SKAMIENIA OŒÆ ŒLADOWA OPHIOMORPHA RUDIS (KSI KIEWICZ, 1977) W PIASKOWCACH WARSTW ISTEBNIAÑSKICH DOLNYCH (SENON) ARCHITEKTURY KRAKOWA

Transkrypt

1 GEOLOGIA 2009 Tom 35 Zeszyt 2/ SKAMIENIA OŒÆ ŒLADOWA OPHIOMORPHA RUDIS (KSI KIEWICZ, 1977) W PIASKOWCACH WARSTW ISTEBNIAÑSKICH DOLNYCH (SENON) ARCHITEKTURY KRAKOWA Trace fossil Ophiomorpha rudis (Ksi¹ kiewicz, 1977) in the Lower Istebna Beds (Senonian) building sandstones in Krakow Jacek RAJCHEL 1 & Alfred UCHMAN 2 1 Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Katedra Geologii Ogólnej, Ochrony Œrodowiska i Geoturystyki; al. Mickiewicza 30, Kraków; jrajchel@geol.agh.edu.pl 2 Uniwersytet Jagielloñski, Instytut Nauk Geologicznych; ul. Oleandry 2a, Kraków; alfred.uchman@uj.edu.pl Abstract: Trace fossil Ophiomorpha rudis occurs in building coarse-grained sandstones of the Lower Istebna Beds in architecture elements of Krakow. This trace fossil is produced by shrimps, which constructed their burrows deeply in the sediment. Their burrows are mostly vertical, up to 2 m deep and 5 20 mm in diameter, having horizontal branches and walls enriched in clay minerals. Key words: Carpathians, Istebna sandstones, Krakow, Ophiomorpha rudis S³owa kluczowe: Karpaty, piaskowce istebniañskie, Kraków, Ophiomorpha rudis WSTÊP Celem artyku³u jest opis wewn¹trz³awicowych (endichnialnych) skamienia³oœci œladowych Ophiomorpha rudis (Ksi¹ kiewicz 1977), wystêpuj¹cych w kamiennych elementach architektury Krakowa. Zosta³y one zidentyfikowane w piaskowcach dolnych wastw istebniañskich (kampan mastrycht) jednostki œl¹skiej Karpat zewnêtrznych. Skamienia³oœci œladowe (ang. trace fossils), zwane rzadziej ichnoskamienia³oœciami lub ichnofosyliami, to kopalne œlady dzia³alnoœci ywych organizmów modyfikuj¹cych pod³o e, o powtarzaj¹cej siê morfologii (Bertling et al. 2006). Ich badaniem zajmuje siê ichnologia. S¹ one klasyfikowane podobnie jak skamienia³oœci w³aœciwe w paleontologii. Najczêœciej s¹ one tworzone przez organizmy zwierzêce penetruj¹ce miêkki osad (ang. burrows) lub poruszaj¹ce siê po jego powierzchni (ang. tracks, trails). Do skamienia³oœci œladowych zaliczamy tak e

2 324 J. Rajchel & A. Uchman efekty modyfikacji twardego pod³o a, na przyk³ad dr¹ enia w skale, drewnie czy szkielecie organizmów (ang. borings). W ska³ach osadzonych w morzu skamienia³oœci œladowe by³y produkowane g³ównie przez organizmy bezszkieletowe, których przynale noœæ taksonomiczna jest czêsto s³abo poznana. Tym niemniej, skamienia³oœci œladowe dostarczaj¹ wa nych informacji o ró norodnych warunkach œrodowiska panuj¹cych w trakcie tworzenia siê ska³, w których siê znajduj¹. Do g³êbokich penetracji w miêkkim lub lekko stwardnia³ym osadzie nale ¹ skamienia³oœci œladowe nazywane Ophiomorpha rudis (Ksi¹ kiewicz, 1977), doœæ powszechnie wystêpuj¹ce w górnokredowych piaskowcach warstw istebniañskich, u ywanych powszechnie w architekturze Krakowa. CHARAKTERYSTYKA SKA Z OPHIOMORPHA RUDIS Piaskowce dolnej czêœci warstw istebniañskich powsta³y w basenie jednostki œl¹skiej Karpat zewnêtrznych w póÿnej kredzie od kampanu po mastrycht. Wychodnie tej jednostki litostratygraficznej na terenie