AKADEMIA EKONOMICZNA im. OSKARA LANGEGO we WROCŁAWIU WYDZIAŁ GOSPODARKI REGIONALNEJ I TURYSTYKI w JELENIEJ GÓRZE. BARBARA DANEK Nr albumu: 92157

Transkrypt

1 AKADEMIA EKONOMICZNA im. OSKARA LANGEGO we WROCŁAWIU WYDZIAŁ GOSPODARKI REGIONALNEJ I TURYSTYKI w JELENIEJ GÓRZE BARBARA DANEK Nr albumu: ROLA KOŚCIOŁÓW TYPU STAVE W ROZWOJU TURYSTYKI W WYBRANYCH MIEJSCOWOŚCIACH POLSKI I NORWEGII Praca MAGISTERSKA napisana w Katedrze Marketingu i Zarządzania Gospodarką Turystyczną pod kierunkiem dr ElŜbiety Nawrockiej JELENIA GÓRA 2006

2 Oświadczam, Ŝe pracę niniejszą pt. Rola kościołów typu stave w rozwoju turystyki w wybranych miejscowościach w Polsce i w Norwegii przygotowałam samodzielnie. Wszystkie dane, istotne myśli i sformułowania pochodzące z literatury (przytoczone dosłownie lub niedosłownie) są opatrzone odpowiednimi odsyłaczami. Praca ta nie była w całości ani w części, która by zawierała znaczące fragmenty przedstawione w pracy jako oryginalne (wyniki badań empirycznych, obliczenia, spostrzeŝenia, oceny, wnioski, propozycje itp.), przez nikogo przedłoŝona do Ŝadnej oceny i nie była publikowana Data imię i nazwisko 2

3 Spis treści Wstęp...4 Rozdział 1. Rozwój turystyki i jej związki z kulturą Istota turystyki - tendencje i trendy Turystyka jako zjawisko kulturowe Dziedzictwo kulturowe kościoły tupu stave Rola władz, organizacji i innych instytucji w rozwoju turystyki...33 Rozdział 2. Znaczenie kościółka Wang w rozwoju turystyki...36 w Karpaczu Historia miasta i rozwój gminy Karpacz Walory turystyczne Karpacza Charakterystyka kościoła Wang...46 Rozdział 3. Charakterystyka Kościoła z Reinli w Valders...49 i jego otoczenia Norwegia wstępne uwagi historyczno geograficzne o Norwegii Charakterystyka społeczno gospodarcza Norwegii Dziedzictwo kulturowe Norwegii Charakterystyka kościoła z Renli w Valders w Norwegii...57 Rozdział 4. MoŜliwości podnoszenia atrakcyjności turystycznej...61 obiektów typu stave w Polsce i w Norwegii Wpływ Kościółka Wang na rozwój turystyki na szczeblu lokalnym Opinie turystów na temat badanych kościołów typu stave Koncepcja władz lokalnych dotycząca zabytków w Karpaczu MoŜliwości funkcjonowania kościoła Wang w Karpaczu Polityka i cele ochrony dziedzictwa kulturowego w Norwegii i w Polsce Działania w Norwegii Działania w Polsce...83 Zakończenie...87 Literatura...90 Wykaz tabel...98 Wykaz wykresów...99 Wykaz rysunków Wykaz map Wykaz fotografii Załączniki...Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 3

4 Wstęp Odmienność obyczajowa, kulturowa zawsze budziły ciekawość, ale teŝ agresję. Historia kontaktów Europy z Innymi ma wiele pięknych kart. Ryszard Kapuściński W Karpaczu od dawna jest taki obiekt, który swym urokiem i wyjątkową historią w kaŝdym okresie przyciągał turystów - mowa tu oczywiście o kościółku Wang w Karpaczu Górnym. Mimo, iŝ o kościele tym na przestrzeni czasu powstało wiele publikacji, to ogólnie rzecz ujmując, wiedza dotycząca polskich kościołów drewnianych i ich obecności w naszym Ŝyciu codziennym jest na średnim poziomie. Pochodzenie kościołów i ich późniejsze losy często nie są dokładnie znane, a informacje umieszczane w folderach, jeśli takowe są dostępne, są często powierzchowne. Na podstawie faktu, iŝ dany kościół znajduje się w Polsce, moŝna wyciągnąć mylny wniosek o jego pochodzeniu. Drewniany kościół Wang i jego historia jest pewnego rodzaju zagadką, co stanowiło motyw do napisania pracy o nim i jego wpływie na rozwój turystyki w Karpaczu. Przedmiotem badań w niniejszej pracy jest kościół Wang, przedstawiony jako atrakcja turystyczna, która w lokalnym ruchu turystycznym odgrywa powaŝną rolę. PoniewaŜ miejscem narodzin kościółka Wang była Norwegia, szczycąca się do dnia dzisiejszego 28 takimi obiektami, postanowiono porównać wpływ zabytkowego kościółka Wang na lokalną turystykę w Karpaczu, z wpływem, jaki kościół z Reinli znad jeziora Vang w prowincji Valders, wywiera na tamtejszą turystykę. Wybór kościółka Reinli nie był przypadkowy, bowiem właśnie znad jeziora Vang pochodzi kościół z Karpacza. Celem pracy magisterskiej jest diagnoza wpływu, kościołów typu stave na lokalną turystykę oraz ocena działań i polityki władz Norwegii i Polski wobec obiektów zabytkowych tego rodzaju. Praca składa się z czterech rozdziałów, wstępu i zakończenia. Pierwszy rozdział dotyczy ogólnych zagadnień związanych z turystyką, jej rozwojem, związkami turystyki z kulturą, zmieniającymi się błyskawicznie tendencjami i trendami. Następnie scharakteryzowano kościoły typu stave, jak równieŝ przedstawiono rolę władz i innych organizacji i instytucji w rozwoju turystyki. Drugi rozdział skupia uwagę przede wszystkim na znaczeniu i roli jaką na przestrzeni lat odegrał kościół Wang. Zaprezentowano równieŝ historię miasta Karpacza, które w ciągu 4

5 ostatniego stulecia umiejętnie wykorzystując swoje walory turystyczne z maleńkiej miejscowości stacji turystycznej na początku stulecia, stało się dziś znaną miejscowością turystyczną, w której ruch turystyczny trwa prawie przez cały rok. WaŜną częścią tego fragmentu jest charakterystyka i historia kościółka Wang na tle historii miasta, jego pierwsza na świecie translokacja z Norwegii do Karpacza. Rozdział trzeci poświęcony jest Norwegii. W tym rozdziale przybliŝono kraj z dalekiej północy, jako nowoczesne społeczeństwo z dziedzictwem kulturowym i osiągnięciami. W dalszej części tego rozdziału przedstawiono kościół Reinli znad jeziora Vang, krótką charakterystykę i wpływ tego kościółka na lokalną turystykę. W tej części przedstawiono takŝe uwarunkowania geograficzno-historyczne Norwegii. W ostatnim, czwartym rozdziale dokonano analizy porównawczej, na podstawie której oceniono wpływ obu kościołów na rozwój lokalnej turystyki, jak równieŝ dokonano diagnozy nakładów finansowych, jakie Norwegia i Polska poniosła w ostatnich latach na kulturę i ochronę dziedzictwa kulturowego. Przedmiotem badań były takŝe zamierzenia Norwegii i Polski w tej dziedzinie. Zakres czasowy zaprezentowanych w pracy badań obejmuje przede wszystkim lata Natomiast badania ankietowe przeprowadzone wśród turystów odwiedzających kościół Wang w Karpaczu w Polsce i kościół Reinli znad jeziora Vang w Norwegii zostały przeprowadzone w lipcu i sierpniu 2005 roku. Do zrealizowania celu zastosowano następujące metody badawcze: Badania dokumentacyjne metody: - wywiad z pracownikami Urzędu Miejskiego w Karpaczu, - wywiad pracownikami urzędu Karkonoskiego Parku Narodowego, - wywiad z pastorem kościoła Wang w Karpaczu, - wywiad z pastorem kościoła Reinli z Norwegii, - wywiad z dyrektorem Muzeum Sportu i Turystyki w Karpaczu. Krytyczna analiza dokumentów. Metody statystyczne: - badania ankietowe, - analiza porównawcza. Badania w pracy przedstawiono w postaci tabel i wykresów. Zaprezentowany materiał zawiera równieŝ fotografie, rysunki i mapy. 5

6 W pracy, oprócz ksiąŝek i publikacji poświęconych turystyce, wykorzystano równieŝ przekazy pisane, materiały zgromadzone przez Parafię Ewangelicko-Augsburską Wang, zawierające dokumenty z historii kościoła i jego parafii. Wykorzystano własne obserwacje. Korzystano równieŝ z wielu źródeł internetowych. Szczególnie przy pisaniu części dotyczącej Norwegii, korzystano z pomocy Ŝyczliwych ludzi w Norwegii, których pomoc okazała się niezbędna przy zbieraniu róŝnych niezbędnych danych. Korzystano równieŝ z pomocy pracowników naukowych Uniwersytetu Norweskiego w Oslo, jak i z pomocy pracowników Ambasady Norweskiej, otrzymując wiele cennych informacji. JednakŜe wystąpiły problemy z pozyskiwaniem wielu informacji, które umoŝliwiłyby dokonanie szczegółowej analizy wpływu kościoła Reinli na rozwój lokalnej turystyki. Pomimo tych trudności cel pracy został osiągnięty. W tym miejscu pragnę złoŝyć podziękowanie promotorce mojej pracy dr ElŜbiecie Nawrockiej za udzieloną mi pomoc, jak równieŝ słowa podziękowania kieruję do Pastora Edwina Pecha, który udostępnił materiały znajdujące się w parafii oraz Marcina Staniszewskiego, który pomógł mi przetłumaczyć wiele angielskich tekstów. 6

7 Rozdział 1. Rozwój turystyki i jej związki z kulturą 1.1. Istota turystyki - tendencje i trendy Dziś, kiedy stoimy u progu trzeciego tysiąclecia i kiedy turystyczne loty na księŝyc stały się faktem, nie łatwo będzie w sposób krótki i zwięzły odpowiedzieć na pytanie: co to jest turystyka i kim jest turysta? Musimy cofnąć się w tych rozwaŝaniach do samego początku, kiedy to człowiek pojawił się na ziemi, jednym z pierwszych poleceń jakie otrzymał było:... Idź poznawaj ziemię i czyń ją sobie poddaną... JuŜ wtedy człowiek musiał (mając róŝne cele) poznawać, przemieszczać się, podróŝować, jak dzisiejszy obywatel ziemi, zaspakajał róŝne potrzeby, a jedną z nich była i jest chęć poznania innych kultur, regionów, miejsc, chęć poznania czegoś więcej niŝ tylko miejsca zamieszkania, chęć poznania ŚWIATA. Ale powróćmy do turystyki i turysty. Pojęcia te upowszechniły się dopiero w XIX w., choć ich geneza sięga wieku XVIII i najprawdopodobniej ma związek z określeniem grand tour, które oznaczało bardzo popularne wówczas wśród młodych Anglików wyjazdy na kontynent (głównie do Francji, Niemiec, Włoch odbywane przez nich w celach poznawczych i rozrywkowych). Wśród szlachty i zamoŝnego mieszczaństwa wyjazdy te traktowane były jako waŝny element kształcenia i wychowania młodych ludzi. W tamtym okresie turystyka miała charakter elitarny. 1 PrzyjeŜdŜających do Francji młodych Anglików miejscowa ludność nazywała turystami, w krótkim czasie termin ten upowszechnił się i zaczęto stosować go w róŝnych krajach. Kiedy podjęto pierwsze próby definiowania terminu turystyka podkreślano dobrowolność wyjazdu i jego rozrywkowy charakter. 2 Według E. Guyer-Freulera z 1905 roku...turyzm we współczesnym znaczeniu tego wyrazu jest zjawiskiem czasów obecnych, oparty na wzrastającej potrzebie odzyskania sił i zmiany otoczenia, na obudzeniu się i rozwoju doceniania piękna krajobrazu oraz przyjemności obcowania z naturą. Turystyka rozwinęła się przede wszystkim dzięki rozwojowi stosunków przemysłu i handlu oraz udoskonaleniu środków transportu. 3 Współcześnie, według A. Kornaka turystyka to zespół stosunków i zjawisk, które wpływają na przeŝycia rekreacyjne, estetyczne i intelektualne jej uczestników i zaspokajają 1 G. Gołembski (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Poznań 2002, s W. Alejziak, Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Albis, Kraków 2000, s Ibidem, s

8 ich potrzeby 4, natomiast W. Hunziker określa turystykę równieŝ jako zespół stosunków i zjawisk wynikających z podróŝy i pobytu osób obcych w danej miejscowości, jeśli nie występują w związku z tym osiedlenia i działalność zawodowa. 5 Na przestrzeni czasu definicje turystyki ulegały zmianom, by w końcu moŝna było powiedzieć, Ŝe turystyka jest częścią kultury masowej, jest ucieczką od codziennych stresów i warunków Ŝycia, jest sposobem na poznanie ludzi z ich kulturą, przyrodą i środowiskiem, w którym Ŝyją. Jest to ogół zjawisk związanych z podróŝą i pobytem osób dobrowolnie i czasowo przebywających poza swoim, stałym miejscem zamieszkania, oraz społeczne i ekonomiczne interakcje zachodzące pomiędzy organizatorami turystyki, bezpośrednimi usługodawcami, miejscową ludnością a samymi turystami, których głównym celem wyjazdów jest wypoczynek, a nie jest zarobkowanie w odwiedzanej miejscowości. 6 Turystyka jest równieŝ synonimem współczesnego stylu Ŝycia i bycia, jest nośnikiem nowych idei, jest kołem napędowym rozwoju oraz moŝe być świetnym, dochodowym interesem. Turystyka jest ogólnym rynkiem odzwierciedlającym popyt klientów na szeroki wybór produktów z nią związanych, ten ogólny rynek obsługiwany obecnie jest przez największy przemysł na świecie. 7 Według K. Przecławskiego turystyka jest równocześnie zjawiskiem psychologicznym, społecznym, ekonomicznym, przestrzennym i kulturowym. 8 Światowa Organizacja Turystyki (UNWTO) przy ONZ dla celów statystycznych stworzyła ogólną definicję, która mówi, Ŝe turystyka obejmuje ogół czynności osób, które podróŝują i przebywają w celach wypoczynkowych, słuŝbowych lub innych nie dłuŝej niŝ rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem. 9 Dodatkowo UNWTO podaje sześć głównych grup celów turystycznych, które obejmują: wypoczynek, rekreacje, wakacje; odwiedziny u krewnych i znajomych; sprawy zawodowe, interesy; cele zdrowotne; cele religijne, pielgrzymki; 4 A.S. Kornak, Marketing usług turystycznych, AE, Wrocław 1981, s A.S. Kornak, Ekonomika turystyki, Kujawsko-Pomorskie Studium Edukacyjne, Bydgoszcz 1997, s W. Alejziak, Turystyka, op. cit., s r. 8 K. Przecławski, Człowiek a turystyka.zarys socjologii turystyki, Albis, Kraków 1997, s A. Panasiuk (red.), Ekonomiczne podstawy turystyki, US, Szczecin 2004, s

