne, tradycyjne sklepy, tradycyjne jarmarki), atmosfera tego miejsca i samej czynności handlu (odbywanego według miejscowych, często egzotycznych dla niego reguł), wreszcie rodzaj zakupionych przedmiotów i ich ewentualne powiązanie z miejscem nabycia (regionalna marka, unikalny lub tradycyjny sposób wytworzenia, reprezentacja miejsca przez przedmiot zakupiony). Oczekiwanie organizacji zwiedzania przestrzeni miejskiej w postaci zmaterializowanych produktów. Usługa przewodnictwa powinna być włączona do takich złożonych ofert jako element opcjonalny, wybierany przez organizatora wycieczki czy bezpośrednio przez indywidualnego turystę. Takimi produktami są m.in. turystyczne trasy miejskie [Mikos v. Rohrscheidt 2009], kilkudniowe indywidualne i grupowe miejskie pakiety pobytowe z noclegami [Artyshuk 2011, s ], pakiety okolicznościowe, związane z imprezami kulturalnymi w mieście (jak festiwale, warsztaty tematyczne, wydarzenia religijne i inne), oferty zestawiane i dystrybuowane przez ośrodki informacji działające w strategicznych dla turystyki punktach miasta, wreszcie systemy rabatowe i pakiety w postaci turystycznych kart miejskich (zawierające np. bilety komunikacji, wstępy do muzeów i zabytków, zniżki na posiłki w konkretnych restauracjach) itd. Sieć złożonych produktów turystycznych jest istotnym atutem miasta nie tylko z punktu widzenia touroperatorów (którym jej istnienie oszczędza pracy koncepcyjnej w budowie programu wycieczek i dostarcza gotowych argumentów marketingowych oraz poszczególnych gotowych modułów dla budowy programu w mieście), ale także dla stale rosnącej grupy indywidualnych turystów, którym organizuje czas, dokonując dla nich preselekcji celów i proponując jego sensowne i satysfakcjonujące spędzenie, a jednocześnie udostępnia kontakt z partnerami / usługodawcami, umożliwiając wybór poszczególnych modułów lub usług z gotowej listy, bez ich specjalnego szukania. Rosnąca grupa turystów poszukuje aktywnych form zwiedzania także w miastach. W sytuacji braku szczegółowych badań tego zjawiska, potrzeby i preferowane zachowania tej grupy można wywnioskować z odsetka zleceń na obsługę grup albo z ilości zapytań kierowanych do informacji turystycznej, a zawierających konkretne specyficzne elementy aktywne (np. możliwość wypożyczenie roweru, wizyty na pływalni itd.), a także z forów turystycznych poświęconych aktywnemu zwiedzaniu poszczególnych miast oraz z kontaktów i rozmów z typowymi przedstawicielami tej grupy turystów i organizatorami ich pobytu. Kwestia znaczenia tego czynnika w poszczególnych grupach turystów wymaga jeszcze potwierdzenia przez reprezentatywne badania i rzetelne analizy, niemniej na podstawie własnych doświadczeń autora jako organizatora usług przewodnickich w Poznaniu można pokusić się o stwierdzenie, że ten krąg osób, będący wyraźnie zainteresowany miastem jako celem podróży 61

8 Armin Mikos v. Rohrscheidt Przewodnictwo miejskie w kontekście wyzwań współczesnej turystycznej, z drugiej strony nieczęsto wykazuje zainteresowanie usługami klasycznego przewodnictwa. Niechęć do tej formy zwiedzania może wynikać z osobistych doświadczeń nabytych w trakcie turystyki szkolnej, w dużej mierze jednak turyści ci uważają bierne uczestnictwo w prowadzonym przez przewodnika spacerze po prostu za formę przestarzałą, która oferuje zbyt wiele niepotrzebnych im informacji, natomiast zupełnie nie odpowiada aktywnej postawie poszukiwania i chęci przeżycia osobistej przygody w miejskim środowisku. W najwyższym stopniu tej ich potrzebie odpowiadają nowe formy zwiedzania: turystyczne gry miejskie, odpowiadające ogólnemu hasłu nowej turystyki 3xE (entertainment, excitement i education). Z kolei dla turystów indywidualnych, w tym szczególnie dla zwolenników całkowitej samodzielności zwiedzania, formułowane są także w miastach (jak Kraków, Dęblin, Nowa Sól, Drawsko Pom., Suwałki, Sejny) oferty questingu [Questing 2011], formy zwiedzania gwarantującej im zarówno aktywność (inaczej niż w klasycznym zwiedzaniu, a podobnie jak w grze miejskiej), jak i samodzielność (w przeciwieństwie do użytkowników audioguidów i turystów korzystających z tras miejskich, w stopniu nawet wyższym niż w grach miejskich), a przede wszystkim satysfakcję z odkrycia jeszcze nieodkrytego, a