Polski ci¹gn¹ siê szerokim pasem od okolic Wis³y i Istebnej w Beskidzie Œl¹skim, przez rejon Wadowic, Myœlenic, Dobczyc, Brzeska, a po okolice Sanoka (Peszat & Buczek-Pu³ka 1984). Maksymalna mi¹ szoœæ warstw istebniañskich przypada na Beskid Œl¹ski i wynosi oko³o 1600 m. Piaskowce warstw istebniañskich dolnych powstawa³y z nieturbulencyjnych sp³ywów grawitacyjnych, sp³ywów piaszczysto-rumoszowych oraz pr¹dów zawiesinowych. Nale ¹ one g³ównie do sekwencji kana³owych, rzadziej lobowych sto ka œrodkowego (Mutti & Ricci Lucchi 1972), a tak e mog¹ byæ zwi¹zane z kompleksami typu fartuchowego (Strzeboñski 2003). ród³em materia³u klastycznego dla warstw istebniañskich by³a kordyliera œl¹ska usytuowana po po³udniowej stronie basenu sedymentacyjnego tej jednostki (Unrug 1963, 1968). PIASKOWCE ISTEBNIAÑSKIE W ARCHITEKTURZE KRAKOWA Piaskowce istebniañskie stanowi¹ w rejonach ich wystêpowania pospolicie stosowany materia³ na kamieñ ³amany i t³uczeñ. Odmiany zwiêz³e stosowane s¹ jako ciosowy kamieñ budowlany, a tak e jako kamieñ na p³yty ok³adzinowe, stopnie, nagrobki, coko³y itp. Najwiêksze znaczenie architektoniczne maj¹ piaskowce z dolnych warstw istebniañskich. S¹ to Ÿle wysortowane piaskowce oligomiktyczne, arkozowe i szarog³azowe (Kamieñski et al. 1967, Bromowicz et al. 1976), przewa nie o sk¹pym lepiszczu ilastym i blado ó³tej, rdzawokremowej lub brunatnej barwie. Wystêpuj¹ one w ³awicach o mi¹ szoœci do 5 m. S¹ one na ogó³ silnie porowate, ma³o nasi¹kliwe, o ma³ej lub œredniej wytrzyma³oœci na œciskanie i bardzo dobrej mrozoodpornoœci. Na ogó³ piaskowce te charakteryzuj¹ siê dobr¹ blocznoœci¹, na przyk³ad w Sobolowie bloki powy ej 2 m 3 objêtoœci stanowi¹ 20% urobku i 44% materia³u blocznego (Bromowicz 2001). Piaskowce warstw istebniañskich dolnych nale ¹ do najczêœciej wykorzystywanych architektonicznie na terenie Krakowa piaskowców karpackich, a jednoczeœnie s¹ jednym z najdawniej u ytkowanych surowców kamiennych w tym mieœcie. Stosowano je zarówno jako surowiec konstrukcyjny do wznoszenia murów budynków, budowli fortyfikacyjnych, przeciwpowodziowych i obiektów infrastruktury kolejowej (Kamieñski & Skalmowski 1957), jak równie w kamieniarce sepulkralnej, rzeÿbie i ma³ej architekturze (Rajchel 2004). Ostatnio

3 Skamienia³oœæ œladowa Ophiomorpha rudis (Ksi¹ kiewicz, 1977) w piaskowcach warstw istebniañskich dolnych (senon) architektury Krakowa 325 znalaz³y one zastosowanie g³ównie jako kamieñ dekoracyjny, w postaci szlifowanych p³yt wewnêtrznego i zewnêtrznego zastosowania, rzadziej o ciêtej lub ³upanej fakturze powierzchni. Dobrym przyk³adem takiego zastosowania s¹ fasady Akademii Sztuk Piêknych, teatru Bagatela, oraz budynku Miêdzynarodowego Portu Lotniczego im. Jana Paw³a II w Balicach i Dworca Autobusowego PKS. OPHIOMORPHA RUDIS NA TERENIE KRAKOWA Ophiomorpha rudis mo e byæ widoczna na wszystkich rodzajach powierzchni architektonicznych elementów wykonanych z piaskowca istebniañskiego (Fig. 1). W przypadku powierzchni ciêtej widoczna jest w postaci ró nie zorientowanych przekrojów, w tym pod³u - nych i poprzecznych; na powierzchni ³upanej ods³ania siê zazwyczaj wyraÿnie widoczna nora