Nowe stanowisko piskorza Misgurnus fossilis w dorzeczu Redy i propozycje jego ochrony

Transkrypt

1 NOTATKI Chrońmy Przyr. Ojcz. 70 (2): , 2014 Nowe stanowisko piskorza Misgurnus fossilis w dorzeczu Redy i propozycje jego ochrony A new locality of Misgurnus fossilis in the Reda drainage basin and proposals for its protec on MICHAŁ E. SKÓRA Zakład Ryb Wędrownych Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie Gdańsk, ul. Synów Pułku 37 mes@infish.com.pl Słowa kluczowe: Misgurnus fossilis, nowe stanowisko, rzeka Reda, rezerwat Beka. Odkryto stanowisko piskorza Misgurnus fossilis (Linnaeus, 1758) w rezerwacie przyrody Beka w dorzeczu Redy. W 2007 roku w Redzie i Kanale Bezimiennym złowiono łącznie 7 osobników o długości całkowitej od 19,2 do 23,6 cm. Jest to najbardziej wysunięte na północ w kraju pierwsze odnotowanie tego gatunku w dorzeczu przymorskiej rzeki położonej między Wisłą a Odrą. Przedyskutowano sposoby ochrony siedliska pod kątem zachowania w nim piskorzy. Piskorz Misgurnus fossilis (Linnaeus, 1758) występuje w Europie na północ od Alp, od Mozy do dorzecza Newy i jeziora Ładoga, w zlewisku Morza Czarnego na północ od dorzecza Dunaju do Kubania oraz w dorzeczu Wołgi i Uralu. Nie jest rodzimym gatunkiem w Wielkiej Brytanii, Skandynawii, na Półwyspie Apenińskim, Iberyjskim oraz na Krymie, a także w zlewisku Morza Adriatyckiego, Egejskiego i Białego (Kottelat, Freyhof 2007). W Polsce piskorz występuje prawie we wszystkich systemach rzek nizinnych, w których tworzy populacje o małej liczbie osobników. W wodach otwartych piskorz najliczniej zasiedla dorzecze Bugu i Narwi (Kotusz 2001). Spośród innych krajowych piskorzowców piskorz jest gatunkiem najbardziej narażonym na wyginięcie (Boroń 2000). Został on objęty ścisłą ochroną gatunkową od 1995 roku (Rozporządzenie 2011). W Polskiej czerwonej księdze zwierząt ma status gatunku niższego ryzyka, ale bliskiego zagrożenia (kategoria NT) (Kotusz 2001). W Czerwonej liście minogów i ryb z 1999 roku był klasyfikowany jako silnie zagrożony (EN). Jego status w ciągu ostatnich 10 lat z uwagi na lepsze poznanie stanu ichtiofauny Polski został obniżony do kategorii gatunków narażonych na wyginięcie (VU) (Witkowski i in. 2009). Piskorz znajduje się w opracowaniu dedykowanym zagrożonym słodkowodnym rybom Europy (Lelek 1987). Według Czerwonej listy zagrożonych gatunków Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (2012) ma status gatunku mniejszej troski (LC) (Freyhof 2011). Konwencja Berneńska lokuje go w Załączniku III (Konwencja 1979), a Dyrektywa Siedliskowa w Załączniku II (Dyrektywa 1992). W pracy przedstawiono pierwsze stwierdzenie obecności piskorza poza dorzeczem Wisły, Odry i zlewiskiem Zalewu Wiślanego 178

2 M.E. Skóra Piskorz w dorzeczu Redy w północnej części Polski. Zaskakujące, że siedlisko, w którym stwierdzono występowanie piskorza, znajduje się pod wpływem słonawych wód Zatoki Puckiej. Na podstawie dostępnych opracowań i planów ochrony rezerwatu przyrody Beka przeanalizowano stan obecny i możliwości przetrwania piskorza w tym nowo odkrytym miejscu. W okresie od czerwca 2005 do lipca 2007 roku badano sezonowe zmiany w składzie ichtiofauny w przyujściowym odcinku Redy na terenie rezerwatu Beka (ryc. 1). Ryby poławiano raz w miesiącu, od dwóch do pięciu dób. Były one wybierane z narzędzi połowowych co 6 godzin (0:00, 6:00, 12:00 i 24:00). Połowów nie wykonano w styczniu i lutym 2006 roku oraz w styczniu 2007 roku. Łącznie przeprowadzono 24 serie połowów. Ryby poławiano dwoma mierożami połączonymi skrzydłami (przeciwstawnie względem siebie), ustawionymi około 0,9 km od Zatoki Puckiej, które oddzielnie odławiały ryby i minogi płynące w