9 inne (np. tranzyt, podróŝe załóg statków i samolotów). 10 Z powyŝszych rozwaŝań wynika, iŝ: turystyka jest zjawiskiem psychologicznym, bo turystyka, jest stałym i coraz waŝniejszym elementem struktury potrzeb współczesnego człowieka. To właśnie człowiek podróŝuje i to on jest podmiotem i bohaterem współczesnej turystyki z jego fantazją, wyobraźnią i wszystkimi moŝliwościami jakimi dysponuje. turystyka jest zjawiskiem społecznym, poniewaŝ w trakcie podróŝy, pobytu i powrotu z imprezy turystycznej, człowiek wchodzi w określone styczności społeczne, w których pełni róŝne społeczne role. Turysta kontaktuje się z organizatorami podróŝy, pilotami, przewodnikami, mieszkańcami terenów odwiedzanych, a takŝe z innymi turystami. W wyniku tych kontaktów kształtują się tymczasowe, a czasami mogą powstać nawet głębsze więzi społeczne. 11 turystyka jest zjawiskiem przestrzennym, poniewaŝ środowisko musi zostać częściowo przekształcone, po to, aby mogła powstać infrastruktura, umoŝliwiająca wykorzystanie walorów turystycznych. Powstają autostrady, lotniska, hotele, kompleksy atrakcji turystycznych itp. Pod wpływem turystyki zmienia się krajobraz. Turystyka moŝe być pozytywnym i cennym czynnikiem ładu przestrzennego, ale moŝe równieŝ ten ład burzyć, przyczyniając się jednocześnie do degradacji środowiska przyrodniczego i kulturowego. Dlatego teŝ w turystyce waŝną kwestią jest ochrona środowiska i planowanie zagospodarowania turystycznego. 12 turystyka jest zjawiskiem ekonomicznym, poniewaŝ jest jedną z najwaŝniejszych dziedzin dzisiejszej gospodarki, którą podobnie jak pozostałymi, rządzą ogólne prawa ekonomiczne, a mechanizm rynkowy decyduje o kształtowaniu się podaŝy, popytu oraz cen usług turystycznych. Ekonomiczne funkcje turystyki stymulują powstawanie nowych przedsiębiorstw i instytucji ukierunkowanych na rozwój infrastruktury produkcji i usług w regionach turystycznych. Powstają nowe bodźce sprzyjające lepszemu rozmieszczeniu sił wytwórczych. 13 Rozwijanie bazy materialnej turystyki i wzrost rozmiarów ruchu turystycznego krajowego i międzynarodowego pociąga za sobą wkłady kapitałowe niezbędne do rozwoju transportu, handlu, Ŝywienia, wielu gałęzi przemysłu lekkiego, drobnej wytwórczości, gałęzi produkcji rolnej, a zwłaszcza ogrodnictwa i warzywnictwa, rybołówstwa i hodowli drobiu. Wzrasta 10 Terminologia turystyczna. Zalecenia WTO, Instytut Turystyki, Warszawa 1995, s W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2000, s.17 oraz W. Alejziak, Turystyka w obliczu..., op. cit., s W. Alejziak, Turystyka., op. cit., s A. Kornak, Ekonomika turystyki, op. cit., s

10 świadczenie usług i powstają nowe gałęzie usług, aktywizują się juŝ dawno zapomniane gałęzie regionalnej wytwórczości. 14 Turystyka jest związana z wieloma dziedzinami Ŝycia gospodarczego kaŝdego państwa. Dlatego teŝ moŝna mówić o mnoŝnikowych funkcjach turystyki. Twórcą teorii mnoŝnika turystycznego jest H.G. Clement. Opracowana przez niego metoda pozwala oszacować całkowite efekty (bezpośrednie, pośrednie i indukowane) początkowych wydatków turystycznych. Kiedy turyści dokonują wydatków związanych z ich pobytem w danej miejscowości, uruchamiają dodatkowy strumień pieniądza, który zasila lokalną gospodarkę. Strumień ten nazywany mnoŝnikiem - uruchamia cały łańcuch reakcji, które stwarzają dodatkowe korzyści w tych sektorach gospodarki, które kooperują z branŝą turystyczną. W wyniku tego procesu początkowe wydatki turystów, przepływając przez róŝne sektory gospodarki, mnoŝą się i rozkładają na wiele instytucji bezpośrednio i pośrednio związanych z obsługą turystów. 15 Zatem trudności ekonomiczne w którejkolwiek sferze działalności muszą w większym lub mniejszym stopniu dotknąć turystyki. 16 Mocno związana z wieloma sektorami gospodarczymi państwa turystyka uczestniczy bezpośrednio w tworzeniu produktu narodowego brutto i majątku narodowego przede wszystkim poprzez produkcję dóbr materialnych w postaci sprzętu, urządzeń, ubiorów, obuwia, potraw i napojów, specjalnego budownictwa obiektów turystycznych i wytwarzania wszelkiego rodzaju usług w tym usług transportowych, łączności, handlu, naprawy sprzętu, remontów oraz usług osobistych, społecznych, sfery niematerialnej i duchowej. 17 Podstawowym syntetycznym wskaźnikiem określającym miejsce i znaczenie kaŝdego działu (sektora instytucjonalnego) czy teŝ gałęzi (branŝy) w gospodarce jest jej udział w produkcie krajowym brutto. 18 A zatem turystyka stała się obecnie największą branŝą na świecie 19, jest jak widać, jednym z istotniejszych dziś czynników rozwoju gospodarczego, stanowiąc waŝne źródło koniunktury dla wielu rodzajów działalności gospodarczej, spełnia wielorakie funkcje z punktu widzenia całego państwa, jak i konkretnych jego regionów, czy miejscowości recepcyjnych Ibidem, s W. Alejziak, Turystyka op. cit., s A. Panasiuk (red.), Ekonomiczne podstawy, op. cit., s A. Kornak, Ekonomika turystyki, op. cit., s R. Łazarek, Ekonomika turystyki, op. cit., s Ibidem, s S. Wodejko, Ekonomiczne zagadnienia turystyki, WSH, Warszawa 1997, s

11 turystyka jest takŝe zjawiskiem kulturowym, bo jest ona w pewnym sensie wyrazem danej kultury. Dlatego teŝ, aby zrozumieć niektóre zjawiska (np. dlaczego ludzie zachowują się w podróŝy w określony sposób) musimy szukać przyczyn nie tylko w samej turystyce, ale takŝe w uwarunkowaniach kulturowych. 21 Związki turystyki z kulturą będą opisane w dalszej części pracy. Turystyka jako wielowymiarowe i dynamiczne zjawisko współczesnej kultury bytowania społeczeństw, znajduje odzwierciedlenie jak juŝ wyŝej nadmieniono, w róŝnych sferach Ŝycia: społecznej, psychologicznej, kulturowej, przestrzennej i ekonomicznej. Dzięki temu spełnia ona określone funkcje, pojmowane jako skutki jej rozwoju dla licznych sfer współczesnego Ŝycia. 22 JeŜeli mówimy ogólnie o skutkach turystyki mogą być one oczekiwane i rzeczywiste, pozytywne i niestety negatywne. Wśród funkcji współczesnej turystyki moŝna wyodrębnić następujące: wypoczynkową, Zdrowotną, Wychowawczą, Kształceniową, Polityczną, Miastotwórczą, edukacji kulturowej, ekonomiczną, etniczną, kształtowania świadomości ekologicznej. Niestety, współczesna turystyka, będąca źródłem rozmaitych korzyści, jest jednocześnie obciąŝona róŝnymi kosztami. Od kilkunastu lat na świecie jest prowadzona dyskusja na temat korzyści i kosztów turystyki zarówno dla gospodarki i społeczeństwa, jak i środowiska przyrodniczego. MoŜna wskazać przynajmniej niektóre niekorzystne zjawiska towarzyszące rozwojowi współczesnej turystki, czyli jej dysfunkcje. 23 Do najczęściej wymienianych dysfunkcji i kosztów zalicza się: dewastację i zniszczenie środowiska przyrodniczego, zakłócanie harmonii bądź dewastacja krajobrazu, poprzez przypadkowe i bezplanowe osadnictwo, 21 W. Alejziak, Turystyka w obliczu..., op. cit., s W. Gaworecki, Turystyka, op. cit., s Ibidem, op. cit., s

12 zwiększenie poziomu hałasu, obniŝenie poziomu bezpieczeństwa, szkody w stosunkach międzyludzkich w relacjach turyści - stali mieszkańcy obszarów turystycznych, dysfunkcje o charakterze ekonomicznym Być moŝe nieco wyolbrzymiono dysfunkcjonalne oddziaływanie oraz zagroŝenia jakie turystyka moŝe współcześnie powodować, chodzi jednak o to, by mieć świadomość owych zagroŝeń. Świadomość taka z pewnością przyczyni się do ich zminimalizowania. 24 Turystyka rozwija się dziś dość dynamicznie, a kaŝdemu turyście wybierającemu się w podróŝ przyświeca inny cel zróŝnicowany w zaleŝności od potrzeb i indywidualnych upodobań i preferencji Obok tradycyjnych celów wyjazdów, takich jak: religia czy nauka, coraz większego znaczenia nabierały motywy poznawcze. Procesy zapoczątkowane w XIX wieku wyznaczały kierunki rozwoju turystyki, jednak dopiero XX wiek okazał się okresem jej spektakularnego rozwoju. Z pojęciem turystyki związane jest pojęcie turysta. A zatem, kim jest turysta? Definicji jest wiele, np. M.Boyer oraz V.Smith, twierdzą, iŝ...ogólnie rzecz biorąc, turysta jest osobą czasowo wolną od obowiązków, która dobrowolnie odwiedza miejsca z dala od domu w celu doświadczenia zmiany. 25 Pierwszą oficjalną definicję turysty przyjęła w 1937 r. Rada Ligi Narodów. Ponownie w 1963 r. w Rzymie zdefiniowano określenie turysta i podzielono według tej definicji wszystkich odwiedzających na dwie kategorie: turystów i wycieczkowiczów. Turyści są to ci goście, którzy w kraju czasowego pobytu spędzili przynajmniej jedną noc w jego bazie hotelowej w celach: wypoczynkowych, leczniczych, krajoznawczych, religijnych, sportowych, słuŝbowych, rodzinnych, społecznych, politycznych itp. 26 Wycieczkowicze to osoby przybywające na pobyt okresowy i zatrzymujące się w danym kraju krócej niŝ 24 godziny (w tym równieŝ uczestnicy wycieczek morskich). 27 Turyści i wycieczkowicze to kategoria osób odwiedzających, podróŝujących do miejsc znajdujących się poza ich codziennym otoczeniem na czas nie dłuŝszy niŝ 12 miesięcy, a podstawowym celem podróŝy nie jest podjęcie działalności zarobkowej wynagradzanej w 24 W. Alejziak, Turystyka..., op. cit., s K. Przecławski, Człowiek a turystyka..., op. cit., s. 27 oraz W. Alejziak, Turystyka w obliczu..., op. cit., s W. Gaworecki, Turystyka, op. cit., s A. Kornak, Ekonomika turystyki, op. cit., s

13 odwiedzanej miejscowości. 28 W tym miejscu naleŝy wspomnieć o jeszcze o innych terminach, które powstały dla celów statystycznych, a mianowicie inny podróŝny i odwiedzający odróŝniają je od siebie trzy kryteria: podróŝ powinna się odbywać do miejscowości znajdującej się poza codziennym otoczeniem danej osoby; pozwala to wykluczyć mniej lub bardziej regularne podróŝe pomiędzy miejscem nauki lub pracy a domem rodzinnym; długość pobytu w odwiedzanej miejscowości nie powinna przekraczać 12 kolejnych miesięcy; głównym celem wizyty nie moŝe być działalność zarobkowa w odwiedzanej miejscowości; w ten sposób wyklucza się emigrację ludności związaną z pracą. 29 Ze względu na złoŝoność turystyki moŝna więc spotkać się z jej wieloma klasyfikacjami. Dokonywanie podziału w ramach zjawisk, gdzie turystyka ma określone cele; cele naukowe, statystyczne, ekonomiczne. Turystykę moŝna podzielić, według cechy zasadniczej, z punktu widzenia podmiotu turystyki, a kaŝdej przyjętej cesze moŝna przyporządkować określony rodzaj turystyki, (patrz tabela 1.). 28 G. Gołembski (red.), Kompendium, op. cit., s W. Gaworecki, Turystyka, op. cit. s

14 Tabela 1. Rodzaje turystyki. cechy liczba uczestników wiek uczestników czas pobytu pora roku rodzaj zakwaterowania środek transportu oddziaływanie na bilans płatniczy rodzaj finansowania zakres oddziaływania urzędowego aspekt socjologiczny sposób zorganizowania podróŝy zachowanie się w podróŝy rodzaj turystyki turystyka zbiorowa (grupowa, klubowa, masowa, rodzinna) turystyka indywidualna turystyka młodzieŝowa turystyka seniorów turystyka krótkopobytowa turystyka długoterminowa turystyka letnia, zimowa, w szczycie sezonu lub międzysezonowa turystyka hotelowa, parahotelowa turystyka koleją, autokarem, samochodem, statkiem, jachtem, samolotem oraz turystyka piesza turystyka zagraniczna przyjazdowa (aktywna), turystyka zagraniczna wyjazdowa (pasywna) turystyka socjalna, t. kredytowalna lub finansowana przedpłatami turystyka swobodna lub reglamentowana turystyka luksusowa, ekskluzywna, turystyka tradycyjna, turystyka młodzieŝowa, seniorów, socjalna turystyka indywidualna, (zorganizowana lub nie przez biuro podróŝy), turystyka ryczałtowa (cała usługa turystyczna za zryczałtowaną cenę) turystyka rozumna, oświecona Źródło: por. z: W. Gaworecki, Turystyka, op. cit., s Jednym z najwaŝniejszych kryteriów podziału turystyki jest kryterium celu (motywu wyjazdu turystycznego). Według tego kryterium wyróŝniamy turystykę krajoznawczą, kwalifikowaną, zdrowotną, motywacyjną, biznesową, kongresową, morską, etniczną, polonijną, socjalną, alternatywną, religijno-pielgrzymkową, kulturalną, weekendową, zrównowaŝoną i agroturystykę, na poniŝszym wykresie przedstawiono jak kształtowały się pewne wybrane przyjazdy turystów do Polski wraz z prognozą do 2007r. właśnie według kryterium celów ( wykres 1). 14

15 Wykres 1. Przyjazdy turystów do Polski wraz z prognozą do 2007 r. według celów pobytu. Źródło: badania i prognozy Instytutu Turystyki (XII 2005), r. Turyści tworzą ruch, który w literaturze określa się ruchem turystycznym. Ruch turystyczny jest zjawiskiem społecznym, polegającym na czasowym przemieszczaniu się osób fizycznych w celach turystycznych. 30 Ruch turystyczny jest formą warunkującą zaspokojenie w wolnym czasie pewnych potrzeb, np. regeneracji sił fizycznych i psychicznych człowieka, zabaw, spotkań towarzyskich, poznania itp. 31 W miejscowościach i regionach turystycznych duŝe i ciągle rosnące znaczenie mają miejscowe biura podróŝy, jako jednostki działające w zakresie organizacji pobytu turystów. Przez organizację wycieczek, przygotowanie oferty imprez towarzyszących, informacje o atrakcjach turystycznych regionu, działania promocyjne itp. biura podróŝy mogą wzbudzić aktywność turystyczną zarówno osób przyjeŝdŝających, jak i stałych mieszkańców, a tworząc odpowiednią kompozycję usług i dóbr materialnych na miarę swych moŝliwości tworzą produkt turystyczny, który moŝe mieć róŝny zakres rzeczowy, w większości wypadków produkt turystyczny jest kompozycją kilku usług, tworząc tzw. pakiet, 32 zatem, produktem turystycznym jest więc miejsce w hotelu, wycieczka krajoznawcza, pobyt w uzdrowisku, zwiedzanie miasta i rejs dookoła świata. Dominującą właściwością produktu turystycznego jest jego usługowy charakter. Wynikają stąd takie cechy, jak złoŝoność, komplementarność, jedność procesu wytwarzania, wymiany i konsumpcji, nie moŝność wytwarzania na zapas, pewnego rodzaju nieuchwytność, swoisty brak właściciela i sezonowość. W efekcie, produkt turystyczny często nie jest obiektem 30 M. Jedlińska, U. Szubert-Zarzeczny, Gospodarka turystyczna, op. cit., s A.S. Kornak, Ekonomika Turystyki, op. cit., s J.Altkorn, Marketing, op. cit., s