wraz z wype³nieniem o wypuk³ym reliefie lub wklês³ym gdy nora zosta³a wtórnie pozbawiona wype³nienia w wyniku wspó³czesnego procesu wietrzenia. Fig. 1. Ophiomorpha rudis w piaskowcach dolnych warstw istebniañskich w blokach muru przeciwpowodziowego nad Wis³¹ w Krakowie: A) ³upana powierzchnia piaskowca z widocznymi norami; B) rozga³êziaj¹ce siê nory i ich przekroje na ciêtej powierzchni bloku piaskowca Fig. 1. Ophiomorpha rudis from sandstones of the Lower Istebna Beds in blocks of the Vistula flood protection wall in Krakow: A) parting surface of sandstone with visible burrows; B) branching burrows and their cross sections on cut surface of a sandstone block

4 326 J. Rajchel & A. Uchman Najwiêksza iloœæ tych ichnoskamienia³oœci obecna jest w murach przeciwpowodziowych Wis³y, g³ównie na lewym brzegu, pomiêdzy mostem Zwierzynieckim a klasztorem norbertanek (Fig. 1, 2). Wystêpuj¹ one w nadbudowanych wspó³czeœnie fragmentach tych umocnieñ, zlokalizowanych zarówno na koronie starego muru przeciwpowodziowego, jak i na wa³ach ziemnych (Rajchel 2002, 2004). Mury te zbudowano z bloków piaskowca istebniañskiego o³upanej zewnêtrznej powierzchni. Surowiec ten pochodzi z kamienio³omów w Sobolowie ko³o Bochni i Czas³awiu ko³o Dobczyc w jednostce œl¹skiej Karpat zewnêtrznych. Widoczne s¹ tu wype³nione materia³em piaszczystym nory Ophiomorpha rudis o prostym przebiegu, jak i strefy ich rozga³êzieñ. Nory te posiadaj¹ œciany zbudowane z piaskowca wzbogaconego w minera³y ilaste, które skupiaj¹ siê na wewnêtrznej powierzchni œciany tworz¹c ich wyœció³kê (Fig. 2C, D). Fig. 2. Niektóre elementy morfologiczne Ophiomorpha rudis w piaskowcach dolnych warstw istebniañskich w blokach muru przeciwpowodziowego nad Wis³¹ w Krakowie. A) Granulowana œciana nory; B) Przekrój przez norê, której œciana jest za elaziona, prawdopodobnie po utlenionym pirycie; C), D) Rozga³êzione nory wyœcielone materia³em ilastym Fig. 2. Some morphological elements of Ophiomorpha rudis from sandstones of the Lower Istebna Beds in blocks of the Vistula flood protection wall in Krakow. A) Granulated burrow wall; B) Cross section of a burrow, which wall is ferruginized, probably due to oxidization of pyrite; C), D) Branching burrows lined with clayey material Znacznie wiêcej cech diagnostycznych Ophiomorpha rudis mo na obserwowaæ w dwu wspomnianych kamienio³omach, sk¹d pochodzi³ materia³ skalny umocnieñ. W kamienio³omie w Sobolowie ods³ania siê profil o mi¹ szoœci oko³o 13 m, w tym trzy warstwy piaskowca o mi¹ szoœci powy ej 2 m i siedem powy ej 1 m. S¹ to przewa nie piaskowce œrednioziarniste, Ÿle wysortowane, przechodz¹ce poprzez piaskowiec mu³owy w poziomo laminowane szare i szaro-zielonkawe mu³owce piaszczyste z detrytusem roœlinnym,