górę i w dół rzeki. Sieci przegradzały całą kolumnę wody oraz szerokość rzeki. Wielkość boku oczka skrzydeł i koszy wynosiła odpowiednio 15 i 10 mm. W lipcu 2007 roku wykonano także połowy ryb w kanałach melioracyjnych: Bezimiennym i Beka. Połowy wykonano za pomocą mieroży o wielkości oczka 10 mm, które stawiane były na jedną noc. Pierwszego piskorza, o długości całkowitej (Lt) 21,1 cm, złowiono roku w Redzie. Dalszych 6 osobników odłowiono roku w przylegającym do rzeki Kanale Bezimiennym. Długość piskorzy wynosiła od 19,2 do 23,6 cm (Lt). Ryby zabezpieczone w formalinie zdeponowano w kolekcji Stacji Morskiej Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego. W Kanale Beka piskorzy nie stwierdzono. Skład ichtiofauny kanałów Beka i Bezimiennego przedstawiono w tabeli 1. W dostępnych publikacjach na temat ichtiofauny Zatoki Puckiej (Skóra 1993, 1997), z którą graniczy rezerwat Beka, oraz Redy (Radtke i in. 2007) nie ma informacji o występowaniu piskorza. Podobnie w pracach dotyczących ichtiofauny pozostałych rzek przymorskich, bezpośrednio uchodzących do Bałtyku, nie ma wzmianki o piskorzu (Dębowski 1997; Dębowski i in. 2000, 2002a, b; Radtke i in. 2006, 2007, 2010a, b). Przypuszczalnie gatunek ten w nich nie występował lub badania rzek prowadzone za pomocą elektropołowów sprzyjały omijaniu siedlisk typowych dla piskorza (Kotusz 1996). Ryc. 1. Rozmieszczenie miejsc połowu w rezerwacie Beka (na podstawie: Skóra 2008): a granica rezerwatu Beka, b miejsca połowu Fig. 1. Sampling sites in the Beka nature reserve (acc. to Skóra 2008): a nature reserve borders, b sampling sites 179

3 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 2, 2014 Tab. 1. Gatunki ryb odnotowane w kanałach rezerwatu przyrody Beka Table 1. Fish species recorded in the chanels of the Beka nature reserve Kanał Canal Bezimienny Beka Stanowisko Site Gatunek/ Species Zasolenie/ Salinity (PSU) 1 karaś srebrzysty C. gibelio 2 piskorz M. fossilis, karaś srebrzysty C. gibelio 3 karaś srebrzysty C. gibelio, ciernik G. aculeatus, okoń P. fluvia lis, stornia P. flesus 1,5 4 karaś srebrzysty C. gibelio, ciernik G. aculeatus 2,1 5 karaś srebrzysty C. gibelio, ciernik G. aculeatus 2,0 6 ciernik G. aculeatus, karaś srebrzysty C. gibelio, szczupak E. lucius 2,0 7 brak ryb/ no fish Nowo odkryte stanowisko piskorza leży na terenie Nadmorskiego Parku Krajobrazowego i w granicach rezerwatu Beka (ryc. 2). Utworzenie rezerwatu w 1988 roku miało na celu zachowanie awifauny lęgowej i przelotnej oraz wilgotnych słonych łąk, tzw. słonaw. Rezerwat (pow. 193 km 2 ; Lenartowicz, Błaszkowska 1996) został włączony do sieci Specjalnych Obszarów Ochrony (SOO) Siedlisk: Zatoka Pucka i Półwysep Helski PLH oraz Obszarów Specjalnej Ochrony (OSO) Ptaków Zatoka Pucka PLB Piskorze odłowione w Redzie i Kanale Bezimiennym były dojrzałe płciowo i według dostępnych danych mogły to być ryby pięcioletnie i starsze (Boroń 2000 za: Opalatenko 1974). O oddziaływaniu wód Zatoki Puckiej na obszar rezerwatu świadczy stwierdzenie w Kanale Beka morskiej krewetki Palemon sp., mimo braku połączenia kanału z Zatoką w 2007 roku. Wyjątkowa była także obecność w Kanale Bezimiennym storni i piskorza. To unikatowe stanowisko piskorza jest słabo rozpoznane. Według Cieślińskiego i Fac-Benedy (2007), szerokość Kanału Bezimiennego wynosi około 1 m przy głębokości zaledwie cm. Własne obserwacje uzyskane przy rozstawianiu mieroży wskazują, że głębokość w niektórych jego miejscach sięga powyżej 1,6 m, a szerokość 5 m. Według Boroń 2000 (za: Geldhauser 1992), do zanikania piskorza przyczynia się jego strategia ucieczki poprzez zakopywanie się w muł, co powoduje, że w czasie bagrowania kanałów