16 fizycznym, lecz pewnym amalgamatem usług, których nie moŝna zweryfikować, dopóki się ich nie kupi i skonsumuje. 33 W literaturze szwajcarskiej wyróŝnia się tzw. naturalne świadczenia usług turystycznych o charakterze wartości psychofizycznych, związanych bezpośrednio z pobytem lub wycieczką turystyczną, w postaci poznania, wypoczynku, róŝnorodnych przeŝyć, zadowolenia itp. Składają się na nie działania organizacyjne, informacyjne i róŝne formy udostępniania wartości dóbr wolnych i naturalnych. 34 Polska świadcząc usługi na rzecz turystów zarabia niemal co czwartą złotówkę. Wraz z postępującą integracją ze strukturami unijnymi, liczba gości powinna rosnąć. JuŜ w pierwszej połowie 2004 roku Polskę odwiedziło o 30 proc. turystów więcej niŝ rok temu, a najwięcej przyjechało ich właśnie z krajów Unii Europejskiej, w ramach turystyki przyjazdowej w ciągu trzech pierwszych kwartałów 2005 roku największą grupą odwiedzającą nasz kraj wśród gości zagranicznych byli Niemcy, którzy najchętniej odwiedzają Karkonosze i Mazury 35. PrzyjeŜdŜają tu od lat, w 2004 roku zostawili w Polsce ponad 159 mln euro najwięcej spośród obcokrajowców odwiedzających nasz kraj 36 (patrz: wykres 2). Ale nie tylko Niemcy odwiedzają Polskę, grupa turystów z za naszej wschodniej granicy jest teŝ spora, częściej niŝ kiedyś pojawiają się Anglicy i Francuzi, Włosi, a nawet Amerykanie i Kanadyjczycy. Ogólnie w Polsce rośnie takŝe liczba gości z bardziej odległych krajów, takich jak: wymieniana juŝ wcześniej Kanada, Korea Południowa, Australia, Japonia czy Izrael. Wykres 2 przedstawia prognozę Instytutu Turystyki, który wskazuje średnioroczną dynamikę liczby przyjazdów turystów do Polski w latach z prognozą do 2007 roku. Wyniesie ona powyŝej 5% i oczywiście istotnego wzrostu liczby przyjazdów naleŝy oczekiwać ze strony Niemiec (średnio o 6% rocznie) i nie-ościennych krajów 15 Unii Europejskiej (w tempie 10% rocznie), Ameryki Północnej i pozostałych krajów zamorskich, 37 natomiast prognozy WTTC podają, Ŝe w latach roku wpływy z tak zwanego eksportu turystycznego będą przyrastać co roku średnio o 8,6%. Ten wynik daje Polsce 12 miejsce w rankingu światowym J.Altkorn, Marketing, op. cit., s A. S. Kornak, Ekonomika turystyki, op. cit., s r r r r. 16

17 Wykres 2. Przyjazdy turystów do Polski według głównych grup krajów (w mln) Źródło: r. Wraz z globalizacją przed polską turystyką staną nowe wyzwania i zadania, oraz konieczność dostosowania swojej oferty do potrzeb klientów. NajwaŜniejsze przewidywane trendy w światowej turystyce są konsekwencjami zmian gospodarczych, demograficznych, socjologicznych, psychologicznych. Zatem więc, Europejska Komisja Turystyki przewiduje następujące konsekwencje dla sektora turystycznego: 39 I. Konsekwencje zmian demograficznych na świecie: 1. Wzrost popytu na jakość, wygodę i bezpieczeństwo. 2. Wzrost popytu na łatwy transport. 3. Wzrost popytu na spokojniejsze obiekty rozrywkowe 40 (np. pola golfowe, itp.). 4. Wzrost popytu na produkty dla osób podróŝujących pojedynczo. 5. Większy popyt w miesiącach przed i po sezonie. 6. Starzejące się społeczeństwa w zachodnich krajach uprzemysłowionych W marketingu naleŝy mniej podkreślać wiek, a bardziej komfort. II. Konsekwencje wzrostu siły nabywczej gospodarstw domowych: 1. Zwiększenie popytu na luksus ( małe przyjemności ). 2. Zwiększenie popytu na produkty specjalistyczne nabywane pod wpływem impulsu. 39 Opracowanie własne: A. Rapacz (red.), Gospodarka turystyczna op. cit., s.184, A. S. Kornak, Vademecum strategii i działań, op. cit., s. 152, M. Jedlińska, U. Szubert-Zarzeczny, Gospodarka turystyczna, op. cit., s. 107, W. Alejziak, Turystyka w obliczu..., op. cit., s , , A. S. Kornak, A. Rapacz, Zarządzanie turystyką, op. cit., s , M. Burzec, Pieniądze za adrenalinę, Świat hoteli, 2005, lipiec, s M. Jedlińska, U. Szubert-Zarzeczny, Gospodarka turystyczna, op. cit., s W. Alejziak, Turystyka w obliczu..., op. cit., Albis, Kraków 2000, s

18 3. Zwiększenie popytu na wyjazdy z miast i inne krótkie wyjazdy zagraniczne w okresach, które wcześniej nie były preferowane. 4. Dzielenie urlopu na dwie części, co w warunkach europejskich czterotygodniowego urlopu ma duŝe znaczenie i wpływa na zmiany w podaŝy WyŜszy poziom zainteresowania imprezami zimowymi ( zimowe wakacje w słońcu ). III. Konsekwencje wzrostu znaczenia zdrowia: 1. Kierunki podróŝy postrzegane jako mniej zdrowe będą rzadziej wybierane niŝ dotychczas. 2. Popyt na wakacje oferujące tylko kąpiele słoneczne będzie nadal malał. 3. Coraz popularniejsze będą wakacje aktywne lub oferujące aktywny wypoczynek, a popyt na obiekty spełniające to zapotrzebowanie będzie nadal wzrastał. 4. Popyt na produkty związane z odnową biologiczną (sanatoria i ośrodki fitnessu) będzie wzrastał. 5. Wzrost na rynku ofert związanych z ekoturystyką 43 i popytu na te produkty. IV. Konsekwencje podnoszenia poziomu edukacji: 1. Wzrost popytu na produkty specjalistyczne. 2. Bardziej widoczne włączenie elementów sztuki, kultury i historii do imprez zorganizowanych i wakacji indywidualnych. 3. Potrzeba lepszego i bardziej kreatywnego przekazywania informacji. 4. Zapotrzebowanie na produkty turystyczne oparte na tzw. formule 4xE (1 - edukacja, kultura, historia, 2 - wydarzenia i mega wydarzenia, 3 - rozrywka i zabawa, 4 - środowisko i natura). 44 V. Konsekwencje rozwoju technologii informatycznych: 1. Dostępność informacji turystycznej o kierunkach podróŝy i produktach będzie sprzyjać porównywaniu ofert ( szperanie w Internecie) i w ten sposób będzie intensywniej wpływać na konkurencję. 2. Doświadczeni turyści coraz częściej będą komponować własne wakacje z dostępnych modułów dokonując bezpośrednich rezerwacji. 3. Rola biur podróŝy będzie malała, gdyŝ zakup imprez zorganizowanych coraz częściej odbywa się przez Internet. 4. Internet będzie coraz szybciej zmniejszać rolę krajowych organizacji turystycznych i izb turystyki; marketing miejsc turystycznych (np. lepsze kreowanie marki przy wsparciu 42 A. S. Kornak, Vademecum strategii i działań operacyjnych w turystyce i uzdrowiskach, Edukacja WSZ, Wrocław 2002, s A. S. Kornak, A. Rapacz, Zarządzanie turystyką, op. cit., s W. Alejziak, Turystyka w obliczu..., Albis, Kraków 2000, s

19 publicznym) zyska na znaczeniu, poniewaŝ to on będzie zachęcać do odwiedzania stron internetowych MoŜliwość zakupów przez Internet będzie skutkować rezerwacjami dokonywanymi z mniejszym wyprzedzeniem. 6. W związku z rosnącym znaczeniem bezpieczeństwa bardziej krytyczni turyści będą mieli większą potrzebę dokonywania bezpiecznych rezerwacji. VI. Konsekwencje większych moŝliwości i rozwoju transportu: 1.Częściej będą wybierane łatwo dostępne i niedrogie miejsca na krótkie pobyty-zwłaszcza, gdy większe imprezy będą organizowane poza głównym sezonem. 2. Dzięki bezpośrednim połączeniom kolejowym i lotniczym popyt na krótkie pobyty na terenach wiejskich zmaleje na rzecz miast i regionów miejskich. 3. Wzrośnie znaczenie samolotu Przejazdy szybkobieŝną koleją na średnich odległościach zastąpią duŝą część podróŝy obecnie odbywanych lotami rejsowymi 5. Zatory na drogach negatywnie wpłyną na transport samochodami prywatnymi-zwłaszcza w szczycie sezonu. 6. Znaczenie wycieczek autobusowych będzie malało. 7. Bariery wynikające z niedostosowanych rozkładów podróŝy będą mieć silniejszy, negatywny wpływ na wybór miejsca podróŝy. 8. Rejsy wycieczkowe, nie tylko te kosztowne lecz równieŝ tańsze, zyskają na popularności. W szczególności u turystów po pięćdziesiątym roku Ŝycia. VII. Konsekwencje wzrostu świadomości ekologicznej: 1. Regionalny charakter miejsca wypoczynku zyska na znaczeniu. 2. Turyści będą bardziej preferować miejsca, w których miejscowa ludność chętnie przyjmuje rosnącą liczbę gości. 3. W celach zmniejszenia kosztów zrównowaŝonego rozwoju, jego koszty będą w coraz większym stopniu ponosić sami turyści. 4. Eko-turystyki nie naleŝy mylić z turystyką zrównowaŝonego rozwoju. VIII. Konsekwencje znaczenia spraw bezpieczeństwa: 1. Jakość wody (w jeziorach i basenach, lecz równieŝ wody pitnej) będzie odgrywać coraz większą rolę przy wyborze miejsca wypoczynku, dlatego teŝ wymaga ona większej ochrony. 45 Ibidem, s Ibidem, s

20 2. Bardziej krytyczni turyści będą zgłaszać reklamacje, jeŝeli oferowany produkt nie spełnia oczekiwanych standardów. 3. Koszty zagwarantowania bezpieczeństwa gwałtownie wzrosną. 4. BranŜa turystyczna powinna być lepiej przygotowana na bardziej elastyczne zaspokajanie popytu w okresach kryzysowych. 5. Upowszechnianie i przestrzeganie zasad ekorozwoju, słuŝącemu zachowaniu walorów przestrzeni turystycznej i zdrowych warunków pobytu. 47 IX. Konsekwencje kwestii wykorzystania czasu wolnego: 1. Rosnąca potrzeba dostarczania tanich produktów Rosnąca potrzeba oferowania wypoczynku. 3. Skrócenie jednego dłuŝszego urlopu na rzecz kilku krótszych. X. Konsekwencje zmian gustów: 1. Alternatywne sposoby wydawania pieniędzy i spędzania czasu będą konkurować z wyjazdami wakacyjnymi, a w ramach wyjazdów wakacyjnych będą ze sobą konkurować miejsca i standard zakwaterowania. 2. Miejsca, które nie spełniają akceptowalnych standardów ucierpią znacznie bardziej i w dłuŝszej perspektywie. 3. Bardziej zróŝnicowane zachowanie klientów: w tym roku wakacje skromne, w przyszłymluksusowe, w tym roku dalekie, w następnym-bliskie. 4. Częstszy wybór krótszych imprez i mniejsza wierność wobec miejsc wypoczynku. 5. Bardziej doświadczeni turyści wpłyną na zmianę podejścia: sztuczność i kicz ustąpi miejsca większej autentyczności-w odniesieniu do zadowolenia emocjonalnego oraz potrzeby indywidualizacji. 6. Doświadczenie skłoni turystów do ponownych odwiedzin przyjemnych miejsc z przeszłości. 7. Zwiększona mobilność turystów wpłynie korzystnie na wynajem środków transportu. 8. Regiony oferujące pełną, zróŝnicowaną i całkowicie zrównowaŝoną koncepcję będą coraz częściej wybierane i wymagać będą lepszego zarządzania. XI. Konsekwencje zmian stylu Ŝycia: 1. Mniejsze zainteresowanie usługą typu nocleg ze śniadaniem, która jest postrzegana za usługę niskiej jakości. 47 A. S. Kornak, A. Rapacz, Zarządzanie turystyką, op. cit., s A. Rapacz (red.), Gospodarka turystyczna, Problemy współpracy transgranicznej, AE, Wrocław 2002, s

21 2. Bardziej zindywidualizowani turyści zwiększą popyt na mniejsze jednostki zakwaterowania. 3. Spadek popytu na w pełni zorganizowane wycieczki spowodowany zmianami w percepcji Ŝycia i jego stylu. 4. JeŜeli usługodawcy będą w stanie stworzyć zupełnie nowe produkty, koncepcje i usługi, które odróŝniają się od innych dzięki wartości dodanej, to skorzystają więcej. 5. Rosnąca specjalizacja wśród usługodawców nastawiona na poszczególne zainteresowania i hobby stanie się waŝniejsza i będzie częściej powiązana ze spędzaniem urlopu przez turystów. 6. Coraz powszechniejsza potrzeba posiadania przystani stymuluje pragnienie posiadania drugiego domu. Jak widać, tendencje i trendy współczesnej turystyki szybko się zmieniają, zmieniają się cele wyjazdów, wymagania i oczekiwania osób wyjeŝdŝających, inne są niŝ dawniej zachowania współczesnego turysty, mogą one budzić zastrzeŝenia, ale jednocześnie stanowią konsekwencję nowego sposobu i stylu Ŝycia. 49 Chętniej, niŝ kiedykolwiek wcześniej, współczesny turysta pragnie dziś, podczas wypoczynku obcować ze sztuką, kulturą i historią. 50 A zatem, zawsze naleŝy bieŝąco i systematycznie zbierać informacje krajowe i zagraniczne dotyczące tendencji, trendów i przeobraŝeń przyjazdów i wyjazdów. 51 W związku ze stale zmieniającymi się trendami i tendencjami równieŝ największy i najstarszy region turystyczny świata, jakim jest Europa, odczuwa zmianę trendów i konkurencję innych kontynentów. Jej udział w recepcji ruchu turystycznego wolno, ale systematycznie maleje. JednakŜe nadal koncentruje się tutaj według danych UNWTO około 59% światowego ruchu turystycznego i blisko 50% wpływów dewizowych. Według przewidywań UNWTO w roku 2020 liczba turystów na świecie wzrośnie z 3,5% do 7% światowej populacji. 52 W prognozowanym okresie w dalszym ciągu dominować będą takie kraje jak: Francja, USA, Hiszpania oraz Włochy. 53 Jednak najbardziej popularnym krajem docelowym wyjazdów mają być Chiny. Co roku przybywa do tego kraju o 8% turystów więcej. Według prognoz Chiny do roku 2020 znacznie zdystansują pod względem wielkości ruchu turystycznego USA i Francję. Prognozę koncentracji międzynarodowego ruchu 49 G. Gołembski (red.), Kompendium, op. cit., s W. Alejziak, Turystyka w obliczu..., op. cit., s A. S. Kornak, Vademecum strategii i działań, Edukacja, WSZ, Wrocław 2002, s G. Gołembski (red.), Kompendium, op. cit., s W. Alejziak, Turystyka w obliczu..., op. cit., s

22 turystycznego w 2020 roku przedstawia poniŝej tabela 1. Istotne znaczenie dla organizacji turystyki w skali Europy ma tworzenie Wspólnoty Europejskiej. Wspólne rynki i porozumienia o wzajemnej wymianie gospodarczej charakteryzuje zwiększona mobilność przestrzenna ludności. Stąd wzrasta rola i znaczenie organizacji ruchu osobowego, tworzenia odpowiedniej infrastruktury usługowej, w tym zwłaszcza komunikacyjnej. Otwarcie granic wewnętrznych krajów Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej ma tu ogromne znaczenie dla obecnego i przyszłego ruchu osobowego, podejmowania podróŝy, przemieszczania się mieszkańców róŝnych krajów, uprawiania turystyki, zmiany miejsc pobytu w Europie. 54 PoniŜsza tabela przedstawia nam procentowy, prognozowany wzrost turystyki w Chinach i Europie na lata ( tabela 2). Tabela 2. Trendy w turystyce do 2020 roku. Kraj Przyjazdy (mln) Udział w rynku (%) % wzrost w okresie Chiny 137,1 8,6 8,0 2. USA 102,4 6,4 3,5 3. Francja 93,3 5,8 1,8 4. Hiszpania 71,0 4,4 2,4 5. Hong Kong (SAR) 59,3 3,7 7,3 6. Włochy 52,9 3,3 2,2 7. W. Brytania 52,8 3,3 3,0 8. Meksyk 48,9 3,1 3,6 9. Rosja 47,1 2,9 6,7 10. Czechy 44,0 2,7 4,0 Ogółem (1-10) 708,8 44,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tourism 2020 Vision. A News Forecast from the Word Tourism Organization. Executive Summary, WTO, Madrid 1999, s.4 Zatem więc, według prognoz UNWTO to Chiny w najbliŝszych latach zdominują rynek turystyczny, zobaczymy czy przewidywanego wzrostu nie powstrzymają: sarss, ptasia grypa, a być moŝe inne, obecnie jeszcze nam nieznane choroby zakaźne. 54 G. Gołembski (red.), Kompendium, op. cit., s