5 Skamienia³oœæ œladowa Ophiomorpha rudis (Ksi¹ kiewicz, 1977) w piaskowcach warstw istebniañskich dolnych (senon) architektury Krakowa 327 miejscami zbioturbowane. W pobli u stropu zawieraj¹ one niewielkie toczeñce ilaste, w sp¹gu jamki wirowe. Widoczne s¹ tak e wewn¹trz³awicowe powierzchnie amalgamacji. W Czas³awiu znajduj¹ siê dwa kamienio³omy. Kamienio³om ni ej po³o ony posiada profil o mi¹ szoœci oko³o 16 m, z dwoma warstwami piaskowca powy ej 2 m mi¹ szoœci i siedmioma powy ej 1 m; s¹siedni kamienio³om ma profil o mi¹ szoœci 3.3 m i najgrubsz¹ warstwê piaskowca o mi¹ szoœci 67 cm. W stropie ³awice te przechodz¹ poprzez drobnoziarnisty piaskowiec w horyzontalnie lub riplemarkowo laminowane zapiaszczone mu³owce. Piaskowce s¹ Ÿle wysortowane, arkozowe o kontaktowo-porowym lepiszczu ilastym z intraklastami mu³owców i uzbrojonych toczeñców ilastych. Posiadaj¹ pogr¹zy, powierzchnie amalgamacji, soczewki materia³u wirowego, a tak e struktury miseczkowe (dish structures) i synsedymentacyjne y³y klastyczne. Podobnie zachowane skamienia³oœci œladowe Ophiomorpha rudis znajduj¹ siê w du- ym bloku piaskowca istebniañskiego, o wymiarach m, stanowi¹cym zasadnicz¹ czêœæ pomnika Wojciecha Bogus³awskiego przy ul. W. Sieroszewskiego, obok Szpitala im. eromskiego w Nowej Hucie (Rajchel 2003). Ophiomorpha rudis zachowana jest tak e na g³adkich powierzchniach elementów architektonicznych wykonanych z piaskowca istebniañskiego. Widoczna jest ona w postaci przekrojów prostych nor, o d³ugoœciach od kilku do kilkudziesiêciu centymetrów, wype³nionych wtórnie piaszczystym materia³em. Skamienia³oœæ ta znajduje siê miêdzy innymi na: cokole naro a budynku C-1 AGH od strony ul. Czarnowiejskiej; cokole kaplicy cmentarnej na cmentarzu Rakowickim; kolumnie po prawej stronie portalu g³ównego wejœcia do koœcio³a Misjonarzy przy ul. Lea; cokole pó³kolistego ganku, na ty³ach gmachu Collegium Œniadeckich od strony Ogrodu Botanicznego; ok³adzinie œciany hali odpraw starej czêœci Portu Lotniczego w Balicach, przy schodach prowadz¹cych na wy sz¹ kondygnacjê; cokole i innych elementach zewnêtrznego wystroju budynku domu akademickiego przy ul. Armii Krajowej 7. CHARAKTERYSTYKA OPHIOMORPHA RUDIS (KSI KIEWICZ, 1977) Pierwotnie, Ophiomorpha rudis zosta³a opisana przez Ksi¹ kiewicza (1977) jako Sabularia rudis z piaskowców ciê kowickich (eocen) w Gródku nad Dunajcem. Autor ten wymieni³ wystêpowanie tej skamienia³oœci œladowej w piaskowcach warstw istebniañskich dolnych. Uchman (1995) w³¹czy³ Sabularia rudis do ichnorodzaju Ophiomorpha, którego typowy przedstawiciel Ophiomorpha nodosa Lundgren jest powszechnie znany z p³ytkomorskich piaskowców m³odszego mezozoiku i kenozoiku (najstarsze wyst¹pienia od permu). Ophiomorpha nodosa produkowana by³a przez krewetki lub podobne skorupiaki (np. Frey et al. 1978). Przez analogiê uwa a siê, e Ophiomorpha rudis produkowana by³a przez tê sam¹ grupê organizmów (Uchman 2001). Cech¹ charakterystyczn¹ Ophiomorpha jest obecnoœæ granulowanej œciany chroni¹cej norê przed zapadniêciem siê. Obserwowano jak krewetki wciskaj¹ w œcianê nory grudki zamulonego piasku. W rezultacie tego, zewnêtrzna powierzchnia œciany przybiera granulowan¹ fakturê, a wewnêtrzna powierzchnia zostaje wyg³adzona