melioracyjnych ryby te wraz z wydobytym urobkiem wyrzucane są na brzeg. Złowiony w rzece Redzie piskorz to najprawdopodobniej osobnik wypłoszony z sąsiadującej z rezerwatem sieci rowów odwadniających, na których prowadzono wiosną 2007 roku prace melioracyjne. W celu uzyskania pełnego obrazu rozmieszczenia piskorza należałoby powtórzyć połowy i rozszerzyć je na: Kanał Mrzeziński, sieć rowów melioracyjnych położonych w północnej i południowej części rezerwatu, sieć rowów melioracyjnych i kanałów (np. Kanał Jana) połączonych z Kanałami Beka i Bezimiennym, a także na sieć rowów melioracyjnych sąsiadujących z rezerwatem. Badania te należałoby przeprowadzić z wykorzystaniem zestawu do elektropołowów. Sposób wykonania samych połowów, ich termin, a także częstotliwość powinny być zgodnie z zaleceniami przewodnika metodycznego Monitoring gatunków zwierząt (Mazurkiewicz 2012). Poznanie rozmieszczenia i liczebności piskorza powinno się przyczynić do uchronienia miejsc jego występowania także poza rezerwatem. W celu ich zachowania konieczne może się okazać objęcie ich ochroną rezerwatową. Dodatkowo należy się zastanowić nad połączeniem wspomnianych rowów melioracyjnych z kanałami w rezerwacie. To pozwoliłoby piskorzowi na swobodne przemieszczanie się w trakcie jego tarła, a także ucieczki w przypadku, gdy czynniki abiotyczne (zasolenie) byłyby dla niego nieodpowiednie. Z kolei wpływ wód z Zatoki w czasie wezbrań byłby większy, 180

4 M.E. Skóra Piskorz w dorzeczu Redy Ryc. 2. Występowanie piskorza w Polsce (wg Boroń 2004): a nowe stanowisko, b dotychczasowe stanowiska Fig. 2. Weatherfish occurrence in Poland (acc. to Boroń 2004): a the new site, b hitherto known species sites gdyby słona woda mogła być głębiej wpychana w ląd. Być może wzrósłby obszar słonaw, dla ochrony których rezerwat ten został utworzony. Postulat ten jest sprzeczny z wcześniejszymi zaleceniami Lenartowicz i innych (1995), którzy uważają, że tworzenie przepustów pod wałem przeciwpowodziowym dla Kanału Beka oraz Kanału Bezimiennego (zatrzymują one wodę z wezbrań) i łączenie z sąsiednim systemem melioracyjnym (położonym poza rezerwatem) jest niedopuszczalne. Istotnym zagadnieniem są także kontrowersje dotyczące zakresu zabiegów podnoszących poziom zasolenia wód w kanałach z punktu ochrony słonaw. Jeśli działania takie byłyby kiedykolwiek konieczne, należałoby je ograniczyć najwyżej do otwarcia Kanału Beka, bez jego pogłębiania i usuwania podwodnej roślinności. Zdaniem Bogdanowicza (2007), obszar delty Redy jest predysponowany do częstych wlewów wód zatokowych, a cechą charakterystyczną wykazaną w badaniach jest wyraź- 181

5 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 2, Informacje te wraz faktem odnotowania piskorzy zostały przekazane opiekunowi rezerwatu (Skóra 2008). ny i trwały wpływ wód słonawych na stosunki wodne. Ponadto, analizując wieloletni ( ) średni poziom morza w Zatoce Puckiej zauważalna jest jego wyraźna tendencja wzrostowa (Sztobryn, Stepko 2007). Zanotowane w trakcie prowadzenia badań w Kanale Beka (lipiec 2007) zasolenie wody wynosiło od 2,0 do 2,1 PSU na całej jego długości, stąd wprowadzenie ciężkiego sprzętu służące oczyszczeniu Kanału Beka wraz z jego otwarciem i pogłębieniem wpłynęłoby na wzrost zasolenia, którego poziom mógłby być także szkodliwy dla płazów. Za zachowaniem status quo rowów melioracyjnych i Kanału Beka postulowali także Bąk i inni (2005) w zaleceniach ochronnych dotyczących płazów 1. W 2010 roku Kanał Jana na całej długości został wyczyszczony z osadów i roślinności, a istniejący wał brzegowy odgradzający od wód Zatoki Puckiej usunięty. Rok później te same prace przeprowadzono na Kanale Beka. Obecnie