23 1. 2. Turystyka jako zjawisko kulturowe Związki turystyki z kulturą są ścisłe i wzajemne, turystyka wpisała się na trwałe w kulturę, poniewaŝ nie moŝna w pełni zrozumieć współczesnej kultury, bez uwzględniania turystyki. Kultura inspiruje rozwój turystyki 55, a turystyka chroni, wzbogaca i popularyzuje dobra kulturalne, jest nośnikiem określonych wartości kulturowych, które przenoszone są przez nią prawie tak samo skutecznie, jak przez środki masowego przekazu. Poza tym termin kultura ma wiele znaczeń. Spotykane w literaturze definicje kultury moŝna ująć w dwie grupy: definicje antropologiczne i definicje humanistyczne. W ujęciu antropologicznym kultura jest ogólnym przejawem ludzkich zachowań, sposobu Ŝycia, umiejętności, zwyczajów i obyczajów, wierzeń, języka, idei, norm działalności itp. Natomiast dla humanisty kultura jest określonym dziedzictwem społeczeństw i całej ludzkości, głównie aktywnością prowadzącą do samookreślenia się jednostki, grupy czy narodu, do afirmacji indywidualnej i społecznej. Jest teŝ aktywnością zmierzającą do spotęgowania wraŝliwości na piękno i dobro, do harmonii z otoczeniem przyrodniczym i ludzkim. 56 Związki turystyki z kulturą odzwierciedlają się właśnie w humanistycznych podstawach turystyki. 57 Jeśli się uzna turystykę za zjawiska ruchliwości przestrzennej, związane między innymi z wejściem w styczność osobistą z odwiedzanym środowiskiem (np. kulturowym), to trzeba powiedzieć, Ŝe podmiotem tych zjawisk jest człowiek. Turysta uczestniczy w tworzeniu i ochronie wartości kulturowych oraz jednocześnie ma dogodne warunki do poznawania tych wartości i przekazywania treści poznawczych, estetycznych i moralnych. A zatem walory turystyczne, które stanowią specyficzne cechy i elementy środowiska naturalnego oraz przejawy działalności człowieka, są przedmiotem zainteresowań turystów, 58 a naturalne walory wypoczynkowe są współcześnie najbardziej poszukiwane, do czego przyczynił się rozwój cywilizacji. 59 G.Gołembski w podręczniku Regionalne aspekty rozwoju turystyki uwaŝa, Ŝe walory turystyczne są elementem atrakcyjności turystycznej i pod tym pojęciem najczęściej rozumie pewien zespół elementów środowiska geograficznego, 55 W. Gaworecki, Turystyka, op. cit., s Ibidem, s K. Przecławski, Humanistyczne podstawy turystyki, Instytut Turystyki, Warszawa, 1986, s T. Mijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski, Geografia, op. cit., s S. Wodejko, Ekonomiczne zagadnienia, op. cit., s

24 który moŝe być przedmiotem zainteresowań turysty i zarazem motywem wyjazdu do danego regionu lub miejscowości. 60 Na temat podziału walorów turystycznych teŝ istnieją róŝne poglądy, a poszczególni autorzy posługują się róŝnorodną terminologią na oznaczenie tych samych cech. Najogólniejszy podział moŝna przeprowadzić biorąc pod uwagę pochodzenie walorów. Według tego kryterium wyróŝnia się: walory przyrodnicze (środowiska naturalnego), które stworzyła przyroda-natura, takie jak: krajobraz, ukształtowanie terenu, rzeki, jeziora, góry, lasy itp. 61 walory antropogeniczne (kulturowe), tu zaliczono obiekty materialne oraz obiekty ściśle związane z Ŝyciem, pracą oraz działalnością człowieka i przez niego wytworzone w procesie historycznego rozwoju, stanowiące przedmiot powszechnego zainteresowania turystów w skali ogólnokrajowej. Są to następujące rodzaje walorów krajoznawczych: o muzea i rezerwaty archeologiczne, o muzea etnograficzne, skanseny i ośrodki twórczości ludowej, o zabytki architektury i budownictwa, o muzea sztuki i zbiory artystyczne, o muzea biograficzne, o muzea specjalistyczne i obiekty unikatowe, o obiekty historyczno-wojskowe, o miejsca muzea martyrologii, o zabytki działalności gospodarczej i techniki, o współczesne imprezy kulturalne, o miejsca pielgrzymkowe. 62 Walory środowiska naturalnego stanowią naturalny, przestrzenny potencjał turystyczny, walory poza przyrodnicze, natomiast antropogeniczne turystyczny potencjał kulturalny. 63 Wśród walorów antropogenicznych, których większość mieści się w grupie określonej jako dobra kultury, główną rolę odgrywają zabytki architektury i budownictwa. NaleŜą one do najliczniejszych i najbardziej popularnych walorów krajoznawczych, a w przypadku duŝego nagromadzenia cennych obiektów decydują o najwyŝszej atrakcyjności miejscowości w skali krajowej 64 jak i w skali międzynarodowej. 60 G. Gołembski (red.), Regionalne aspekty rozwoju turystyki,, PWN, Warszawa-Poznań 1999, s G. Bieńczyk, Krajoznawstwo, op. cit., s T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski, Geografia, op. cit., s A. S. Kornak, Ekonomika turystyki, KPSE, op. cit., s T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski, Geografia.op. cit., s

25 W zagranicznej literaturze fachowej nie spotykamy walorów turystycznych, a terminem najbardziej do niego zbliŝonym jest atrakcja turystyczna (tourist attraction). Lundberg definiuje ją w sposób lapidarny, a mianowicie, uwaŝa on Ŝe: atrakcja turystyczna cokolwiek, co zaciekawia turystów, natomiast Goodall, określa atrakcję jako miejsce charakterystyczne, często unikalne, np. naturalne środowisko, zabytek historyczny, takie wydarzenie jak festiwale i imprezy sportowe. 65 Zarządzanie atrakcjami turystycznymi polega na wydzieleniu ich na stale, otoczeniu kontrolą eksploatacji, ochroną prawną udostępnienia dla celów zdrowotnych, rekreacyjnych i poznawczych. 66 W obrębie działalności turystycznej występują róŝnorodne dobra kultury, będące przedmiotem duchowych potrzeb turystycznych. Według A. Kołodziejczyk 67 moŝna pogrupować je następująco: 1. Przedmioty, miejsca i zjawiska związane z historią: a) zabytki architektoniczne, b) zabytki historyczne, c) miejsca pamięci narodowej. 2. Sztuka: a) dzieła sztuki i wyroby rzemiosła artystycznego, b) instytucje gromadzące dobra kultury materialnej (np. muzea, biblioteki). 3. Zjawiska Ŝycia będące wykładnikiem typu i poziomu współczesnej kultury: a) współczesne osiągnięcia techniczne, gospodarcze i naukowe, b) instytucje kulturalne (prowadzące działalność kulturalną i kulturalno-rozrywkową, np. kluby, teatry, kawiarnie), c) zjawiska Ŝycia kulturalnego (np. imprezy, festiwale), d) organizacja i sposób Ŝycia innych grup społecznych (np. wzory zachowań, style, moda). 4. Kultura ludowa (kompleks tradycyjnej kultury ludowej, czyli nie tylko działalność artystyczna, ale i budownictwo, rzemiosło itp) 5. Przyroda jako wartość kulturowa (twory przyrody mające szczególne znaczenie symboliczne). 6. Zagospodarowanie turystyczne (tylko te elementy, które będą zawierały złoŝone właściwości dóbr kultury, np. wyposaŝenie bazy turystycznej w urządzenia kulturalne). 65 Z. Kruczek, Polska. Geografia, op. cit., s A. S. Kornak, Ekonomika turystyki, op. cit., s A. Kołodziejczyk, Rola elementów kultury w turystyce, Instytut Turystyki, Warszawa 1979, s

26 Łatwo zauwaŝyć, Ŝe wszystkie wymienione dobra kultury mogą być przedmiotem potrzeb turystycznych, a zaspakajanie tych potrzeb oznacza popularyzację dóbr kultury i duchowe wzbogacanie uczestników ruchu turystycznego Dziedzictwo kulturowe kościoły tupu stave Szczególnie atrakcyjnym dla turystyki walorem krajoznawczym są zabytki architektury. 69 O tym, Ŝe zabytki architektury są punktami docelowymi prawie kaŝdej wycieczki, świadczyć moŝe fakt, iŝ od dawna zajmują one czołowe miejsce w przewodnikach turystycznych. JuŜ w staroŝytności uwzględnił je Pauzaniasz, autor pierwszego przewodnika po Helladzie w II w.n.e., a współczesne przewodniki turystyczne, wydawane w olbrzymich nakładach, podobnie świadczą o wybitnej popularności zabytków. Potwierdzają to obserwacje ruchu turystycznego w wielu krajach, takŝe i w Polsce, choćby Wawel lub zamek w Malborku, o rocznej frekwencji rzędu pół miliona zwiedzających. 70 Tak wysoka frekwencja powinna sprawić większą dbałość władz lokalnych o obiekty zabytkowe i ich ochronę. Co oznacza podejmowanie przez administrację publiczną działań władczych, organizatorskich i finansowych, umoŝliwiających trwałe zachowanie zabytków, zapobieganie groŝącym im zagroŝeniom, udaremnienie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałanie kradzieŝy, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, kontroli stanu zachowania i przeznaczenia zabytków oraz uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. 71 Opieka nad zabytkami sprawowana jest przez właściciela lub posiadacza zabytku i polega na zapewnieniu warunków naukowego badania i dokumentowania zabytku, prowadzenia przy nim prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych, zabezpieczeniu i utrzymaniu zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, korzystaniu z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, popularyzowaniu i upowszechnieniu wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury W. Gaworecki Turystyka, op. cit., s G. Bińczyk, Krajoznawstwo i jego związki z turystyką, WSE, Warszawa 2003, s T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski, Geografia turystyki polski, PWE, Warszawa 1998, s r r. 26

27 Pojęcie dobro kultury jest bardzo szerokie i obejmuje róŝnorodne obiekty ruchome i nieruchome. Elementy i obiekty stanowiące spuściznę przeszłości składają się na pojęcie dziedzictwa kulturowego. 73 Szczególną rolę wśród dóbr kultury odgrywają zabytki rozumiane jako obiekty (ruchome lub nieruchome) lub zespoły obiektów stanowiące świadectwo epoki lub zdarzenia mające wartość historyczną, naukową, kulturalną, artystyczną i podlegające ochronie prawnej. 74 Zasoby dziedzictwa kulturowego przedstawiają nieocenione wartości dla polskiej turystyki. Na dobra kultury składa się prawie 1,3 mln obiektów ruchomych i nieruchomych. Pod względem znaczenia wyróŝnia się blisko 65 tysięcy zabytków nieruchomych, które wraz z muzeami i pamiątkami historycznymi potencjalnie stanowią turystyczne atrakcje kulturowe róŝnej rangi: od europejskiej do lokalnej. 75 Zabytki architektury i budownictwa obejmują: budownictwo sakralne, militarne oraz wiejskie i miejskie uŝyteczności publicznej, mieszkaniowe, rezydencjonalne i zabudowania gospodarcze. Wartość zabytkowych obiektów architektonicznych zaleŝna jest od ich unikatowości, reprezentatywności, stanu zachowania i dostępności. Zabytki architektury to głównie budowle. 76 Coraz częściej mówi się, Ŝe dziedzictwo przemysłowe jest równieŝ waŝną częścią dziedzictwa kulturowego, a zabytki techniki współtworzą segment turystyki kulturowej, mówił o tym reprezentant UNWTO na Europę Luigi Cabrini na konferencji w Zabrzu we wrześniu 2005 roku. Wśród 150 najbardziej atrakcyjnych zabytków w Polsce jedna trzecia to obiekty związane z dziedzictwem techniki. W ewidencji konserwatorskiej znajduje się blisko 16 tys. obiektów techniki i około 4 tys. maszyn. W rejestr zabytków wpisano 1700 budynków i blisko 2500 urządzeń i pojazdów. Warto umiejętnie zagospodarować ten ogromny zasób dla turystyki, 77 na przykład, stare mury fabryki włókienniczej w Łodzi zmienią się w centrum kulturalno rozrywkowe. Powstający na terenie dawnej fabryki włókienniczej Izraela Poznańskiego kompleks Manufaktura łączy funkcję rozrywki, kultury i sztuki. 78 Wyjątkowy walor stanowi teŝ tradycyjna kultura ludowa oraz spuścizna historyczna innych narodowości (niemieckiej, ukraińskiej, Ŝydowskiej). Na podkreślenie zasługuje europejski i wielonarodowościowy charakter spuścizny dziejowej na polskich ziemiach. 73 Z. Kruczek, Polska. Geografia atrakcji turystycznych, Proksenia, Kraków 2005, s Ibidem, s Centralna ewidencja dóbr kultury i rejestr zabytków w Polsce w świetle zasobów Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie, ODZ, Warszawa G. Bińczyk, Krajoznawstwo, op. cit., s J. Kołodziej, Sprzedać polski przemysł, Wiadomości turystyczne, 2005, nr 20, s. 1, W. Petera, Dziedzictwo przemysłowe- Manufaktura fabryką marzeń, Wiadomości turystyczne, 2005, nr 20, s

28 NajwyŜsze wartości przedstawia piętnaście zespołów zabytkowych pomników historii, z których osiem uznano za obiekty światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Łącznie mamy około stu dwudziestu miejscowości historycznych z dziedzictwem kulturowym o szczególnym znaczeniu dla turystyki. Województwa wyróŝniające się pod tym względem to zwłaszcza dolnośląskie, małopolskie, mazowieckie i wielkopolskie. 79 NajwyŜszą wagę w ocenie wartości poszczególnych obiektów, równieŝ dla potrzeb turystyki, ma wpis na Światową Listę Dziedzictwa Kultury i Natury. 80 W 1972 roku miała miejsce Konferencja UNESCO (Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury), podczas której przyjęto Konwencję Dla Ochrony Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury. Jej podstawową ideą jest zachowanie i określenie przedmiotu światowego dziedzictwa kultury i natury, poprzez utworzenie list miejsc, których wyjątkowa wartość winna być zachowana dla całej ludzkości, oraz zapewnienie ochrony i opieki dla tych miejsc przez ściślejszą współpracę międzynarodową. W 2004 roku lista ta obejmowała 754 obiekty (lokalizacje) w tym 582 kulturowe, 149 przyrodnicze, 23 mieszane w 129 krajach. 81 Na terenie Polski (2004) znajduje się 12 obiektów (zespołów) w tym dwa o charakterze transgranicznym Puszcza Białowieska leŝąca w granicach Polski i Białorusi i Park MuŜakowski obejmujący swym zasięgiem obszary Polski i Niemiec. W grupie zabytków architektury szczególnym uznaniem wśród turystów podróŝujących po świecie, cieszą się pochodzące z róŝnych epok artystycznych budowle sakralne - kościoły, klasztory, cerkwie i obronne ( twierdze, fortyfikacje) oraz zespoły zamkowe, pałacowe i dworskie. Do dzisiejszych czasów dotrwało około 17 tysięcy tego rodzaju zabytkowych obiektów. Niestety część z nich jest w złym stanie. Budowle i załoŝenia sakralne odgrywają w tej grupie szczególną rolę, gdyŝ wyróŝniają się wartością historyczną i architektoniczną, a ich wnętrza zawierają bogate zbiory sztuki religijnej. PrzewaŜnie naleŝą do najstarszych, z najlepiej zachowanym zdobnictwem; często są jedynym zabytkiem w miejscowości. Kościoły typu stave, których jedynym przedstawicielem, w Polsce jest kościół Wang w Karpaczu naleŝą właśnie do tej grupy obiektów sakralnych. Budowa drewnianych kościołów typu stavekyrke (stave-klepka, kyrke-kościół przyp. tłumacza), rozpoczęła się w Norwegii w XI wieku i kontynuowana była przez kilka następnych wieków. W XIII wieku było ponad 1000 kościołów typu stave. W XIV wieku, a dokładnie 1349 roku, Norwegię 79 A. Jagusiewicz, Dziedzictwo kulturowe w turystyce polskiej, Problemy turystyki, 2002, nr 1-2, s Z. Kruczek, Polska. Geografia, op. cit., s r. 28