w rzeczywistości dotychczas nie spopularyzowanego dziedzictwa. W ofertach tego rodzaju przewodnicy widzą dziś swoją konkurencję, jednakże możliwe wydaje się także ich włączenie w organizowanie takich usług, o czym poniżej. ze wzrostem ilości turystów zagranicznych w dużych polskich miastach bardzo istotną staje się kwestia poziomu posługiwania się językiem obcym przez przewodnika. Musi on być wystarczający, by umożliwiać mu nie tylko merytorycznie poprawny przekaz, ale także swobodną dyskusję (w kontekście postulatu interaktywności), posługiwanie się anegdotą (w kontekście wymagania różnorodności przekazu) a nawet archaizację języka w szczególnym przypadku wcielenia się w rolę podczas zwiedzania fabularyzowanego [Gnieźnieńskie Forum pyt. 8, s. 136, AMR]. Tymczasem w myśl obowiązujących przepisów uprawnienia językowe nadaje się osobie, posiadającej certyfikat znajomości danego języka na tzw. europejskim poziomie biegłości B-2. Trudno sobie wyobrazić, by w roli przewodnika usatysfakcjonować turystów przyzwyczajonych do wysokich standardów mogła osoba, nie rozróżniająca w ich języku na przykład znaczenia słów drzwi i brama albo nie rozporządzająca w swoim aktywnym języku słowami czy wyrażeniami takimi jak twórca, naśladownictwo, dzieło unikalne czy moment przełomowy. Można przyjąć jako pewnik, że nie będzie ona w stanie swobodnie wyjaśnić różnicy między barokiem francuskim i polskim czy barwnie i naprawdę zajmująco opowiedzieć na przykład legendy o poznańskich koziołkach i uwieczniającym je diabelskim mechanizmie. Interes turystów wymaga wprowadzenia wyższych standardów w tym zakresie.

9 Specjalizacja i profesjonalizacja we współczesnym pilotażu i przewodnictwie Role i zadania przewodnika w nowej turystyce miejskiej W kontekście powyżej wyartykułowanych należy uznać, że przewodnik wprawdzie w każdym momencie swojej usługi jest interpretatorem i pośrednikiem kulturowym, ale jego rola materializuje się w różny sposób, zdominowany przez określone typy zachowań i metody działania. Wyraźnie przy tym należy stwierdzić, że obok klasycznej i nadal ważnej funkcji interpretatora dziedzictwa (niekoniecznie zresztą sprawowanej w dydaktycznej manierze) istnieją także dwie inne, a mianowicie rola przewodnika-organizatora czasu i przewodnika-animatora. Przyjmując je jako wiodące (wspólnie z klasyfikacją R. Freericks [2000, s. 353], odnoszącą się do prowadzenia podróży kulturowych) i od nich każdorazowo zapożyczając nazwę dla danej roli przewodnika, postaramy się teraz szerzej nakreślić z ich pomocą zestaw podstawowych zadań i umiejętności tego ostatniego, przy czym w dużej części odwołamy się do istniejącej szerokiej literatury, a tylko w wybranych, słabiej opisanych aspektach, przedstawimy szerszy wywód uzasadniający. Na wstępie należy zaznaczyć, że w trakcie realizacji rosnącej grupy rodzajów usług na rzecz turystów miejskich wszystkie te trzy role przewodnika wzajemnie się przenikają. W jednych typach zwiedzania wyraźnie przeważa przy tym jedna z nich, w innych są one rozłożone w podobnych proporcjach jednak praktycznie trudno sobie już wyobrazić satysfakcjonujące zwiedzanie miasta przez nowych turystów, w którym przewodnik występowałby tylko w tradycyjnej roli turystycznego dydaktyka. W poniższych szczegółowych wywodach na temat poszczególnych ról przewodnika każdorazowo na początku wskazane zostaną typy zwiedzania, w których poszczególne role ujawniają się najwyraźniej, następnie wymienione będą istotne cechy charakteryzujące każdą z tych ról w ramach nowej turystyki, wreszcie umieszczone w kontekście wyartykułowanych powyżej oczekiwań turystów wskazane konkretne sytuacje, w których owe role rozpisują się na szczegółowe umiejętności przewodnika lub jego zadania. Prowadzenie zwiedzania przewodnik-interpretator (przestrzeni i dziedzictwa) Ta rola przewodnika uwyraźnia się szczególnie w klasycznych formach zwiedzania otwartej przestrzeni, takich jak spacery historyczne, piesze spacery tematyczne (a więc selektywne), zwiedzanie z pojazdem (ogólne, czyli tzw. sightseeing lub ewentualnie tematyczne), oraz w niektórych typach zwiedzania pojedynczych obiektów, w tym muzeów, obiektów sakralnych, przyrodniczych, opisanych poniżej (jako zwiedzanie holistyczne i selektywne). W kontekście przytoczonych publikacji na temat interpretacji i zadań interpretatorów mogłoby się wydawać, że istotne cechy adekwatnej interpretacji są wszystkim praktykom od dawna dobrze znane. Warto jednak zwrócić uwagę na kilka istotnych kwestii, które każą 63