ujścia obu kanałów nie są połączone z Zatoką. Z naniesionego przez prądy morskie piasku naturalnie odbudowała się uprzednio usunięta bariera. Plan ochrony rezerwatu Beka został ustanowiony w 1995 roku. W opracowaniu tym nie ma danych o występowaniu w rezerwacie ryb i płazów, a strategie ochronne opracowano jedynie dla roślinności i awifauny (Lenartowicz i in. 1995). W zaleceniach ochronnych podano prowadzenie monitoringu wód podziemnych, powietrza, roślinności, a wśród fauny jedynie ptaków lęgowych. W 2004 roku w wyniku zmiany przepisów wspomniany plan utracił moc prawną (pierwotnie miał wygasnąć r.). Obecnie rezerwat Beka nie ma opracowanego planu ochrony (RDOŚ 2012), a zadania ochronne corocznie ustanawia Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Gdańsku. Nowy plan powinien uwzględnić występowanie i monitoring piskorza oraz zawierać zapisy, zgodnie z którymi rowy w rezerwacie byłyby zabezpieczane przed szkodliwymi dla tego gatunku zabiegami melioracyjnymi, np. bagrowaniem. Plan powinien także uwzględniać możliwość połączenia kanałów, aby piskorz mógł się swobodnie przemieszczać, gdyż odizolowane małe populacje są bardziej narażone na wyginięcie. Omawiany gatunek powinien być uwzględniony w Standardowym Formularzu Danych (SDF) obszaru PLH Także plany ochrony obszarów OOS i OSO Natura 2000 dla tego miejsca powinny odnotować występowanie piskorza w opisanym siedlisku, odizolowanym od innych miejsc jego zasięgu występowania w Polsce. Połowy ichtiofauny prowadzono w ramach badań statutowych Stacji Morskiej Instytutu Oceanografii UG w Helu. PIŚMIENNICTWO Bąk J., Ichniowska-Korpula B., Sidło P.O., Kurach E., Wójcik E., Komosiński K., Malik P Fauna owadów, płazów, gadów i ssaków rezerwatu Beka w roku W: Błaszkowska B. (red.). Odtwarzanie siedlisk lęgowych biegusa zmiennego w rezerwacie przyrody Beka. Ptasie ostoje 9: Bogdanowicz R Unikalne cechy środowiska i ochrona. W: Fac-Beneda J., Cieśliński R. (red.). Wody słonawych podmokłości delty Redy i Zagórskiej Strugi. GTN, FRUG, Gdańsk: Boroń A Piskorz. W: Brylińska M. (red.). Ryby słodkowodne Polski. PWN, Warszawa: Boroń A Piskorz. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 6. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: Cieśliński R., Fac-Beneda J Charakterystyka fizyczno-geograficzna wschodniej części Pradoliny Redy Łeby. W: Fac-Beneda J., Cieśliński R. (red.). Wody słonawych podmokłości delty Redy i Zagórskiej Strugi. GTN, FRUG, Gdańsk: Dębowski P Ichtiofauna dorzecza Parsęty. Rocz. Nauk. PZW. 10: Dębowski P., Grochowski A., Miller M., Radtke G Ichtiofauna dorzecza Słupi. Rocz. Nauk. PZW. 13:

6 M.E. Skóra Dębowski P., Radtke G., Grochowski A. 2002a. Ichtiofauna dorzecza Łeby. Rocz. Nauk. PZW. 15: Dębowski P., Radtke G., Grochowski A. 2002b. Ichtiofauna dorzecza Wieprzy. Rocz. Nauk. PZW. 15: Dyrektywa Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory [ Serv.do?uri=DD:15:02:31992L0043:PL:PDF], dostęp: r. Freyhof J Misgurnus fossilis. W: IUCN IUCN Red List of Threatened Species. Version [ /0]; dostęp: r. Geldhauser F Die kontrollierte Vermehrung des Schlammpeitzgers (Misgurnus fossilis, L.). Fischer &Teichwirt 43: 2 5. Konwencja Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 roku. Załącznik III [ pdf]; dostęp: r. Kottelat M., Freyhof J Handbook of European Freshwater Fishes. Publications Kottelat, Cornol. Kotusz J Ochrona gatunkowa piskorzowców (Cobitoidea, Cypriniformes) w Polsce na tle ich występowania i statusu w innych krajach Europy. Zool. Pol. 41 (suppl.): Kotusz J Misgurnus fossilis Linné, 1758 Piskorz. W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa: Lelek A The freshwater fishes of Europe. Tom 