29 nawiedziła dŝuma i wyludniła większość kraju. 82 Nastąpił zastój Ŝycia gospodarczego, jak równieŝ aktywności budowlanej. 83 Nie wiadomo o Ŝadnym kościele typu stave w Norwegii, który powstałby po tej dacie. Dzisiaj moŝemy podziwiać mniej niŝ 30 z nich jedne źródła podają, Ŝe jest ich juŝ tylko 28, a inne 30, 84 (załącznik 1, str.101). ChociaŜ archeologowie znaleźli ślady świadczące o tym, iŝ tego typu kościoły budowane były w całej Europie Północnej, zachowały się one tylko na południu Norwegii. W świadomości społecznej kościoły typu stavekyrke (typu stave) zadomowiły się w XIX wieku dzięki romantycznym obrazom Johannesa Flintoe a i J. C. Dahla. 85 To właśnie w publikacjach J. C. Dahla upatrywać naleŝy początków zainteresowania norweskimi średniowiecznymi kościołami drewnianymi i zasobów wiedzy związanej z badaniem zabytków. 86 Wtedy to architekci przystąpili do rejestracji i oględzin kościołów, którym groziła rozbiórka. W 1844 roku grupka entuzjastów załoŝyła Towarzystwo Ochrony Zabytków Norwegii w celu roztoczenia opieki nad obiektami o znaczeniu historycznym 87 i tak osiem z nich utrzymywanych jest przez Towarzystwo Ochrony Norweskich Zabytków; cztery z nich są umieszczone w skansenach; 25 pozostawiono w ich oryginalnych lokalizacjach; 5 przeniesiono i ustawiono w nowych miejscach; dwa pozostają w norweskim Folk Museum. 88 Powstanie pierwszych kościołów drewnianych (najwcześniejsza konstrukcja jest określana mianem palisadowej ) moŝemy powiązać z działalnością pierwszych misjonarzy, którzy głosząc Ewangelię zakładali owe budowle. Mapa 1 pokazuje nam dzisiejszą lokalizację wszystkich kościołów typu stave w Norwegii, na mapie zaznaczonych jest 30 obiektów Znane są legendy, mówiące o stopniu wyludnienia kraju. Jedna z nich opowiada o łuczniku, który wypuścił strzałę, a ta trafiła w dzwon i w ten sposób odnalazł on kościół w leśnej gęstwinie. R. Hauglid, Norwegia Stavee Churches, Oslo 1970, s r r 86 M L. Bang. Johan Christian Dahl Life and Works, T. I III, Oslo 1897, s r r. 29

30 Mapa 1. Lokalizacje kościołów typu stave w Norwegii Źródło: r Podstawą konstrukcji średniowiecznych kościołów typu stave, są masywne słupy umieszczone w naroŝnikach budowli, połączone ze sobą podwaliną, a u góry oczepem. Ramę powstałą w ten sposób wypełniono pionowo ustawionymi balami. Technika klepkowa oparta jest właśnie na wznoszeniu szkieletowej ramy z pionowych słupów, a następnie spinaniu konstrukcji długimi deskami (klepkami), które są nakładane pionowo w sposób przypominający budowę okrętów. 89 Całość dźwigała dach krokwiowy. 90 Budowanie tradycyjnej konstrukcji z drewnianych bali (lafting) polega na nacinaniu ich i poziomym dopasowaniu w celu uzyskania masywnych ścian. Godnym uwagi jest materiał i sposób jego przygotowania przed przystąpieniem do budowy kościoła. Wykorzystywano do tego celu przede wszystkim powszechnie występującą sosnę (Pinus silvestris), która ze względu na krótki okres wiosenno letniej wegetacji uzyskuje nieznaczny roczny przyrost słoi, przez co drewno jest bardzo twarde, trwałe i odporne na czynniki atmosferyczne. Odpowiednio wyselekcjonowanym i zdrowym okazom nacinano pnie tuŝ nad ziemią 91, obcinano korony i pozostawiano na pięć do ośmiu lat co r. 90 T. Buracki, Architektura Norwegii, 1982, s. 18. brak miejsca wydania. 91 M. Majka, Budownictwo drewniane w Norwegii, Polska sztuka ludowa, 1974, nr 3-4, s

31 pozwalało na dalszy rozrost oraz samoimpregnację. Po ścięciu drzewa zdzierano z niego biel do budowy uŝywając twardzieli odpornej na ataki owadów. Do wykonania charakterystycznych usztywnień z wycięciami w kształcie litery U wykorzystywano drewno z norweskiej odmiany brzozy (Wetula verrucosa) natomiast kołki i inne łącza robiono z jałowca (Juniperus communis). 92 We wczesnej fazie rozwoju konstrukcji klepkowych słupy były wkopywane w ziemię, co powodowało gnicie ich dolnej części. Od XII wieku, po wielu wysiłkach budowniczowie kościołów skonstruowali podstawę złoŝoną z belek ułoŝonych poziomo na fundamencie z kamieni, co znacznie polepszyło trwałość konstrukcji. 93 Wszystkie elementy pionowe (w tym duŝe słupy zwane masztami) były osadzone w wyŝłobieniach na podwalinie przy wykorzystaniu od dwóch do czterech słupów na kaŝdą ścianę. Szczyt kaŝdego słupa sięgającego 8-9 metrów był mocowany do podwieszonej poziomo belki przy uŝyciu połączeń kolankowo-dźwigniowych i krzyŝy Św. Andrzeja. DuŜe fragmenty powierzchni ściennej były montowane na ziemi i podnoszone na szczyt jako jeden element pod kątem prostym do fundamentu, tworząc wewnętrzną przestrzeń o wymiarach sześciennych. 94 Opisując kościoły typu stave nie moŝna pominąć dekoracji malarskiej i snycerskiej, gdyŝ dekoracja, szczególnie snycerska, stanowiła integralną część wielu elementów konstrukcji tych zabytków. Najwspanialej zdobionymi elementami architektonicznymi są portale, które zachowały się w większej liczbie niŝ kościoły. 95 Charakterystycznym motywem kościołów typu stave, są smocze głowy wieńczące szczyty dachów oraz biegnące wzdłuŝ kalenic aŝurowe grzebienie z dekoracją roślinną lub geometryczną. Zdarzało się iŝ na kalenicach montowano koronkowe krzyŝe (np. kościoły z Lom i Heddal). Brzegi trójkątnych szczytów zaopatrzone były w płaskorzeźbione listwy zakończone postaciami smoków. 96 Drewniane wejścia są często pokryte bogatą snycerską dekoracją. WyróŜniamy kilka typów stavekyrke (typu stave). Najprostsze mają jedynie nawę i małe prezbiterium oraz dach oparty o ściany, a największe, o bardziej złoŝonej konstrukcji zostały wyposaŝone w podwyŝszone pomieszczenie, usytuowane centralnie oraz wsparte na 92 T. Buracki, Architektura, op. cit., s Ibidem, s r. 95 G. Ruszczyk, Średniowieczne drewniane kościoły Norwegii, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 1993, nr 3, s P. Surma, Kościół z Wang w Karpaczu oraz jego problematyka architektoniczna i konserwatorska na tle historii architektury i kultury wieku XIX, 2002, s

32 wolnostojących słupach i otoczone niŝszą galerią. 97 Jednym z najpiękniejszych i najbardziej licznie odwiedzanym kościołem w Norwegii jest kościół Burgund w Sogn, (patrz fot.1). Fot. 1. Kościół Burgund, Sogn Źródło: r. Restauracja i konserwacja kościołów typu stave i innych drewnianych średniowiecznych budynków wymaga szczególnej ekspertyzy. NaleŜy wyszkolić odpowiednich rzemieślników i wykorzystać wiedzę związaną z tradycyjnymi umiejętnościami i materiałami. To jest kosztowne i dla wielu właścicieli kościołów stave niemoŝliwe bez znacznych dotacji państwa. Program restauracji kościołów rozpoczął się w 2001 roku i trwać będzie do roku 2015, ma na celu odnowienie wszystkich kościołów, aby został osiągnięty zadawalający standard. 98 Istnieją kościoły, które zostały przeniesione w inne miejsce i odbudowane lub, które zostały zachowane w innych miejscach. Kościół Gol na przykład, został zrekonstruowany w Narodowym Muzeum Ludowym w Bygdoy. Przechowywane są tam równieŝ części innych kościołów. Jest równieŝ kościół stave w Hedared w Szwecji w Greendsted, hrabstwo Essex, w Anglii. Stary kościół stave Vang z Doliny Valdres w Norwegii został sprzedany Królowi Prus Fredrikowi Wilhelmowi IV, który przeniósł go w Karkonosze do Karpacza i tam go odbudował. Repliki kościoła Borgund znajdują się w r Program kościołów stavee (The staveechurch-program ), r. 32

33 Rapid City (Południowa Dakota) i w skali 7/8 na Wyspie Washington, w Wisconsin. Replika kościoła Gol znajduje się w Epcot Center, Disney World na Florydzie. Replika kościoła Haltdalen została zbudowana w 2001 na wyspie Heimwæy, na miejscu najstarszego kościoła Islandii. 99 Od kilku lat obserwujemy częstsze występowanie elementów kultury w programach turystycznych powaŝnych organizatorów turystyki 100. Prym w tym względzie wiodą Amerykanie, bowiem nikt tak jak oni, nie potrafi zaoferować turyście uczestniczenia w kulturze. Sztuka w Ameryce, to nie tylko dekoracje, wystrój, ale i odkrywczość nowych form artystycznych i efekty specjalne przekazane odbiorcy w taki sposób, by miał wraŝenie, Ŝe sam w nich uczestniczy. Ich parki atrakcji, miejsca historyczne, róŝne rozrywki, moŝliwość uczestniczenia w nich, oraz przeŝywania nowych doświadczeń, świadczy o tym, Ŝe kultura z turystyką jest nierozłączna i zajmuje trwałe miejsce na współczesnym rynku turystycznym, nie tylko we wspomnianej Ameryce, ale i w Europie, jak i na całym świecie Rola władz, organizacji i innych instytucji w rozwoju turystyki kulturowej W krajach europejskich polityka i strategia turystyki jest pochodną ustaleń celów państwa i działań jego gospodarki narodowej. Wszelkie rozstrzygnięcia polityczne w turystyce i w uzdrowiskach są podejmowane w zaleŝności takŝe od dąŝeń ludności i jej Ŝyciowych potrzeb. Realizacja tej polityki przebiegać powinna we wzajemnej harmonii z regionami, powiatami i gminami. Dotyczy to: transportu, budowy bazy i ochrony środowiska, budowy systemu informacji i komunikowania się, promes na rynki zagraniczne, dostępu do kapitałów itp. 101 Polityka państwa odnośnie turystyki i gospodarki turystycznej moŝe być proturystyczna, neutralna i dyskryminująca. Proturystyczna polityka najczęściej ma swoje odbicie w odpowiednio wysokiej randze narodowej administracji turystycznej (krajowego urzędu turystycznego). Na podstawie rozmaitych informacji moŝna stwierdzić, Ŝe działa juŝ ponad 60 ministerstw turystyki lub centralnych urzędów. Niekiedy są to ministerstwa wspólne z innymi resortami r. 100 W. Gaworecki, Turystyka, op. cit., s oraz W. Alejziak, Turystyka w obliczu, op. cit., s A. S. Kornak, Vademecum strategii i działań, op. cit., s M. i R. Łazarek, Gospodarka turystyczna, WSE, Warszawa 2002, s

34 System organizacji i zarządzania turystyką w krajach UE opiera się na podziale na Narodową Administrację Turystyczną (NTA) i Narodową Organizację Turystyczną (NTO). Do zadań NTA naleŝy najczęściej kreowanie polityki turystycznej państwa, prowadzenie działań z zakresu administracji rządowej w turystyce, w tym tworzenia i realizacji szeroko rozumianego prawa turystycznego oraz strategie rozwoju turystyki. Natomiast do zadań NTO naleŝą sprawy promocji i rozwoju turystyki w danym kraju, sprawny system informacji turystycznej. 103 W UE strukturami pośrednimi pomiędzy NTA i NTO są jednostki samorządu terytorialnego, które są z reguły inicjatorami powstania i funkcjonowania Regionalnych i Lokalnych Organizacji Turystycznych. Tworzą struktury NTO, jak równieŝ realizują program i zadania z zakresu administracji państwowej. 104 Turystyka jest zjawiskiem gospodarczym o charakterze przestrzennym, a koncentracja podaŝy turystycznej wywołuje transfer ruchu turystycznego, co z kolei powoduje określone zjawiska społeczno - gospodarcze. Cechy tych zjawisk wyróŝniają obszar spośród innych, w efekcieczego następuje wyodrębnienie regionów ekonomicznych o charakterze turystycznym. 105 Obszar turystyczny najogólniej oznacza miejsce, do którego kieruje się ruch turystyczny. Z zakresu geografii turyzmu, pojęcie to występuje obok klasyfikacji przestrzeni turystycznej i jej podziału na regiony turystyczne. Przestrzeń turystyczna jest to typ przestrzeni, w której zachodzą zjawiska turystyczne, a region turystyczny rozumiany jest jako obszar pełniący funkcję turystyczną na zasadzie pewnej jednorodności cech środowiska geograficznego oraz powiązań usługowych. 106 W Polsce występuje, jak zostało to juŝ wyŝej przedstawione, określony porządek administracyjny, w którym najmniejszą jednostkę terytorialną stanowi gmina. Gminy pogrupowane lub pojedyncze, mogą stanowić obszar recepcji turystycznej. 107 Plan zagospodarowania przestrzennego i polityka przestrzenna określona przez gminę, to istotne narzędzie będące w gestii gminy ułatwiające i pozwalające na rozwój gospodarki turystycznej. Plan ten powinien określać obszary przeznaczone do rozwoju turystyki i rekreacji, w tym takŝe inwestycji turystycznych, oraz zagospodarowanie turystyczne gminy dot. sieci szlaków pieszych, rowerowych, terenów przeznaczonych do uprawiania narciarstwa czy sportów wodnych jak i punktów widokowych Dz. U., Nr 273, poz z 2004 r., oraz A. Panasiuk (red.), Polityka turystyczna, Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2005, s A. Rapacz, Wykład z przedmiotu: Elementy Ekonomiki Gastronomi, AE w Jeleniej Górze, rok akademicki 2005/ M. Jedlińska, U. Szubert-Zarzeczny, Gospodarka turystyczna, op. cit., s J. Warszyńska, A. Jackowski, Podstawy geografii turyzmu, Warszawa PWN 1978, s A. Niezgoda, Jakość Ŝycia na obszarze recepcji turystycznej, Problemy turystyki, 2004, nr 3-4, s Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr. 80, poz.717). 34

35 Podobnie jak w wypadku innych dziedzin Ŝycia społeczno-gospodarczego, o rozwoju turystyki na szczeblu lokalnym decyduje splot róŝnych czynników. Skuteczność działań na tym polu stanowi konsekwencję szeregu wzajemnie powiązanych przedsięwzięć gospodarczych, społecznych, infrastrukturalnych, organizacyjnych i marketingowych. Właśnie na poziomie lokalnym ujawnia się najwyraźniej, choć w nierównej skali, zderzenie kilku barier rozwoju turystyki, w tym: bariery popytu, opłacalności gospodarki turystycznej, bariery strukturalnej i infrastrukturalnej, kapitałowej a nawet bariery mentalnej (psychologicznej). 109 Lokalne społeczności najlepiej znają słabe i mocne strony swego regionu, jego szanse i zagroŝenia. Potrafią znaleźć i zapoczątkować taką własną drogę rozwoju, która przezwycięŝy depresję gospodarczą i bierność społeczną, dla oŝywienia ruchu turystycznego, bądź stworzenia warunków do rozwoju ruchu turystycznego, najlepiej wykorzysta lokalne uwarunkowania, w tym zasoby rzeczowe, finansowe, tradycje oraz wartości kulturowe. A zatem samorząd lokalny moŝe i powinien odgrywać rolę przywódcy w zakresie inspirowania i rozwoju funkcji na zarządzanym przez siebie terenie, koordynatora działań na wielu płaszczyznach. 110 Skoncentrowanie się na działaniach samorządów lokalnych w zakresie rozwoju turystyki nie oznacza bynajmniej eliminowania roli i odpowiedzialności centrum oraz władz regionalnych w tym zakresie. Przeciwnie, bardzo istotne są warunki tworzone przez władze centralne, m.in. stabilność systemu, regulacje prawne, system podatkowy, nawet przepisy paszportowe. Niedojrzała jeszcze gospodarka rynkowa wymaga tym bardziej wprzęgnięcia państwa do regulacji skutków działalności rynku. RóŜne narzędzia tej polityki, m.in. koncesje, podatki, kredyty muszą regulować zachowanie podmiotów gospodarczych, korygując ich wybory oparte na przesłankach rynkowych. Tak więc, bez właściwej polityki rozwoju regionalnego, odpowiednich instrumentów tworzonych przez władze rządowe i regionalne, najaktywniej działający samorząd terytorialny natrafi na bariery, które mogą skutecznie ograniczyć lub nawet zniweczyć pobudzenie, utrzymanie i rozwój działalności turystycznej na zarządzanym przez niego terenie. W Polsce, jak i w Norwegii występuje trójstopniowy podział administracji samorządowej, oba kraje podzielono na województwa, powiaty i gminy. W rozwoju turystyki i kultury zawsze duŝy wkład mają wszelkie inicjatywy społeczne, organizacje pozarządowe, fundacje, zrzeszenia działające na terenie gminy i w regionie. 109 M. Słodowa-Helpa, Warunki i czynniki rozwoju turystyki w gminie, Problemy turystyki, 2002, nr 3-4, s A. Niezgoda, Jakość Ŝycia na obszarze recepcji turystycznej, Problemy turystyki, 2004, nr 3-4, s