10 Armin Mikos v. Rohrscheidt Przewodnictwo miejskie w kontekście wyzwań współczesnej... na nowo zastanowić się nad zasadami i formami prawidłowej i atrakcyjnej interpretacji, realizowanej w konkretnym środowisku turystyki miejskiej. Otóż po pierwsze, interpretacja podejmowana przez przewodnika miejskiego nie dotyczy tylko zastanego dziedzictwa, ale i żywego zwiedzanego organizmu miejskiego oraz kreowanej w nim permanentnie kultury elitarnej i codziennej, co wymusza wplatanie wątków aktualizujących i swoistą grę tekstami i kontekstami. Po drugie, w świetle wyartykułowanych powyżej potrzeb turystyki miejskiej jako podróży odbywanej w czasie wolnym i pozostającej w bezpośredniej konkurencji z innymi rodzajami rozrywki, interpretator nie może już funkcjonować jako jedyny autor (bywa, że ubogiego) kulturowego przekazu ani tym bardziej jedyne źródło wiedzy i doznań a i sam przekaz interpretacyjny tworzony z wykorzystaniem jednej ścieżki nie jest już akceptowany. Oznacza to koniec epoki tak zwanych allein-unterhalterów jedynych dostawców rozrywki. Po trzecie wreszcie, z przedstawionych postulatów wynikają jak w każdej innej dziedzinie konkretne problemy i potrzebne są odpowiednie dla nich rozwiązania, czemu poświęcimy dalszą część niniejszego wywodu. Wyartykułowany powyżej postulat rozpoznania zainteresowań i oczekiwań turystów miejskich nierzadko indywidualnych, czasem też bardzo konkretnych i powiązanych z aktualnymi wydarzeniami i publicznie roztrząsanymi tematami, stoi w dokładnej opozycji z jednej strony do praktykowanych jeszcze w wielu miejscach naszego kraju i przez znaczną grupę przewodników oprowadzań zgodnych ze z góry przyjętym programem, z drugiej strony do coraz powszechniej odrzucanego przez turystów rutynowego podejścia przewodnika do jego pracy, wyrażającego się w sprzedawaniu wciąż tego samego i tak samo, niezależnie od grupy docelowej, jej sytuacji i oczekiwań. Dla przewodnika podejście indywidualne oznacza konieczność koncentracji na potrzebie klienta, na którą w praktycznej realizacji składają się trzy elementy: a) sprawne przeprowadzenie szczegółowego rozeznania wstępnego (mającego na celu ustalić indywidualne preferencje turystyczne gościa co może od wielu przewodników wymagać nabycia nowej umiejętności ponieważ tylko to zapewnia jego pełną satysfakcję, b) natychmiastowe i elastyczne dopasowanie materii oferty zwiedzania do ujawnionych preferencji (w tym dobór miejsc i przekazywanych treści) oraz c) dostosowanie wykorzystywanych form i narzędzi przekazu do ujawnionych priorytetów i oczekiwań gościa, a także do jego zakresu wiedzy i możliwości percepcyjnych (np. rejestrów językowych). W kontekście wymagania prezentacji miejskiego unicum widoczna staje się nie tylko klasyczna rola przewodnika jako nauczyciela oraz reprezentanta samego miejsca i jego gospodarzy [Mason 2006, s. 346], ale też wyraźniej ujawnia się akcentowana tamże jego rola kulturowego łącznika ( conduit ) pomiędzy turystami a odwiedzanym miejscem. W klasycznych zwiedzaniach przewodnik był najczęściej jedynym interpretatorem 64

11 Specjalizacja i profesjonalizacja we współczesnym pilotażu i przewodnictwie dziedzictwa i jednocześnie narratorem miejskiej historii. Tę rolę przewodnicy zazwyczaj doskonale znają i do niej są przygotowywani przez szkolenia organizowane w ich aktualnie najpopularniejszej strukturze. Niemniej także w jej ramach pojawiają się potrzeby może nie nowe, ale wymagające nowych umiejętności. Otóż obok tego, że przewodnik musi być dobrze zorganizowany i znać oraz realizować swoje zadania, w tym interpretacyjne i opiekuńcze (szczegółowo opisują je Kruczek [2006, s. 111n] i Wyszowska [2011, s ], do których opracowań odsyłam), musi on też we wzrastającym stopniu umieć tak selekcjonować informacje i stosować taką różnorodność form przekazu, by być na tyle interesującym, żeby przyciągnąć i zachować uwagę dzisiejszych turystów. Pojawiły się już nawet pomoce, organizujące, modyfikujące i różnicujące klasyczny przekaz interpretatorski