6 328 J. Rajchel & A. Uchman wwyniku ruchu organizmu (np. Frey et al. 1978). Krewetki odfiltrowuj¹ po ywienie z wody przep³ywaj¹cej przez norê. Dodatkowo, niektóre krewetki hoduj¹ na œcianach nor mikroorganizmy, które s¹ coraz czêœciej stwierdzanym, dodatkowym Ÿród³em po ywienia skorupiaków g³êboko penetruj¹cych w osadzie. Ophiomorpha rudis zwi¹zana jest g³ównie z grubo³awicowymi piaskowcami, gdzie wystêpuje w stropowych czêœciach ³awic. O ile ³awica piaskowca posiada w stropie cz³on mu³owcowy, on tak e zawiera Ophiomorpha rudis. Ta skamienia³oœæ œladowa wystêpuje tak- e w cienkich ³awicach piaskowców o mi¹ szoœci paru centymetrów, a tak e w soczewkowatych piaskowcach wœród mu³owców i w samych mu³owcach. Nory Ophiomorpha rudis s¹ w wiêkszoœci pionowe, rzadziej lekko ukoœne lub poziome, o œrednicach od 5 do oko³o 20 mm. Przecinaj¹ one ca³e ³awice, lub rzadziej ograniczaj¹ siê do ich czêœci. Zdarza siê, e nory przecinaj¹ wiêcej ni jedn¹ ³awicê. Ich d³ugoœæ w ods³oniêciach dochodzi do 2 m, ale przewa nie mieœci siê w granicach od kilkunastu do kilkudziesiêciu centymetrów. Na terenie Krakowa w zastosowanych architektonicznie piaskowcach d³ugoœci kana³ów ograniczone s¹ rozmiarami danego elementu. Pionowe lub pochy³e nory rozga³êziaj¹ siê na ró nych g³êbokoœciach od stropu ³awicy. Czêsto najni sze rozga³êzienie znajduje siê w sp¹gu ³awicy lub w ni ejleg³ym mu³owcu. Rozga³êzienia maj¹ kszta³t litery Y, rzadziej T (Fig. 1A, 2C, D). Nierzadko mo na obserwowaæ wiele rozga³êzieñ wychodz¹cych z dolnego zakoñczenia pionowej lub pochy³ej nory, tworz¹cych nieregularne rozety (Fig. 1 B). Miejsca rozga³êzieñ s¹ czêsto powiêkszone (Fig. 2C). U Ophiomorpha rudis przebieg nor i morfologia œciany s¹ bardzo nieregularne. W bardziej kohezyjnym osadzie, na przyk³ad z wiêksz¹ iloœci¹ minera³ów ilastych lub zalegaj¹cych g³êbiej od dna, œciana w ogóle nie wystêpuje. W takich miejscach mo liwoœæ zapadniêcia siê nory by³a mniejsza i jej umocnienie œcian¹ nie by³o konieczne. Tam gdzie osad by³ spoisty, mo na zauwa yæ na brzegach nor odlewy zadrapañ produkowanych przez odnó a skorupiaka (Uchman 2009). Granulacja œciany (Fig. 2A) jest najczêœciej bardzo nieregularna, co odró nia Ophiomorpha rudis od Ophiomorpha nodosa, która charakteryzuje siê regularn¹ granulacj¹. U Ophiomorpha rudis z piaskowców istebniañskich, œciany nor pokryte s¹ bardzo cienk¹ pow³oczk¹ popielatej substancji ilastej (Fig. 2C, D), niekiedy o zachowanej gruze³kowatej strukturze. Lokalnie, œciana mo e byæ za elaziona (Fig. 2B), przypuszczalnie po utlenieniu pirytu. Wszystkie nory wype³nione s¹ zazwyczaj œrednioziarnistym materia³em piaszczystym, zbli onym do buduj¹cego otaczaj¹c¹ ska³ê, lecz nie rzadko o drobniejszym lub grubszym ziarnie. Ophiomorpha rudis przecina struktury miseczkowe (ang. dish structures) lub y³y klastyczne, o ile takie wystêpuj¹. Wskazuje to na póÿniejsze powstanie nor. INTERPRETACJA OPHIOMORPHA RUDIS Przez analogiê do Ophiomorpha nodosa i fakt wystêpowania takich cech jak granulacja œciany, zadrapania odnó y czy charakterystyczne, powiêkszone rozga³êzienia, uwa a siê, e Ophiomorpha rudis produkowana by³a przez krewetki lub podobne skorupiaki. W przypadku Ophiomorpha nodosa, posiadaj¹cej podobne cechy, potwierdzaj¹ to bezpoœrednie obserwacje (np. Frey et al. 1978). Ophiomorpha rudis wystêpuje wy³¹cznie w utworach g³êbokomorskich. Najstarsze jej wyst¹pienie znane jest z tytoñskiego fliszu Bu³garii (Tchoumatchenco & Uchman 2001).