36 Rozdział 2. Znaczenie kościółka Wang w rozwoju turystyki w Karpaczu Historia miasta i rozwój gminy Karpacz Karpacz to typowo górska miejscowość turystyczna w Karkonoszach, leŝąca u podnóŝa ŚnieŜki (1 602 m. n.p.n.) najwyŝszego szczytu Karkonoszy i Sudetów w województwie dolnośląskim, powiecie jeleniogórskim 111 (mapa 2). Mapa 2. PołoŜenie Karpacza względem powiatu i województwa. Źródło: Plan Rozwoju Lokalnego , Karpacz,

37 Gmina miejska Karpacz jest jedną z dziewięciu gmin powiatu jeleniogórskiego i zajmuje powierzchnię 38 km2. Powierzchnia gminy stanowi prawie 6% obszaru powiatu i pod tym względem jest to jedna z najmniejszych jednostek administracyjnych.. Miejscowość ta ma swoją długą historię, początkami sięgającą czasów średniowiecza, kiedy to po raz pierwszy w jej okolicy pojawili się legendarni poszukiwacze skarbów ziemi, zwani Walonami. Penetrowali oni teren Karpacza, a zwłaszcza doliny Łomniczki i jej dopływów poszukując złota i drogich kamieni. W tym czasie rozpoczęto teŝ roboty górnicze w Dolinie Łomniczki i Dzikiego Potoku 112, związane z kowarskim ośrodkiem górniczym. 113 Pierwszą osadę w rejonie Karpacza Płóczki załoŝyli mieszkańcy wsi Bronysdorf w Czerwonej Dolinie 114. Katastrofalna ulewa w 1412 roku zniszczyła wieś i część jej mieszkańców przeniosła się w Dolinę Dzikiego Potoku zakładając Płóczki. Natomiast na terenie właściwego Karpacza poczynając od Pohulanki 115, osiedlili się drwale i kurzacy prowadzący wyrąb lasu i produkcję węgla drzewnego na potrzeby kowarskich hut. Po wykarczowaniu okolicznych lasów w XVI w. na obszarze Karpacza rozwinęło się pasterstwo. Powstała rozproszona osada złoŝona z 15 budynków pasterskich. W 1622 roku w dolnej części Karpacza osiedliła się pierwsza grupa uchodźców protestanckich z Czech. W 1635 roku powyŝej Karpacza osiedliło się 20 rodzin protestantów czeskich, którzy dali początek Karpaczowi Górnemu. W 1643 roku przybyła następna grupa. W ten oto sposób powstały liczne, rozproszone osady, które w końcu XIX w. stanowiły odrębne wioski lub przysiółki i dopiero w miarę rozwoju miasta wchodziły w jego skład. Wśród uchodźców z Czech znaleźli się zielarze, którzy w krótkim czasie stworzyli znaczący ośrodek zielarstwa ludowego. Część źródeł przypisuje powstanie zielarstwa dwom medykom lub studentom medycyny z Pragi, którzy mieli tu okresowo przebywać ucząc miejscowych chłopów. Znaczna część ludności trudniła się zbieraniem ziół i wytwarzaniem z nich róŝnych leków sprzedawanych potem na całym Śląsku, a nawet w dość odległych krajach. Zioła zbierane na karkonoskich łąkach i polanach uwaŝane były za najlepsze surowce. Największy rozwój 112 lewy dopływ Łomnicy o dł. ok. 3,0 km źródło w Karpaczu Górnym na wysokości ok m, a ujście na wysokości ok. 550 m 113 B. W. Szarek, Karkonosze - część Wschodnia Rejon Karpacza, PTTK Kraj, Warszawa Kraków 1986, s Dolina Czerwonki wcinająca się pomiędzy grzbiety Podgórza Karkonoskiego: od zachodu Wierzchnicę i Bukowinę, od wschodu Skibę i Kazalnicę. Ciągnie się na długości ok. 2,5 km aŝ do Borowic. 115 wzniesienie 712 m pomiędzy doliną Łomniczki i Bystrzyka, oddzielające Karpacz od Wilczej Poręby. Zalesione z wyjątkiem północnego zbocza zbudowanego z granitów. 37

38 zielarstwa przypadł na lata Zielarze zwani laborantami 116 załoŝyli nawet własny cech, który zrzeszał 30 mistrzów laboranckich i mniej więcej drugie tyle kandydatów i praktykantów, przez wiele lat zdobywających kwalifikacje. Produkowali oni około 200 specyfików. Dopiero na przełomie XVIII i XIX w. oficjalna medycyna wydała walkę laborantom, doprowadzając w 1790 roku do wydania przepisów ograniczających produkcję i w 1843 roku zakazu przyjmowania nowych członków do cechu. W 1884 roku zmarł w Karpaczu August Zobfel, ostatni laborant karkonoski, uwieńczony w opowiadaniach T. Fontane. Znaczny rozwój Karpacza przypadł na lata połowy XIX w., do czego przyczyniła się turystyka. Stanowił wówczas własność hr. von Matuschki. Liczył 102 budynki. Rozwinięte było rzemiosło i usługi. Oprócz szkoły i młyna działała kopalnia, papiernia, 2 cegielnie, 7 kowali, 4 krosna, 35 róŝnych rzemieślników i 2 gospody. Od połowy XIX w. Karpacz stał się najpopularniejszym ośrodkiem turystycznym Karkonoszy. Z Karpacza prowadziła najbardziej uczęszczana trasa na ŚnieŜkę przez Wang, który sam stanowił osobną atrakcję dla przybyszów. Była stacja wynajmu przewodników i tragarzy lektyk, a nieco później powstała stacja organizująca turystykę na ŚnieŜkę. W 1875 roku przybywało juŝ 140 rodzin letników, a miejscowość dysponowała pocztą i telegrafem. Szczególny rozwój nastąpił po doprowadzeniu w 1895 roku linii kolejowej. W 1899 roku doprowadzono do Karpacza elektryczność i wodociągi, a w 1900 roku zbudowano nową szosę przez Bierutowicką Przełęcz. JuŜ przed I wojną Światową w Karpaczu przebywało wczasowiczów i turystów rocznie. Okres międzywojenny przyniósł dalszy rozwój miejscowości. Powstały nowe hotele i pensjonaty, skocznie, lodowiska i tory saneczkowe. Była to wówczas bardzo popularna stacja sportów zimowych. W 1935 roku przybyło do Karpacza ok gości. Po II wojnie światowej Karpacz został popularną miejscowością wczasową, uzyskał status uzdrowiska jako stacja klimatyczna. Większość hoteli i pensjonatów przejęło FWP, część- róŝne zakłady pracy. W 1946 roku zbudowano nową skocznię narciarską o punkcie krytycznym 47 m, a w 1948 roku uruchomiono pierwszy wyciąg narciarski o długości 360 m. Karpacz stał się centrum saneczkarstwa sportowego. W 1959 roku uruchomiono kolejki krzesełkowe na Kopę, później kolejne wyciągi zaczepowe i orczykowe. W latach 70-tych nastąpiła znaczna rozbudowa miasta. Orbis wybudował hotel Skalny, PTTK DW Wilcza. 116 Zapraszamy w Karkonosze, folder wydany przez Zarząd Miasta Karpacza, koncepcja, tekst, opracowanie plastyczne i zdjęcia Zbigniew Kulig, Karpacz. Brak daty wydania. 38

39 Powstały nowe obiekty wypoczynkowe zakładów pracy i liczne prywatne pensjonaty, stanowiące dominującą część zabudowania Karpacza. Lata 90-te przyniosły zmiany ustroju społeczno-gospodarczego i kierunku politycznego. Dziś na terenie miasta prowadzi działalność gospodarczą na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej 983 podmioty gospodarcze tab Tabela 3. Struktura prowadzonej działalności gospodarczej na terenie miasta Karpacza. Stan na koniec 2004 roku. WYSZCZEGÓLNIENIE 2004 Struktura w % 2004 Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo 28 2,85 Górnictwo 1 0,1 Przetwórstwo przemysłowe 41 4,17 Wytarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę 2 0,2 Budownictwo 51 5,2 Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów uŝytku osobistego i domowego ,3 Hotele i restauracje Transport, gospodarka magazynowa i łączność 96 9,8 Pośrednictwo finansowe 12 1,2 Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenia zdrowotne ,3 Edukacja 14 1,4 Ochrona zdrowia i pomoc społeczna 55 5,6 Działalność usługowa, komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała OGÓŁEM: 983 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Plan Rozwoju Lokalnego , Karpacz PowyŜsze dane wskazują, iŝ kluczową działalnością gospodarczą na terenie miasta Karpacza jest działalność hotelarska i restauracyjna, na drugim miejscu uplasował się handel i obsługa nieruchomości, dalej mamy transport, który jest nie bez znaczenia w miejscowości turystycznej. Ale, aby turyści mogli przyjeŝdŝać w Karkonosze i je podziwiać, Karpacz musi posiadać odpowiednią bazę turystyczną. Dziś turystyką według stanu na dzień r. 117 Plan Rozwoju Lokalnego , Karpacz

40 zajmują się zewidencjonowane 293 obiekty. Wykaz obiektów działających na terenie miasta Karpacza przedstawia tabela 4. Tabela 4. Liczba zewidencjonowanych obiektów noclegowych funkcjonujących na terenie miasta Karpacza LP. NAZWA OBIEKTY LICZBA ZEWIDENCJONOWANYCH STRUKTURA W % OBIEKTÓW 1 HOTELE** 3 1,02 2 HOTELE*** 8 2,73 3 PENSJONATY* 4 1,37 4 PENSJONATY** 8 2,73 5 PENSJONATY*** 1 0,34 6 SCHRONISKO 1 0,34 7 W TRAKCIE KATEGORYZACJI 6 2,04 8 SCHRONISKO MŁODZIEśOWE 2 0,68 9 WILLA 63 21,50 10 APARTAMENT 8 2,73 11 DOM WCZASOWO REHABILITACYJNY 1 0,34 12 DOM CZASOWY 19 6,48 13 DOM WYPOCZYNKOWY 4 1,37 14 GOŚCINIEC 5 1,70 15 KWATERA PRYWATNA 15 5,12 16 OŚRODEK KOLONIJNO WCZASOWY 17 OŚRODEK REHABILITACYJNO WYPOCZYNKOWY 4 1,37 2 0,86 18 OŚRODEK SZKOLENIOWO 8 2,73 WYPOCZYNKOWY 19 OŚRODEK WCZASOWY 9 3,07 20 OŚRODEK WYPOCZYNKOWY 14 4,78 21 POKOJE GOŚCINNE 52 17,75 22 POLE NAMIOTOWE 2 0,86 23 REZYDENCJA 2 0,86 24 USŁUGI HOTELARSKIE 52 17,75 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Plan Rozwoju Lokalnego , Karpacz Z tabeli wynika, iŝ największy udział w świadczeniu usług noclegowych na terenie miasta Karpacza mają wille (21,5%) i pokoje gościnne (17,75%), bardzo mało jest obiektów zajmujących się rehabilitacją (0,34%) i tak obecnie modną odnową biologiczną, w tej kategorii niestety nie jest zewidencjonowany Ŝaden obiekt. Skategoryzowanych hoteli jest 40

41 zaledwie 8,2%, a tych trzygwiazdkowych tylko 2,73%. Jak widać, na dzień dzisiejszy, Karpacz nie jest w stanie zaspokoić potrzeb turystów jakie wynikają z obecnych trendów, tzn. brak obiektów zajmujących się rehabilitacją zdrowotną i odnową biologiczną w szerokim zakresie. Biznes turystyczny jest niestety kapitałochłonny i wymaga ciągłych, nowych inwestycji. Karpacz chcąc znaleźć się w czołówce polskich miast turystycznych, juŝ dziś musi myśleć o ciągłe zmieniających się preferencjach turystów, jak i stałym podnoszeniu standardu oraz jak najszybciej podjąć działania w kierunku budowy i modernizacji infrastruktury turystycznej Walory turystyczne Karpacza Walory turystyczne są to pewne rejony, miejscowości, szlaki i obiekty, które są celami podróŝy turystycznych, poniewaŝ występują tam specyficzne przejawy działalności człowieka 118. Walory moŝemy podzielić na: wypoczynkowe, krajoznawcze i specjalistyczne. Karpacz posiada wszystkie rodzaje walorów. Z uwagi na temat pracy szczegółowej analizie poddano walory krajoznawcze. Za walor turystyczny o treści krajoznawczej, zwanym dalej walorem krajoznawczym, uwaŝa się obiekt materialny lub przejaw kultury duchowej stanowiący przedmiot zainteresowania turystów. MoŜe to być forma przyrodnicza pochodzenia naturalnego bądź antropogeniczna będąca czynnikiem działalności człowieka. Podstawowym warunkiem uznania obiektu (zjawiska) za walor turystyczny, oprócz posiadania cech budzących zainteresowania turystów, jest jego czytelność w krajobrazie, pozwalająca na percepcję zmysłową. Karpacz i jego okolice zaliczane są do najpiękniejszych zakątków Karkonoszy. Swoje turystyczne wartości zawdzięcza połoŝeniu u stóp największego szczytu Sudetów ŚnieŜki. Miasto przyciąga turystów swą odmiennością krajobrazu, pięknym, urozmaiconym ukształtowaniem terenu, bogactwem szaty roślinnej i przychylnością klimatu. Daje moŝliwość atrakcyjnego wypoczynku. Turystyka zbliŝa nas do naturalnego środowiska przyrodniczego: naturalnego krajobrazu, czystego powietrza, słońca, wody, lasów zapewniając jednocześnie aktywny wypoczynek umysłu i całego organizmu ludzkiego, stwarzając turystom odmienne warunki od warunków codziennych. Walory krajoznawcze moŝna podzielić na zasadnicze dwie grupy: 118 O. Rogalewski, Zagospodarowanie turystyczne, WSZiP, Warszawa, 1974, s