i narracyjny, jak na przykład opracowany specjalnie z myślą o przewodnictwie miejskim sylabus miejsc [Mikos v. Rohrscheidt 2011d]. Poszukiwanie unicum miejsca przez turystów oznacza dla przewodnika konieczność przeformułowania swojej oferty z tak zwanego zestawu obowiązkowego (w niektórych miejscowościach opracowanego nawet w słusznie minionym okresie na podstawie postulatów ideologicznych albo mającego charakter wybitnie etnocentryczny: ważne tylko to, co polskie!, a niemal wszędzie nadal na podstawie prawie wyłącznie kryteriów ogólno-historycznych lub artystycznych) i włączenia do niej w istotnej części grupy elementów, które pozwolimy sobie określić jako tzw. lokalny zestaw tożsamościowy. Tworzenie odpowiedniej atmosfery do przekazania lokalnych historii w formie wieloaspektowej opowieści zakłada z jednej strony nabycie przez interpretatora umiejętności takiego opowiadania i integracji tych elementów, by słuchanie jej było przygodą, a nie dodatkowym uprzykrzeniem w ramach narzuconego programu [środki: por. Nowacki 2006, s. 73], z drugiej zaś oddanie do jego dyspozycji środków tworzenia właściwej atmosfery danych miejsc i różnorodnych form przekazu. Tworzeniu właściwej atmosfery może np. sprzyjać właściwe uporządkowanie ruchu w okolicy miejsca, wygodne urządzenie przestrzeni (siedzenia?), stworzenie opcji stłumienia lub ukierunkowania oświetlenia w poszczególnych wnętrzach. Natomiast konkretnym wsparciem dla interpretacji, dokonywanej przez przewodnika mogą być już urządzenia umożliwiające odtworzenie fragmentów tekstów, utworów muzycznych, czy obrazów, instalowane m.in. przy pomnikach, we wnętrzach sakralnych, mówiące (a może i filmowe ) tablice przy lub na historycznych budynkach. Ich uruchomienie mogłoby następować w reakcji na kod znany przewodnikom i np. podawany indywidualnym turystom, którzy poproszą o to w punkcie miejskiej informacji. O ile w przypadku budowania narracji decydująca jest kwestia przygotowania samego przewodnika (predyspozycje, szkolenie, osobista inwencja, fachowo opracowane instrumenty), to kreowanie atmosfery i systemu wsparcia może dokonać się tylko z akceptacją administratorów i konserwatorów oraz finansowym zaangażowaniem władz samorządowych. Także spełnienie postulatu zwiedzania multisensorycznego może zakładać użycie szeregu niekonwencjonalnych form, wykorzystujących specjalne niewerbalne środki wyrazu 65

12 Armin Mikos v. Rohrscheidt Przewodnictwo miejskie w kontekście wyzwań współczesnej... (jak kostium historyczny, przemyślana i adekwatna do treści i przyjętej roli gestykulacja) oraz instrumenty werbalne (jak przyjęcie trybu opowiadania wydarzeń historycznych w pierwszej osobie, używanie dialektu lub gwary środowiskowej, lokalizowanie właściwej narracji w konwencji osobistej opowieści itd.) oraz odpowiadające im umiejętności i działania przewodnika. Szereg szczegółów uwiarygodniających interpretację dziedzictwa, a posiadających taki charakter podaje przykładowo Nowacki [2006, s ], liczne przykłady zawierają także scenariusze realizowanych zwiedzań fabularyzowanych. W przypadku przewodnika pracującego z zagranicznymi grupami należałoby także zaznaczyć konieczność nabycia przez niego znaczniejszego zasobu wiedzy na temat kraju pochodzenia turystów, najważniejszych etapów jego historii i jej ewentualnych związków z Polską oraz jego własnym miastem. Powinien także posiadać szeroką wiedzę na temat roli przedstawicieli tego narodu albo ich wpływu na dzieje i kulturę miasta oraz materialnych tego świadectw na zwiedzanym obszarze. Niemniej ważną rzeczą są adekwatne do funkcji interpretatora kompetencje językowe. Szczególnie w kontekście wymagań nowej turystyki i nowych turystów, w tym rozwarstwienia ich zainteresowań i będącej ich skutkiem rozpiętości oczekiwań w zakresie kompetentnego przekazu, nie mówiąc już o tak złożonej kwestii jak pośrednictwo i interpretacja kulturowa aktualne wymagania językowe, stawiane przewodnikom przez polskie przepisy regulujące zdobywanie uprawnień do obsługi grup zagranicznych można określić jako absolutnie nieprzystające do potrzeb. W tej kwestii konieczne jest zdecydowane podwyższenie progu i wymaganie rzeczywistej biegłości, a nie tylko poprawności językowej. I na koniec uwaga dotycząca