7 Skamienia³oœæ œladowa Ophiomorpha rudis (Ksi¹ kiewicz, 1977) w piaskowcach warstw istebniañskich dolnych (senon) architektury Krakowa 329 Œwiadczy ono o póÿnojurajskiej inwazji wiêkszych skorupiaków penetruj¹cych w osadzie do g³êbokiego morza. Jej wystêpowanie we wczesnej kredzie jest nieliczne. Jest ono powszechne dopiero w póÿnej kredzie, kiedy wzrasta znacznie ró norodnoœæ skamienia³oœci œladowych. Najliczniejsze jest ono w eocenie. Najm³odsze wyst¹pienia zanotowano z pliocenu (Uchman 2004). Nie jest wykluczone wspó³czesne wystêpowanie Ophiomorpha rudis, jednak trudnoœci w badaniu nor w g³êbokim morzu s¹ g³ówn¹ przeszkod¹ w rozstrzygniêciu tego problemu. Etologia Ophiomorpha rudis jest zagadkowa. G³êboka penetracja do czêsto pogrzebanych ³awic, deponowanych jak mo na przypuszczaæ wiele tysiêcy lat przed aktywnoœci¹ skorupiaków, pozwala przypuszczaæ, e nie chodzi tu o proste od ywianie siê materi¹ organiczn¹ w osadzie. Koncentracja nor w warstwach z sieczk¹ roœlinn¹ sugeruje, e skorupiaki wykorzystuj¹ materiê roœlinn¹, w której celuloza, zasadniczo niejadalna dla organizmów morskich, uleg³a rozk³adowi i dziêki temu jest do wykorzystania. Prawdopodobnie, na tak roz³o onej materii roœlinnej krewetki hodowa³y mikroorganizmy, które stanowi³y byæ mo e nie jedyne, ale wa ne Ÿród³o ich pokarmu. Pojawienie siê Ophiomorpha rudis jest ewolucyjn¹ odpowiedzi¹ na dostawê du ej iloœci detrytusu roœlinnego do g³êbokiego morza po pojawieniu siê roœlin okrytozal¹ kowych w kredzie i na wzrastaj¹c¹ konkurencjê w zdobywaniu po ywienia, zmuszaj¹c¹ organizmy do ró norodnych adaptacji (Uchman 2004). Ophiomorpha rudis wystêpuje g³ównie we fliszu piaszczystym, zw³aszcza w facjach kana³owych, proksymalnych lobów depozycyjnych i nasypów. Jest ona wskaÿnikowym ichnotaksonem ichnosubfacji Ophiomorpha rudis w obrêbie ichnofacji Nereites (Uchman 2001), obok ichnosubfacji Paleodictyon (typowa dla fliszu piaszczysto-³upkowego) i Nereites (typowa dla fliszu ³upkowego) (Uchman 2007, 2009). Poszukiwanie, identyfikacja i opis skamienia³oœci obecnych i powszechnie dostêpnych obserwacji w kamiennych elementach architektury, to tylko jedna z wielu mo liwoœci paleontologicznej waloryzacji miejskiego œrodowiska. Miar¹ tych mo liwoœci jest obecnoœæ w surowcach skalnych architektury Krakowa tak niezwyk³ej grupy skamienia³oœci, jak¹ s¹ wewn¹trz- ³awicowe skamienia³oœci œladowe reprezentowane przez ichnorodzaj Ophiomorpha. Takie paleontologiczne spojrzenie na architekturê, to tylko jedno z wielu zagadnieñ zwi¹zanych z geologi¹ miejsk¹ (urban geology). Ta nowa, powstaj¹ca na naszych oczach, prê nie rozwijaj¹ca siê ga³¹ÿ nauk geologicznych ma za zadanie dyskontowaæ bogactwo wiadomoœci geologicznych i paleontologicznych zawartych w kamiennym tworzywie aglomeracji miejskich. Praca zosta³a wykonana w ramach tematu badawczego dzia³alnoœci statutowej Katedry Geologii Ogólnej, Ochrony Œrodowiska i Geoturystyki Wydzia³u Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska AGH, nr Badania A. Uchmana nad ichnofacj¹ Ophiomorpha rudis w Karpatach by³a finansowana przez Komitet Badañ Naukowych w latach LITERATURA Bertling M., Braddy S., Bromley R.G., Demathieu G.D., Genise J.F., Mikuláš R., Nielsen J.-K., Nielsen K.S.S., Rindsberg A.K., Schlirf M. & Uchman A., Names for trace fossils: a uniform approach. Lethaia, 39, Bromowicz J., Gucik S., Magiera J., Moroz-Kopczyñska M., Nowak T. & Peszat C., Piaskowce karpackie, ich znaczenie surowcowe i perspektywy wykorzystania. Zeszyty Naukowe AGH, Geologia, 2, 3 95.