42 - pierwsza, to obiekty pochodzenia naturalnego, stanowiące walory krajoznawcze środowiska przyrodnicze, - druga, to obiekty antropogeniczne, które określić moŝna jako walory krajoznawcze środowiska kulturowego 119, które zostały opisane w rozdziale pierwszym. Głównym walorem krajoznawczym Karpacza są walory środowiska przyrodniczego. Ich niespotykaną wartość przyrodniczo-naukową potwierdzono faktem utworzenia w 1959 roku Karkonoskiego Parku Narodowego 120, który od 1974 roku wyróŝnia się na liście obszarów prawnie chronionych ONZ. Zajmuje on 5564,17 ha powierzchni i na jego terenie znajdują się 4 rezerwaty ścisłe. W okolicy Karpacza występują: bardzo rozległy rezerwat ciągnący się od Przełęczy Karkonoskiej poprzez Smogornię, Wielki i Mały Staw i ich kotły, Łomniczkę, Kopę, ŚnieŜkę a kończy się na Czarnej Kopie, Rezerwat Kowarskiego Grzbietu, obejmujący Skalny Stół i Czoło. Poza terenem KPN brak w Karkonoszach rezerwatów przyrody. Na obszarze Karkonoszy i Kotliny Jeleniogórskiej znajduje się 15 pomników przyrody. 121 Środowisko przyrodnicze gminy Karpacz zawiera w sobie zespół wielu atrakcyjnych elementów. Wyrazem tego jest uznanie całej przestrzeni miejskiej za obszar chroniony. Wskazać naleŝy na przynaleŝność terenu miasta z jednej strony do Karkonoskiego Parku Narodowego, (utworzonego w 1959 roku), a z drugiej do obszaru chronionego krajobrazu Karkonosze Góry Izerskie (utworzonego w 1986 roku). Głównym walorem KPN jest wysoka wartość przyrodnicza obszaru. W 1992 roku Międzynarodowa Koordynacyjna Rada Programu UNESCO uznała obszar polskich Karkonoszy za bilateralny rezerwat biosfery 122. Miasto naleŝy do najatrakcyjniejszych obszarów turystycznych województwa dolnośląskiego oraz kraju. Ukształtowanie terenu, klimat, bogata szata roślinna sprzyjają uprawianiu aktywnego wypoczynku zarówno latem jak i zimą. Karpacz i okolice, to najatrakcyjniejsza część Sudetów Zachodnich i najbardziej charakterystyczne miejsce Karkonoszy. Miasto połoŝone jest na wysokości od 480 do 885 m n.p.m., w wąskiej i stromej dolinie Łomnicy. Doskonałe warunki terenowe i pogodowe (pokrywa śnieŝna zalega przez 95 dni w roku) oraz nowoczesne zagospodarowanie 119 T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski, Geografia, op. cit., s B. Konca, Karkonoski Park Narodowy, Wrocław KAW, 1983, s A. Baranowski (red.), Wstępna koncepcja planu zagospodarowania przestrzennego KPN, Instytut Geograficzny Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1977, maszynopis. 122 Strategia rozwoju dla miasta Karpacza do 2010, Karpacz

43 (krzesełkowa kolej liniowa na Kopę, sieć wyciągów i tras narciarskich, sztuczne zaśnieŝanie niektórych tras, rynna snowboardowa, skocznie narciarskie, trasa biegowa, lodowiska, tor saneczkowy naturalny i lodowy, ścieŝka startowa, trasa lodowa) powodują, Ŝe Karpacz jest ośrodkiem sportów zimowych. Liczna sieć szlaków turystycznych, mnogość schronisk górskich oraz trasy rowerowe umoŝliwiają aktywny leni wypoczynek i poznawanie piękna Karkonoszy. W Karpaczu istnieje moŝliwość uprawiania: o narciarstwa zjazdowego i biegowego, o snowboardu, o łyŝwiarstwa, o saneczkarstwa, o turystyki pieszej, o turystyki rowerowej, o wspinaczki, a takŝe gry w tenisa oraz pływania. Do osiągnięć człowieka zasługujących na uwagę w okolicach Karpacza moŝna zaliczyć: obiekty sakralne - barokowa kaplica św. Wawrzyńca z lat na ŚnieŜce o niewątpliwie bogatej historii i zasługach związanych z rozwojem turystyki karkonoskiej, barokowa kaplica św. Anny na Grobowcu z lat , której dzieje związane są z tzw. Dobrym Źródłem, miejscem przedchrześcijańskiego kultu, obserwatorium Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej na ŚnieŜce nazwane Marsjańskimi Talerzami. Jest ono zaprojektowane w kształcie trzech dysków nałoŝonych na siebie o opływowej, aerodynamicznej sylwetce nie deformującej szczytu ŚnieŜki. W okresie pracy Stacji zanotowano ekstrema absolutne, np. dla temp. maksymalnej +23,4C i temp. minimalnej -33,9C. 123 Niewątpliwymi atrakcjami Karpacza są: Letni tor saneczkowy Kolorowa najdłuŝsza w Polsce trasa licząca 1060 m. Miasteczko Western City połoŝone pomiędzy Karpaczem, a Ścięgnami. Krucze Skały granitowognejsowe urwisko skalne o maksymalnej wysokości 25 m. Kościółek WANG zabytkowy drewniany kościółek wybudowany w XII wieku w miejscowości Vang w Norwegi, a przeniesiony do Karpacza w 1944 roku. 123 A. Hirsch-Tabiś, E. Tabiś, Karpacz Krummhübel, Dzieje miasta pod ŚnieŜką, ZWK 2005, s

44 Muzeum Sportu i Turystyki ekspozycja muzeum poświęcona jest dziejom turystyki, turystyce i sportom zimowym oraz ochronie przyrody w Karkonoszach, zgromadzono tu bogaty zbiór eksponatów prezentujący dorobek Karkonoszy w zakresie rozwoju turystyki, obejmuje on dziedziny: genezę i rozwój turystyki w Karkonoszach, rozwój sportów zimowych w Karkonoszach, ochrona przyrody. Muzeum prezentuje takŝe ekspozycje czasowe związane tematycznie z zakresem działalności programowej i okolicznościowej. 124 Muzeum Zabawek jedyne w Polsce muzeum lalek. Kolekcja liczy ponad 1000 eksponatów i pochodzi z prywatnych zbiorów Henryka Tomaszewskiego twórcy Pantomimy Wrocławskiej. 125 Tama na Łomnicy wybudowana w 1915 roku na potoku Łomnicy malowniczo połoŝona u podnóŝa Karpatki. Karpacz jest równieŝ organizatorem wielu imprez cyklicznych, a najwaŝniejsze i najciekawsze imprezy pokazuje tabela 5. Data imprezy styczeń styczeń styczeń styczeń styczeń styczeń luty luty Temat Tabela 5. Kalendarz imprez. Górska Orkiestra Świątecznej Pomocy w Samotni Mistrzostwa Powiatu w Narciarstwie Alpejskim śywiec na Śniegu Ogólnopolski Festiwal i Konkurs Gitarowy "Gitaromania" Puchar Świata B w Kombinacji Norweskiej Cykl Zawodów w Narciarstwie Alpejskim "Laur ŚnieŜki" Ogólnopolska Olimpiada MłodzieŜy w Sportach Zimowych Puchar Jedynki luty Bergson Winter Challenge Z. Kulig, Przewodnik po wystawie stałej Muzeum Sportu i Turystyki Regionu Karkonoszy w Karpaczu, Sport i Turystyka, Warszawa M. Perzyński, Dolnego Śląska miejsca niezwykłe, lecznicze i mało znane, Dom Wydawniczy, Wrocław 2001, s

45 marzec marzec marzec Mistrzostwa Wielkopolski 8-marca święto znane nie przez wszystkich lubiane Wielki Zimowy Festyn Policyjny marzec III Mistrzostwa Przedszkolaków Związku Gmin Karkonoskich w Narciarstwie Alpejskim marzec kwiecień kwiecień maj czerwiec lipiec lipiec lipiec lipiec lipiec lipiec sierpień wrzesień wrzesień wrzesień Memoriał im. Waldemara Siemaszki Narciarskie Mistrzostwa Polski Alpine Pro Polska Zawody o Puchar Samotni w Narciarstwie Alpejskim MTB Extrino Mistrzostwa Polski Szkół WyŜszych w Kolarstwie Górskim I Mistrzostwa Polski Parlamentarzystów i Samorządowców w Ekstremalnych Biegach Górskich XI Bieg na ŚnieŜkę MTB Tour 5th Polish H.O.G. International Wild West Rally Karpacz - Zlot Motocykli Harley Davidson Wielka Parada Motocykli Harley Davidson Bike Challenge Odpust św. Wawrzyńca na ŚnieŜce "Tylko dla Karpacza" - festyn 63. Tour de Pologne Lawina - IV Międzynarodowy Zbieg ze ŚnieŜki do Samotni październik VIII Międzynarodowy Rajd Górski Euroregionu NYSA KARKONOSZE 2006 listopad "Jesienny Bal" - Dzień Seniora na wesoło Źródło: opracowanie własne na podstawie: r. Zaprezentowanych imprez w Karpaczu jest wiele, co oznacza moŝliwość kontaktów zarówno lokalnej społeczności nie tylko z turystami ale takŝe między sobą, co moŝna przełoŝyć na wymianę spostrzeŝeń, doświadczeń, wzajemnego wspierania się i szeroko rozumianej współpracy. 45

46 postanowiono zbudować na jej miejscu nową. Nie chciano jednak zaprzepaścić dzieła sztuki przodków. 128 Z losami Wangu wiąŝe się szereg mniej bądź bardziej znanych postaci, jednak zawsze ciekawych, godnych przybliŝenia, uchronienia przed zapomnieniem. Bez wątpienia jedną z nich, była romantyczna postać profesora Christiana Dahla, jedynego w XIX wieku znawcy sztuki staronorweskiej. Zgodnie z duchem epoki dokładał on wszelkich starań w celu uratowania perły narodowej kultury norweskiej jaką jest dzięki jego inicjatywie po dziś dzień Świątynia Wang. JednakŜe jego starania o losy zabytku nie znalazły wsparcia w ojczystej Norwegii. Szczęśliwie zyskał on przychylność króla Prus Fryderyka Wilhelma IV, 129 który w drodze przetargu kupił kościół za 44 spezies i 105 skiling, co stanowiło 427 marek według ówczesnej waluty. 130 Po sprzedaŝy kilku nieuŝytecznych belek, jego wartość spadła do 360 marek. Transakcji dokonano w dniu 18 I 1841 roku. 131 Po zakupie świątyni profesor C. Dahl, przekazał ją w ręce hrabiny Friederike von Reden (z baronów von Riedesel na Eisenach), 132 znanej wówczas z działalności charytatywnej i oświatowej działaczce Kościoła Ewangelickiego na Dolnym Śląsku, 133 (załącznik 2, s. 102). Po całkowitym demontaŝu kościół przetransportowano przez Szczecin i Berlin do swej nowej siedziby w Karkonoszach, by stał się miejscem modlitwy parafii w Bruckenberg obecnie Karpacz Górny (załącznik 3 s.103). Z dawnego Wangu w początkach XIX wieku pozostały jedynie zasadnicze części budynku. 135 Miejsce pod budowę ofiarował hrabia Christian Leopold von Schaffgotsch z Cieplic, a uroczystego poświęcenia Świątyni dokonał 28 lipca 1844 roku król pruski Fryderyk Wilhelm IV przy udziale wielu znanych osobistości. 136 Kościół Wang, jak głosi wieść ludowa jest kościołem ślubów dobrych małŝeństw. Przed wojną były okresy kiedy zawierano tu ponad 300 małŝeństw rocznie. Od początku Wang cieszył się olbrzymią popularnością zwiedzających. JuŜ w pierwszym sezonie tj. od czerwca 1845 do listopada 1846 roku, Świątynię odwiedziło ponad 3300 osób. 128 E. Pech, Kościół Wang, maszynopis powielony, s D. Stankiewicz, B. Steinborn, Kościół, op. cit., s C. Królewicz, Historia Kościoła Wang, Warszawa 1994, s A. Hirsch-Tabiś, E. Tabiś, Karpacz, op. cit., s Gebhardt E., Grafin Ffrederike von Reden die Wohltaterin des Riesengebirges, Diesdorf, 1913, E. Gebhardt, Die Kirche Wang im Riesengebirge und ihre Geschichte, Hamburg, 1926, s C. Królewicz, Historia, op. cit., s E. Pech, Kościół Wang, op.cit., 1993, s A. Hirsch-Tabiś, E. Tabiś, Karpacz, op. cit., ZWK 2005, s

47 Wśród przybyłych na Czarną Górę nierzadko bywały wielkie osobistości dworów Zachodniej Europy. 137 Miejscowość Bruckenberg w Karkonoszach, w której zrekonstruowano Świątynię Wang przemianowano w 1945 roku na Bierutowice, na cześć ówczesnego prezydenta Bolesława Bieruta. 138 W roku 1945 wraz z Delegaturą Rządu przyjechał do Wrocławia Wiktor Niemczyk, aby zorganizować polski Kościół Ewangelicko Augsburski na terenach Ziem Odzyskanych. 139 Organizację placówek kościelnych polskich rozpoczęto na podstawie rozporządzenia Prezydenta R. P. z roku 1936 z tym, Ŝe władze uznały Kościół Ewangelicko Augsburski na tych terenach za spadkobiercę mienia niemieckiego Kościoła Unijnego oraz Kościoła Staroluterskiego. Pierwszym seniorem diecezji wrocławskiej, sięgającej od Szczecina po Wałbrzych, został wybrany 16 IV 1947 roku ks.waldemar Preiss. Wielkim problemem tych czasów było zasymilowanie parafian Polaków i Niemców. Jedni i drudzy mieli w pamięci świeŝe jeszcze urazy związane z czasem wojny i repatriacji. Nie bez znaczenia była teŝ bariera językowa. Zarówno autochtoni jak i napływający z Polski wierni nie zawsze mieli ochotę by przyznać się do swego ewangelickiego wyznania, gdyŝ przeciętny przedstawiciel katolickiej większości rozumował: ewangelik Niemiec, a to znacznie utrudniało egzystencję na Ziemiach Odzyskanych. 140 Specyfiką parafii Wang jest to, iŝ jest ona w gruncie rzeczy placówką misyjną, co uwarunkowane jest wielkim ruchem turystycznym. Co roku zwiedza Kościół ponad sto tys. osób, a od roku 2002 nawet powyŝej dwustu tys. osób z całego niemal świata. 141 Kroniki parafialne odnotowują w roku 1968 wizytę Delegacji ONZ oraz ambasadora Węgier. W większości jednak turyści przybywali z Polski, Niemiec i Czech. Miało to istotne znaczenie w dobie rządów komunistycznych, kiedy działalność ewangelizacyjna w PRL, NRD i CSRS była znacznie utrudniona. W kościele Wang zawsze udostępniano prasę i wydawnictwa ewangelickie. 142 Jak dziś wygląda kościół Wang prezentuje załącznik 4 na stronie C. Królewicz, Historia, op. cit., s J. A. Jajte, Kronika parafialna parafii ewangelicko-augsburskiej w Bierutowicach, s J. Zajączkowski, Moje refleksje z 40-letniej działalności w parafiach i zborach na terenie na zachód od Wrocławia na Dolnym Śląsku w organizowaniu polskich ewangelicko-augsburskich placówek kościelnych, (depozyt w parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Karpaczu), s C. Królewicz, Historia Kościoła, op. cit., s Kronika parafialna, 1979 rok, s E. Pech, Analiza ruchu turystycznego minionych lat, 2005, maszynopis powielony, s

48 Rozdział 3. Charakterystyka Kościoła z Reinli w Valders i jego otoczenia Norwegia wstępne uwagi historyczno geograficzne o Norwegii. Źródło: r. Rys. 1. Narodowa flaga Norwegii. Norwegia leŝy na północnym krańcu mapy świata. Znaczna jej część znajduje się poza Północnym Kołem Polarnym. Słowo Norwegia znaczy droga na Północ. 143 Pierwsi ludzie osiedlili się w Norwegii po upływie epoki lodowcowej, około lat temu. Od wielu tysięcy lat najwaŝniejszymi źródłami utrzymania były: polowanie, rybołówstwo i rolnictwo. Wyprawy do innych krajów i podboje Wikingów rozpoczęły się tuŝ przed rokiem 800 n. e. Król Harald Pięknowłosy zjednoczył Norwegię około 900 roku. 144 Pierwszym chrześcijańskim królem Norwegów był Olav Tryggvasson ( ). 145 W latach młodości jako wódz Wikingów najeŝdŝał Wyspy Brytyjskie i Francję. W czasie swych wypraw został ochrzczony przez eremitów, 146 (pustelnicy, zakonnicy zachowujący regułę zakonną, lecz Ŝyjący w odosobnieniu), 147 Misję w ojczyźnie zapoczątkował od zburzenia centralnej pogańskiej świątyni w Lade koło Trondheim i More. Zainicjował takŝe budownictwo kościołów. W roku 1015 do władzy w Norwegii doszedł Olav II Haraldsson. 148 Popierał on misję chrześcijańską prowadzoną przez angielskich duchownych, rozszerzał budownictwo kościelne oraz troszczył się o ugruntowanie prawnych podstaw działalności Kościoła. Zginął w roku 1030 w bitwie pod Stiklestadt koło Trondheim i uznany został w świadomości 143 L. Dzięgiel, Norwegia, Warszawa 1992, s M. Malmo (red.), Informator Norwegia, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Królestwa Norwegii, Oslo 1995, s Andrzej-Bereza Jarociński, Królestwo Norwegii, Warszawa 1984, s P. G. Forte, D. M. Wilson, Wikingowie, Warszawa 1975, s Encyklopedia Powszechna, Tom I, PWN, Warszawa 1983, s L. Dzięgiel, Norwegia, op. cit., s