konkurencji. Krytyczne zdanie eksperta, umieszczone na wstępie do niniejszego tekstu, odnosi się w szczególny sposób właśnie to tej funkcji przewodnika. Otóż wykonywanie szeregu zadań wynikających z tej właśnie roli jest dla przewodników oczywiste, do niej zostali przygotowani i w tym są doświadczeni, większości z nich także sprawia ona osobistą satysfakcję, przez co wydaje się ona w najwyższym stopniu oswojona. Tym samym, zapoznając się z opracowaniami i wskazówkami metodycznymi, mogą zbyt łatwo pomijać kwestie związane z interpretacją lub zapoznawać się z nimi pobieżnie, jako z tymi opanowanymi. Jednak właśnie w przywiązaniu do wyuczonych i stosowanych sposobów realizacji zwiedzania i form przekazu tkwi stale zwiększające się ryzyko: obniżenie atrakcyjności usługi w konfrontacji z alternatywnymi formami w postaci audioguidów, miejskich pojazdów turystycznych z nagranymi płytami, interaktywnych słupów informacyjnych i wgranych w systemy nawigacyjne lub wywoływanych za pomocą kodów odczytywanych przez telefony komórkowe informacji oraz wszystkich innych ścieżek informacji, które w najbliższym czasie mogą jeszcze zostać wdrożone. Mając tego świadomość, tym większą uwagę należy zwrócić na te nowsze, pełniejsze i bardziej zróżnicowane formy interpretacji turystycznej, które wciąż uwzględniają żywego człowieka, ponieważ 66

13 Specjalizacja i profesjonalizacja we współczesnym pilotażu i przewodnictwie w bardzo niedługiej perspektywie one właśnie mogą okazać się przyszłością przewodnictwa miejskiego a może nawet jego ratunkiem. Przyswajanie sobie owych form i narzędzi zróżnicowanej interpretacji przez samych przewodników oraz aktywne działanie ze strony przedsiębiorców obsługi turystycznej, organizacji i samorządów na rzecz promowania żywej osoby jako pierwszorzędnej formy, jako twarzy służącej reprezentacji, interpretacji i konfrontacji z miastem jest niezbędne już choćby dlatego, że najmłodsze pokolenie turystów to już generacja Internetu, FBooka, GPSów, domowych centrów informacji, skłonne do korzystania z form nieosobowych nie tylko w uczeniu się, ale także w organizowaniu swojego czasu wolnego i pozyskiwaniu rozrywki. To pokolenie, które nauczyło się już funkcjonowania na minimalnym poziomie interakcji z innymi ludźmi i samo z siebie nie koniecznie odczuwa potrzebę spotkania z nimi w trakcie podróży. Przekonanie fachowców (w tym i autora) o wartości takich spotkań i ich niezastąpionej roli dla autentyczności dialogu kulturowego i wpływie na satysfakcję odbiorców nie wystarczy, nawet, jeśli jest ono potwierdzone doświadczeniami turystycznymi i badaniami grupy turystów kulturowych. Popyt na te formę obsługi należy aktywnie i umiejętnie stymulować. Organizacja czasu: przewodnik-organizator (wycieczki) i doradca Ten aspekt aktywności przewodnika wysuwa się na pierwszy plan w zwiedzaniu materialnych tras miejskich z wykorzystaniem ich możliwości (np. urządzeń interaktywnych, multimedialnych) oraz w zwiedzaniu autonomicznym obiektów zamkniętych przy konieczności współpracy z personelem, i podczas realizacji elementu shoppingu. Rola doradcy pojawia się dodatkowo w sytuacji wyboru usług (np. gastronomicznych, lokal i menu), oraz przy decyzjach na temat czasu wolnego w przerwie zwiedzania lub po nim. W formach wymagających organizacji przewodnik nie tylko (co i do tej pory było oczywiste) przejmuje funkcje kierowania zwiedzaniem i podejmuje wynikające z niego działania w imieniu grupy (jak nabycie lub przedłożenie do kontroli biletów, otwarcie i wprowadzenie grupy do przestrzeni zamkniętych, decyzje w sprawie wykorzystania środków transportu). Przewodnik przejmuje na siebie dodatkowo rolę faktycznego menedżera zwiedzania (i rozrywki): zestawia i zgrywa czasowo, a czasem także uruchamia jego poszczególne moduły, punkty i sceny, wypożycza dla grupy sprzęty (np. słuchawki), oddaje je, reguluje czas korzystania z urządzeń, współpracuje z personelem zwiedzanych obiektów, podejmując decyzje dotyczące pobytu grupy w nich, najczęściej stając się ich chwilowym reprezentantem wobec zwiedzających. Poszczególne różnorodne moduły zwiedzania przewodnik łączy w całość na wzór kostek domina. Robi to m.in. za pomocą dopasowywanej, skracanej lub obejmującej dodatkowe wyjaśnienia narracji towarzyszącej lub uzupełniającej w czym wykorzystuje własne instrumentarium i inne pomoce, stawiane mu do dyspozycji przez infrastrukturę turystyczną miasta lub będące na wyposażeniu obiektów (muzeów, świątyń 67