9. Threatened fishes in Europe. Aula-Verlag, Wiesbaden. Lenartowicz Z., Błaszkowska B Informacje wprowadzające o rezerwacie. W: Lenartowicz Z. (red.). Monografia rezerwatu przyrody Beka. W: Przewoźniak M. (red.). Materiały do monografii przyrodniczej regionu gdańskiego. Tom 1. Wyd. Gdańskie, Gdańsk: Lenartowicz Z., Gromadzki M., Błaszkowska B., Caboń T., Gerstmannowa E., Knapik A., Machnikowski M., Mokwa T., Zalewski W., Behne M Plan ochrony rezerwatu przyrody Beka. Instytut Ochrony Środowiska Oddział Gdańsk. Mazurkiewicz J Piskorz Misgurnus fossilis Linnaeus, W: Makomaska-Juchiewicz M., Piskorz w dorzeczu Redy Baran P. (red.). Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Tom 3. GIOŚ, Warszawa: Opalatenko L.K K morfobiologickoj charakteristike vjunovych (Cobitidae) Verchnevo Dniestra. Vest. Zool. 6: Radtke G., Bernaś R., Dębowski P., Skóra M. 2010a. Ichtiofauna dorzecza Regi. Rocz. Nauk. PZW. 23: Radtke G., Bernaś R., Dębowski P., Skóra M. 2010b. Ichtiofauna małych cieków polskiego wybrzeża Bałtyku. Rocz. Nauk. PZW 23: Radtke G., Dębowski P., Grochowski A Ichtiofauna dorzecza Łupawy. Rocz. Nauk. PZW 19: Radtke G., Grochowski A., Dębowski P Ichtiofauna dorzecza Redy oraz pozostałych małych cieków wpadających do Zatoki Gdańskiej. Rocz. Nauk. PZW 20: RDOŚ Plany ochrony rezerwatów przyrody. [ dostęp: r. Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 roku w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Dz.U. Nr 237 (2011), poz Skóra K.E Ichtiofauna. W: Korzeniewski K. (red.). Zatoka Pucka. IO UG, Gdańsk: Skóra K.E Ryby Nadmorskiego Parku Krajobrazowego. W: Janta A. (red.). Nadmorski Park Krajobrazowy. Wyd. Nadmorskiego Parku Krajobrazowego, Władysławowo: Skóra M.E Ichtiofauna rezerwatu Beka struktura gatunkowa i postulaty ochrony. Zakład Ryb Wędrownych IRŚ. Plan ochrony Rezerwatu Beka. OTOP (mscr): 1 7. Sztobryn M., Stepko W Wahania poziomu morza w Zatoce Puckiej. W: Fac-Beneda J., Cieśliński R. (red.). Wody słonawych podmokłości delty Redy i Zagórskiej Strugi. GTN, FRUG, Gdańsk: Witkowski A., Kotusz J., Przybylski M Stopień zagrożenia słodkowodnej ichtiofauny Polski: Czerwona lista minogów i ryb stan Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (1): Zarządzenie Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych z dnia 17 listopada 1988 roku w sprawie uznania za rezerwaty przyrody. M.P. Nr 32 (1988), poz

7 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 2, 2014 SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 70 (2): , 2014 Skóra M.E. A new locality of Misgurnus fossilis in the Reda drainage basin and proposals for its protec on The occurrence of weatherfish Misgurnus fossilis in the Reda River drainage basin was discovered in A total of 7 specimens of the total length ranging from 19.2 to 23.6 cm at the age of 5+ and older were caught both in the Reda River and the Bezimienny Canal in the Beka nature reserve, the Natura 2000 site (PLH ). This new weatherfish site is under the influence of the brackish water of Puck Bay. It is the most northern first reported locality of this species in the catchment area of the river placed between the Oder and Vistula rivers systems. Conservation of the weatherfish in the Beka nature reserve should prevent an extinction of this population. All actions detrimental to the weatherfish, such as removing the sediments and connecting the Beka Canal with the Puck Bay (salinity: 6 7 PSU), which was done in 2011, should be limited. The occurrence of the weatherfish in the neighbouring canals, situated outside the nature reserve, ought to be checked. If the fish is present there, connection of canals should be taken into consideration. 184