8 330 J. Rajchel & A. Uchman Bromowicz J., Ocena mo liwoœci wykorzystania ska³ z okolic Krakowa do rekonstrukcji kamiennych elementów architektonicznych. Gospodarka Surowcami Mineralnymi, 17, Frey R.W., Howard J.D. & Pryor W.A., Ophiomorpha: its morphologic, taxonomic, and environmental significance. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 23, Kamieñski M. & Skalmowski W. (eds), Kamienie budowlane i drogowe. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa, 361. Kamieñski M., Peszat C. & Rutkowski J., Zmiennoœæ petrograficzna piaskowców karpackich i zagadnienia ich klasyfikacji. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 37, Ksi¹ kiewicz M., Trace fossils in the Flysch of the Polish Carpathians. Palaeontologia Polonica, 36, Mutti E. & Ricci Lucchi F., Le torbiditi dell Appenino settentrionale: introduzione all analisi di facies. Memoire della Società Geologica Italiana, 11, Peszat C. & Buczek-Pu³ka M., W³asnoœci fizyczno-mechaniczne piaskowców istebniañskich. Geologia (kwartalnik AGH), 10, Rajchel J., Surowce skalne w rekonstrukcji i nadbudowie systemu przeciwpowodziowego Krakowa. Œwiat Kamienia, 17, Rajchel J., Pomnikowe g³azy i bloki skalne Krakowa. Œwiat Kamienia, 21, Rajchel J., Kamienny Kraków. Spojrzenie geologa. UWND AGH, Kraków, Strzeboñski P., Œrodowisko sedymentacyjne warstw istebniañskich (górny senon paleocen) na zachód od Skawy. Rozprawa doktorska. Archiwum Biblioteki G³ównej Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanis³awa Staszica w Krakowie, Al. Mickiewicza 30. Uchman A., Taxonomy and palaeoecology of flysch trace fossils: The Marnoso- arenacea Formation and associated facies (Miocene, Northern Apennines, Italy). Beringeria, 15, Uchman A., Eocene flysch trace fossils from the Hecho Group of the Pyrenees, northern Spain. Beringeria, 28, Uchman A., Phanerozoic history of deep-sea trace fossils. W: McIlroy D. (Ed.), The Application of Ichnology to Palaeoenvironmental and Stratigraphic Analysis. Geological Society of London, Special Publication, 228, Uchman A., Deep-sea ichnology: development of major concepts. W: Miller W. (Ed.), Trace Fossils Concepts, Problems, Prospects. Elsevier, Amsterdam, Uchman A., 2009 (in press). The Ophiomorpha rudis ichnosubfacies of the Nereites ichnofacies: characteristics and constraints. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, doi: /j.palaeo Unrug R., Istebna Beds a fluxoturbidity formation in the Carpathian Flysch. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 33, Unrug R., Kordyliera Œl¹ska jako obszar Ÿród³owy materia³u klastycznego piaskowców fliszowych Beskidu Œl¹skiego i Beskidu Wysokiego, polskie Karpaty zachodnie. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 38,