14 Armin Mikos v. Rohrscheidt Przewodnictwo miejskie w kontekście wyzwań współczesnej... itd.). Na podanych przykładach widać, że z zwiedzaniu zintegrowanym w ofertę tras miejskich przewodnik łączy funkcje logistyczne i narracyjne, przy czym realizowana przezeń narracja nie jest już tylko elementem interpretacji, ale służy także organizacji całości usługi, stanowiąc spoiwo zapewniające jej ciągłość w subiektywnym odbiorze turysty. Przewodnik jest także doradcą turysty, co przejawia się zwłaszcza w sytuacjach, gdy w ramach zwiedzania pojawiają się przerwy wykorzystywane indywidualnie lub alternatywne opcje (np. jedna część zwiedzających kontynuuje program, podczas gdy inna decyduje się na przerwę kawową, potem dołączając do grupy). Coraz liczniejsi turyści miejscy, widzący w posiłku nie tylko zaspokojenie potrzeby odżywiania, ale także okazję do spotkania z kulturą codzienną zwiedzanego miejsca i doświadczenia go innym zmysłem, oczekują na fachową poradę przewodnika, którego orientacja w kwestiach kulinarnych powinna zagwarantować im autentyczność tego doświadczenia, a przynajmniej satysfakcję [Strobel Y Serra, s. 16]. Ważną przestrzenią realizacji organizatorskiej (logistycznej) funkcji przewodnictwa są turystyczne trasy miejskie, szczególnie te posiadające rozwiniętą strukturę produktu turystycznego (trasy materialne). Funkcjonowanie tego rodzaju ofert w miastach z jednej strony stwarza możliwość samodzielnego, wspieranego instrumentami informacji i interpretacji zwiedzania historycznego lub tematycznego, z drugiej może także przyczynić się do ponownego wzrostu zainteresowania prowadzonym przez przewodnika spacerem historycznym i tematycznym jako sposobami ich zwiedzania i poznawania. W takim przypadku istnienie trasy urozmaica sam spacer, wprowadzając do niego obok przekazu samego przewodnika różnorodne aspekty tematyczne, elementy i inne środki przekazu. Może to pomóc utrzymać, a nawet zwiększyć popyt na usługi przewodnickie. Generalnie zatem w sytuacji istnienia obok siebie oferty przewodnickiej i produktu w postaci trasy miejskiej, ta pierwsza może zawsze stanowić opcjonalny element zwiedzania samej trasy. Modelowe opracowanie problematyki organizacji tras miejskich z licznymi elementami odnoszącymi się do funkcji i konkretnych zadań dla przewodników znajdują się w opracowaniu autora [Mikos v. Rohrscheidt 2011d, s ], do którego w tym miejscu wypada nam czytelnika odesłać. W tej koncepcji przewodnik realizuje swoje zadania organizacyjne we współpracy z koordynatorem trasy. W ramach tras oferujących mikroeventy punktualne dojście do miejsca ich realizacji wymaga szczególnie dokładnej kontroli czasu, ponadto samodzielna usługa przewodnicka w niektórych punktach trasy może wymagać nabycia umiejętności obsługi urządzeń interaktywnych. W celu obsługi zorganizowanej trasy miejskiej przewodnik musi także posiąść nową umiejętność integracji przekazu, na która składają się bieżąca kontrola i selekcja własnego materiału oraz natychmiastowa reakcja w postaci wprowadzania przekazu zredukowanego, jak wprowadzenie do pokazu, opis działania urządzenia, nawiązywanie do treści przekazanych w inny sposób itd. [Gnieźnieńskie Forum 2010, AMR, pyt. 8. s. 136]. 68

15 Specjalizacja i profesjonalizacja we współczesnym pilotażu i przewodnictwie Także zarysowane w rozdziale 1 oczekiwania organizacji pobytu turystycznego w mieście dotyczą pracy przewodnika stwarzając dla niego nowe szanse, ale i kolejne wyzwania. Otóż również gdy jego usługa jest zintegrowana w pakiet miejski, wówczas w związku z obecnością innych punktów programu pobytu turystycznego, obok przekazu informacji i interpretacji dziedzictwa przewodnik musi ściśle współpracować z organizatorami pakietu, którego jest jednym z wielu wykonawców, w tym drobiazgowo kalkulować przebieg i czas trwania poszczególnych elementów swojej usługi, by wpasować się w realizację pakietu. Takie umiejętności powinien ćwiczyć już w trakcie kursu przygotowawczego lub podczas szkoleń w ramach grup i stowarzyszeń przewodnickich. Inną funkcję organizacyjną przewodnika kreuje oczekiwanie turystów miejskich na ofertę atrakcyjnego shoppingu. Oznacza ono przecież dla niego konieczność dobrej orientacji nie tylko w możliwych miejscach zakupów, ale i w produktach lokalnego czy regionalnego przemysłu (w tym spożywczego), rękodzieła, sztuki, literatury (regionalnej, pięknej i turystycznej) aby mógł w razie potrzeby służyć radą podczas takiego zakupu, wskazując na alternatywne opcje lub (dzięki znajomości miejscowych realiów) pomagając prawidłowo ocenić stosunek wartości do ceny. Animacja edukacji i rozrywki: przewodnik-animator wspólnej eksploracji Termin animator upowszechniony przez jego zastosowanie w różnych dziedzinach życia społecznego i w organizacjach, w m.in. w dziedzinie artystycznej, pracy socjalnej i religijnej (jako animator grup) w powszechnym odbiorze oznacza osobę nie tylko (czasem nawet nie tyle) kierującą, co przede wszystkim inspirującą, aktywizującą innych do podejmowania różnorodnych działań, do konkretnych zachowań. We współczesnej turystyce animatorem jest najczęściej pilot wycieczek, jednak w niektórych formach zwiedzania miast ta rola przypada także przewodnikowi. W jego przypadku wyraża się ona głównie w kreowaniu określonych sytuacji oraz w osobistym przykładzie i zachęcie do określonych zachowań. Szczególnie mocno ta funkcja przewodnika zaznacza się w zwiedzaniu fabularyzowanym (gdzie przejawia się ona z różną intensywnością w zależności od przydzielonej mu roli) w warsztatach tematycznych, w obiektach i grach turystycznych w przestrzeni miejskiej, jednak także w zwiedzaniu klasycznym preferencje nowych turystów w pewien sposób wymuszają szereg animacyjnych zachowań przewodnika. I tak, postulat interaktywności turystów miejskich zakłada, że prawidłowa praca przewodnika nie może już polegać jedynie na wykładzie miejsc i historii. Jedną z form zapewnienia tej interaktywności jest postulowane przez niektórych praktyków kreowanie tam, gdzie to tylko możliwe spontanicznych spotkań i wchodzenia w dialog z tutejszymi [Krohm 2007, s ], którymi mogą być sprzedawcy, pracownicy informacji turystycznej, personel muzeów, pełniący służbę na ulicach, przysłuchujący się spacerowi przechodnie, z których niektórzy czasem nawet sami spontanicznie włączają się w akcję. 69

16 Armin Mikos v. Rohrscheidt Przewodnictwo miejskie w kontekście wyzwań współczesnej... Z kolei proponując grupie udział w mikroeventach, oferowanych w trakcie zwiedzania tras miejskich lub w programie pobytu w obiekcie zabytkowym lub np. muzeum, przewodnik powinien być dobrze zorientowany w strukturze i treści takiego elementu i w razie potrzeby przygotowany do szybkiego wejścia w rolę, która jest dla niego przewidziana oraz do zachęcenia swoich gości, także za pomocą osobistego przykładu, aby wzięli aktywny udział w scenie, dialogu, nauce nowej umiejętności czy np. w sporządzeniu potrawy, albo by włączyli się w realizację zadania [Gnieźnieńskie Forum pyt. 8, s. 136, AMR]. Jakkolwiek autorzy publikowanych już w Polsce opracowań, zajmujących się m.in. grami miejskimi jako formami zwiedzania [Piasta 2011, s ; Mikos v. Rohrscheidt 2011b s ] zwracają uwagę na różnorodność ich koncepcji i możliwość udziału przewodników w tych imprezach, to wydaje się, że środowisko przewodników w znakomitej większości uznało gry za bezobsługową konkurencję i skreśliło ich zwolenników i uczestników z listy swoich potencjalnych klientów. W opinii autorów przytoczonych publikacji jest to przedwczesne. Nic nie stoi na przeszkodzie, by przewodnik pojawiał się w grze miejskiej w całości jej przebiegu jako ekspert lub jako konsultant grupy uczestników, a także w rolach stacyjnych, szczególnie wówczas, gdy wymagają one większego zasobu wiedzy, podjęcia dyskusji w uczestnikami, czy nawet przeprowadzenia ich egzaminu albo innej formy ewaluacji, a nie tylko przekazania im kolejnej, nieskomplikowanej informacji. W niektórych przypadkach duże znaczenie może mieć zarówno wyuczony przez niego w trakcie szkoleń zawodowych zestaw zachowań i standardy obsługi turystów, jak i rozwinięte umiejętności performerskie. Oznacza to szanse udziału nowoczesnych przewodników (czyli tych zdolnych do dalej idącej interakcji i zachowań animacyjnych) w grach tzw. obsługowych, zwłaszcza organizowanych z większym rozmachem na zamówienie firm i instytucji lub z okazji ważniejszych cyklicznych wydarzeń, jak na przykład dni miasta czy masowych tematycznych imprez kulturalnych. O ile elementy animacji czasu zwiedzania, obecne w szczególnie dużej ilości podczas obsługi przez przewodnika zwiedzania fabularyzowanego oraz w trakcie gry miejskiej zostały szerzej opisane w jednym z poświęconych przewodnictwu tekstów autora [Mikos v. Rohrscheidt 2011d s ], natomiast animacyjna rola przewodnika w obiektach zamkniętych zostanie szerzej zaprezentowana poniżej (w rozdziale 3), to w tym miejscu warto wspomnieć o szczególnych cechach potrzebnych przewodnikowi do skutecznego wypełnienia roli animatora zajęć interaktywnych, pożądanych zwłaszcza w sytuacji konkurencji w ramach grupy turystycznej [Kruczek, Kurek, Nowacki 2007, s. 230n]. Uwagi autorów na temat dogłębnej znajomości przez przewodnika treści i przebiegu gry, warsztatu, lekcji, zwiedzania obiektu czy zabawy oraz cech osobowych i zachowań jako prowadzącego i ewaluującego zajęcia (obiektywizm, zrównoważenie, spokój, sprawiedliwość, konsekwencja) w całej rozciągłości odnoszą się także do jego pracy w ramach zwiedzania z grupami, realizującymi aktywne formy zwiedzania. 70

17 Specjalizacja i profesjonalizacja we współczesnym pilotażu i przewodnictwie Jak dotychczas nie są opracowane zagadnienia związane z udziałem profesjonalnego przewodnika w questingu, w tym także na terenie miasta. Na podstawie analizy struktury realizowanych w Polsce questów [Questing 2011] oraz z zawartości merytorycznej ofert warsztatów questingowych można jednak wnosić, że jego wkład w tym rodzaju zwiedzania może być cenny nie tylko na etapie wstępnym (koncepcyjnym) niemal każdego questu, ale także właśnie jako animatora wspólnego odkrywania i zabawy, wypełniającego swoje zadania inspirowania poszczególnych działań i ewentualnego koordynowania aktywności, a także późniejszej ewaluacji zgodnie z założonym scenariuszem. Z punktu widzenia przewodnika istotne są także zmiany relacji między nim a uczestnikami wycieczki, które z kolei wpływają na rozumienie jego własnej roli i na zestaw wymaganych w związku z tym umiejętności. Uczestnicy prowadzonego przezeń zwiedzania miasta są coraz rzadziej wyłącznie słuchaczami: są śmielsi, chętniej i łatwiej podejmują dyskusję, bardziej szczerze wyrażają nie tylko swoje uznanie, ale i krytykę w stosunku do jego przekazu i całej usługi. Ma on do czynienia nierzadko z poszukiwaczami przysłowiowej dziury w całym (np. w grupach młodzieży) czy kontestatorami oficjalnej wersji historii (np. w tzw. genderowych grupach kobiecych). Jednocześnie musi wykształcić zdolności osobiste umożliwiające wprowadzanie interaktywnych elementów zwiedzania i angażowania samych turystów (co jest trudne, bo nie posiadają oni przecież z reguły szczegółowej wiedzy, niemniej oczekują jakichś możliwości włączenia się w przebieg zwiedzania) a także nabyć techniczne umiejętności obsługi urządzeń multimedialnych, instalowanych w poszczególnych ekspozycjach muzealnych czy po prostu w przestrzeni turystycznej miasta, w ramach infrastruktury wspomagającej (np. kioski multimedialne, generatory efektów dźwiękowych i świetlnych, audioprzewodniki lub ich tzw. lokalne wtyczki, inne). Żeby móc wprowadzić pewien rodzaj interaktywności w grupie, a jednocześnie nie stracić nad nią panowania i utrzymać możliwość przekazu najważniejszych treści, przewodnik musi także nauczyć się animacyjnych sposobów prowadzenia grupy, bazujących na formach prowadzenia zajęć grupowych w nowoczesnej edukacji. Ten aspekt jego pracy musi zostać uwzględniony w szkoleniach przewodników [Forum Gnieźnieńskie 2010 pyt. 8, s. 136, AMR]. Sposoby zwiedzania wybranych obiektów i rola przewodnika Wielka różnorodność aspektów, związanych ze zwiedzaniem poszczególnych rodzajów miejsc i typów obiektów w przestrzeni miejskiej powoduje, że nie mogą być one omówione w całości z powodu ograniczeń narzucanych przez formę i objętość artykułu. Ponieważ niektóre z najważniejszych zagadnień szczegółowych, w szczególności prowadzenie zwiedzania otwartej przestrzeni historycznych miast oraz wykorzystanie miejskich tras tematycznych zostały już szerzej opisane [Mikos v. Rohrscheidt 2009; 2011b; 2011d], 71