49 ludowej za świętego. 149 Symbolem czci jaką otaczano Olava II Haraldssona w Norwegii jest fakt, iŝ za herb tego państwa przyjęto lwa trzymającego w łapie topór - król walczył tym właśnie oręŝem (przedstawia go rysunek 2). Źródło: r. Rys. 2. Herb Norwegii. Dziś Norwegia graniczy na wschodzie z Rosją, Finlandią i Szwecją zaś z zachodu opływa ją Ocean Atlantycki, a od strony północnej, zachodniej i południowej oblewają ją wody Morza Barentsa, Morza Norweskiego, Morza Północnego i cieśniny Skagerrak, (mapa 3). 150 Łącznie z fiordami długość linii brzegowej wynosi ponad kilometrów (więcej niŝ linia brzegowa USA). W linii powietrznej odległość od punktu najdalej wysuniętego na południe (Lindesnes) do punktu leŝącego najdalej na północy wynosi kilometrów. 151 Mapa. 3. PołoŜenie Norwegii w Europie Północnej źródło: Norwegia portal miłośników Norwegii, www. norwegofil.pl, r. 149 Ibidem, s portal miłośników Norwegii - dane statystyczne, r. 151 M. Malmo (red.), Informator Norwegia, op. cit., s

50 Większość ludności Norwegii skupia się w części południowej kraju, a największa gęstość zaludnienia występuje wokół stolicy Oslo (533,050 mieszkańców w 2005), ogółem ludność Norwegii w 2005 roku, to 4,593,041 mieszkańców, co daje Norwegii 28 miejsce w Europie. 152 Powierzchnia Norwegii wynosi km2, co daje wynik gęstości zaludnienia- 14osób/km2 (bez Svalbardu i wyspą Jan Mayen). Pod względem wielkości masywu lądowego Norwegia jest szóstym krajem w Europie. 153 Golfsztrom (Prąd Zatokowy) ciepły prąd morski z Zatoki Meksykańskiej sprawia, Ŝe moŝna tu mieszkać na szerokościach geograficznych, które w innych częściach świata nie są zaludnione. Suwerenną częścią terytorium Norwegii są równieŝ wyspy Svalbardu i Wyspa Niedźwiedzia leŝące na północ od lądu stałego, a takŝe wyspa Jan Mayen na zachodzie. Na półkuli południowej, na Antarktydzie, pod zarządem Norwegii znajduje się Wyspa Piotra I oraz Wyspa Bouveta. 154 W rozkwicie okresu średniowiecznego terytorium Norwegii obejmowało równieŝ więcej wysp na zachodzie, takich jak Wyspy Serajskie, Islandię i Grenlandię, a takŝe część wysp brytyjskich. Norwegia dostała się pod panowanie duńskie w 1380 roku. W 1814 roku przeszła w ręce króla szwedzkiego w wyniku wojen napoleońskich. W tym samym roku Norwegia uchwaliła własną konstytucję, która oparta jest na zasadach ludowładztwa, podziału władzy i prawach obywatelskich. Unia ze Szwecją została zerwana w 1905 roku. Od tej pory Norwegia jest państwem niezaleŝnym, nie licząc 5 lat okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej. W roku 1905 królem wolnej Norwegii został wybrany Haakon VII. Po nim nastąpiły rządy króla Olava V, a po jego śmierci w roku 1991 na tronie zasiadł jego syn Harald V. 155 Ustrój Norwegii dziś, to konstytucyjna monarchia parlamentarna. 156 Król nie ma rzeczywistej władzy politycznej, jednak rodzina królewska bliska jest sercu Norwegów. Władzę ustawodawczą sprawuje zgromadzenie narodowe (Stortinget), które wybierane jest co cztery lata. Stosunki między parlamentem a rządem opierają się na zasadach parlamentaryzmu. 157 Norwegię wschodnią i środkową cechują mniej kontrastowe krajobrazy. Norwegia Północna pociąga z kolei piękną i surową przyrodą. W półroczu letnim północne słońce 152 Ibidem r. 154 M. Malmo (red.), Informator Norwegia, op. cit., s Ibidem, s r. 157 M. Malmo (red.), Informator Norwegia, op. cit., s

51 zapewnia światło przez całą dobę (zjawisko białych nocy ), natomiast w półroczu zimowym występuje noc polarna, kiedy to słońce ledwo przebłyskuje w południe. Gęsta sieć komunikacyjna zapewnia Długiemu Krajowi normalne funkcjonowanie. Norwegia jest krajem bardzo długim. Z powodu licznych gór i fiordów budowa, remont dróg i linii kolejowych są bardzo kosztowne i skomplikowane. WzdłuŜ wybrzeŝa na wielu odcinkach konieczne jest korzystanie z promów, jednak wypierają je coraz częściej mosty i tunele. DuŜe samoloty obsługują największe miasta (Oslo (1), Bergen (2), Trondheim (3), Staveanger (4), Kristiansand (5)), Svalbard oraz trasy zagraniczne, natomiast mniejsze samoloty lądują na lotniskach lokalnych (o krótkich pasach startowych), które tworzą dobrze rozbudowaną sieć. 158 Dzięki takiej strukturze komunikacyjnej moŝemy bez większych przeszkód dotrzeć do najciekawszych zakątków Norwegii, jak i podziwiać największe atrakcje turystyczne, do których zaliczymy (podana kolejność odpowiada waŝności): 1. Park Vigelanda, 2. Skocznia narciarska Holmenkollbakken, 3. Wodospad Latefossen, 4. Wodospad Voringfossen, 5. Linia kolejowa do Flam, 6. Fiord Naeroyfiorden w Aurland, 7. Lodowiec Jostedalbreen, 8. Fiord Geirangerfiorden, 9. Roros, 10. Przylądek Północny. 159 Na powyŝszej liście nie znalazł się Ŝaden z 28 (30) kościołów typu stave, prawdopodobnie dlatego, iŝ dziś priorytetowym celem państwa norweskiego jest nie tylko udostępnianie zabytkowych kościołów szerokiej rzeszy turystom, lecz przede wszystkim zachowanie wartości historycznej kościołów dla przyszłych pokoleń. 160 Norweskie kościoły drewniane znane są na całym świecie i kaŝdy zainteresowany nimi turysta bez większych przeszkód moŝe do nich dotrzeć. 158 Ibidem, s Ibidem, s r. 52

52 3. 2. Charakterystyka społeczno gospodarcza Norwegii Norwegowie chętnie korzystają z moŝliwości, jakie stwarza im przyroda. Wielu z nich naleŝy do klubów, związków sportowych i stowarzyszeń turystyczno krajoznawczych. Wszyscy mają zapewnione prawo do swobodnego poruszania się po terenach niezagospodarowanych bez zezwolenia właściciela gruntu. Od dawna Norwegię cechuje jednolita struktura własności, zaś społeczeństwo jest egalitarne i homogeniczne. 161 Prawie 89% społeczeństwa naleŝy do kościoła państwowego luteranie, (katolicy 1%, pozostali 10%). 162 Głównymi działaniami administracyjnymi w ramach kościoła zajmuje się Królewskie Ministerstwo Kultury i Kościoła. Konstytucyjną głową Kościoła jest Król. Kwestie legislacyjne związane z kościołem, rozstrzygane są w Stortingu-norweskim parlamencie. Odpowiedzialność finansowa związana z dochodami i ochroną budynków, jest podzielona pomiędzy administracją lokalną i wojewódzką (stanową). Dodatkowe finanse parafii w duŝej mierze zaleŝą od pieniędzy ofiarnych i działań wolontariatu. 163 Prawie wszyscy uczą się w szkołach państwowych. Do lat 80. istniał zaledwie jeden kanał radiowy i telewizyjny. To wszystko przyczyniło się do stworzenia wspólnego systemu wartości i poglądów na społeczeństwo. Mimo to poszczególne regiony kraju zachowały swą odrębność kulturową. DuŜą ilość dialektów podkreśla fakt istnienia dwóch równorzędnych form pisemnych języków oficjalnych. Poza tym ludność rdzenna północy Lapończycy (Saamowie) 164 ma swój odrębny język (saami). 165 Przez ostatnie dwadzieścia lat wzrosła liczba imigrantów z róŝnych części świata. Charakterystyczne dla współczesnej Norwegii są: głęboko zakorzeniona demokracja, dobrze rozbudowany system opieki społecznej oraz bezpłatna nauka dla wszystkich. Ponad 90% dzieci uczęszcza do szkół państwowych, gdzie nauka jest bezpłatna. Obowiązkowa nauka trwa 9 lat, jednak prawo gwarantuje kaŝdemu moŝliwość kształcenia się w szkole średniej. Norwegia jako jedno z pierwszych państw stworzyła nowoczesne państwo dobrobytu. W rankingach Norwegia zajmuje jedno pierwszych miejsc na świecie, wobec tego faktu dane z ostatnią aktualizacją w dniu 27 lutego 2006, przedstawiają się następująco: 161 M. Malmo (red.), Informator Norwegia, op. cit., s r r. 164 Encyklopedia Powszechna, Tom II, op. cit., s r. 53

53 - Produkt krajowy PKB: 165 mld USD, - Produkt krajowy na 1 mieszk.: USD, Dochód narodowy brutto na osobę 3 miejsce na 232 państwa, - Eksport: 68,2 mld USD, - Import: 37,3 mld USD, - Przyrost PKB: 3.0%, - Inflacja 1,3%, - Bezrobocie: 5%, - Human Development Index 1 miejsce na 177 państw w latach 2005, 2004, 2003, 2002, 2001, - Wskaźnik wolności gospodarczej 29 miejsce na 155 państw (odległe ze względu na państwowy protekcjonizm), - Dziennikarze bez granic, światowy wskaźnik wolności prasy 1 miejsce na 166 państw w 2003, 2002 roku, - Transparenty International wskaźnik odczuwalnego poziomu korupcji miejsce wśród 145 państw. - Word Economic Forum: Światowy raport o konkurencyjności ; 9 miejsce wśród 117 państw. 167 Jak wynika z powyŝszych rankingów, podstawą Państwa Norweskiego jest silna i stabilna gospodarka, której celem jest stworzenie zabezpieczenia socjalnego i ekonomicznego. Norweska gospodarka opiera się w znacznym stopniu na wykorzystaniu zasobów naturalnych, juŝ w średniowieczu ryby znajdowały się wśród najwaŝniejszych artykułów eksportowych Norwegii, norweski łosoś hodowlany jest dziś wysoko ceniony na rynkach światowych. 168 Niewiele jest krajów tak bardzo uzaleŝnionych od handlu zagranicznego, jak Norwegia, której eksport w 2005 roku, wyniósł 68,2 mld USD. Wolność prasy, w tej dziedzinie pierwsze miejsce na 166 państw. Prasa w Norwegii nazywana jest często czwartą władzą, a Norwegowie naleŝą do najŝarliwszych na świecie czytelników gazet, których w Norwegii jest prawie Dochód narodowy to 3 miejsce wśród 232 państw zgłoszonych w rankingu, co oznacza, Ŝe gospodarka norweska ma się bardzo dobrze r r. 168 M. Malmo (red.), Informator Norwegia, op. cit., s Ibidem, s. 2 54

54 3. 3. Dziedzictwo kulturowe Norwegii Na dziedzictwo kulturowe kraju składają się wszystkie ślady działalności ludzkiej w środowisku fizycznym. Zabytki i miejsca składające się na dziedzictwo kulturowe są dla wielu osób źródłem emocjonalnych i estetycznych przeŝyć, a współczesne społeczeństwo moŝe czerpać korzyści z ochrony i aktywnego korzystania z tego kulturowego dziedzictwa. Są to niezastąpione źródła informacji o Ŝyciu i działaniach człowieka oraz historycznym rozwoju rzemiosł artystycznych, technik i sztuki. Jako Ŝe zabytki, miejsca o znaczeniu historycznym oraz środowiska kulturowe są zasobami nieodnawialnymi, gospodarowanie nimi musi opierać się na długoterminowej perspektywie. Muzea Archeologiczne sprawują nadzór nad wykopaliskami i badaniami zabytków i terenów archeologicznych. 170 W 1814 roku powstało Ministerstwo Kościoła i Edukacji. Było ono określane mianem pierwszego ministerstwa. Dopiero w 1982 ministerstwo podzielono. Sprawy związane z kulturą i edukacją przejęło Ministerstwo Kultury i Nauki. W końcu w 1991 ministerstwo zmieniło nazwę na Ministerstwo Edukacji, Badań i Kościoła, 171 Funkcjonuje równieŝ Norweska Rada Kultury współpracująca z Norweską Fundacją Kultury, która jest jedną z większych organizacji pozarządowych. Rada oferuje dofinansowanie budynków o charakterze muzealnym i zabytkowym. Owo dofinansowanie ma być uzupełnieniem dla finansów pochodzących ze źródeł regionalnych i ma zapewnić ochronę budynków stanowiących dziedzictwo kulturowe Norwegii. 172 W porównaniu z sąsiadującymi krajami, Norwegia dość późno zainicjowała projekty budowy budynków kulturalnych i ochrony zabytków. W niektórych przypadkach (Biblioteka Narodowa w Oslo) budynki są tak zniszczone, Ŝe o wiele bardziej opłaca się wybudować nowe, zamiast restaurować stare. Nie trudno dojść do wniosku, Ŝe konserwacja zabytków powinna stać się teraz priorytetem w polityce Ministerstwa. Obecnie w Norwegii na ochronę zabytkowych budynków przeznacza się mniej niŝ 3% środków z Norweskiej Fundacji Kultury, w związku z czym udaje się zrealizować tylko najmniejsze projekty, nie wymagające powaŝnych nakładów finansowych. 170 Dziedzictwo kulturowe, r r. 172 Ibidem. 55

55 Na obszarach zamieszkiwanych przez Lapończyków (Saamów) takie same zadania, jakie stoją przed okręgowymi słuŝbami ochrony dziedzictwa kulturowego, realizuje Sametinget (lapoński parlament). Zarząd ds. Dziedzictwa Kulturowego jest odpowiedzialny za zarządzanie wszystkimi obiektami i miejscami o znaczeniu archeologicznym i architektonicznym oraz środowiskami kulturowymi zgodnie z obowiązującą legislacją. Podlega on Ministerstwu Ochrony Środowiska i odgrywa kluczową rolę w publicznym zarządzaniu środowiskiem naturalnym. Cel gospodarowania dziedzictwem kulturowym został określony w Ustawie o Dziedzictwie Kulturowym, w której zapisano, iŝ obowiązkiem kraju jest roztoczenie opieki nad obiektami i miejscami o znaczeniu archeologicznym i architektonicznym oraz nad środowiskami kulturowymi, jako Ŝe są one częścią naszego dziedzictwa kulturowego i toŝsamości oraz elementem w ogólnym zarządzaniu środowiskiem naturalnymi i gospodarowaniu zasobami. Na mocy przepisów Ustawy Dyrekcja ds. Dziedzictwa Kulturowego moŝe wystosować nakaz ochrony budynków, zespołów budynków i krajobrazów mających znaczenie dla kultury. Ustawa o Dziedzictwie Kulturowym reguluje równieŝ stosunki między organami władzy i właścicielami objętych ochroną obiektów i miejsc. Jednak w ten sposób chroniony jest tylko ułamek dziedzictwa kulturowego Norwegii. Istnieje ogromna liczba budynków i innych obiektów czy miejsc uznawanych za godne ochrony z uwagi na swoje cechy i znaczenie dla otaczającego środowiska. Mogą być one chronione w drodze powołania się na inne akty prawne, na przykład na Ustawę o Budownictwie i Planowaniu. Jednak najlepszą metodą konserwatorskiej ochrony jest zachęcanie właścicieli tych obiektów i miejsc do zachowania ich unikalnych właściwości niezaleŝnie od tego, czy są one prawnie chronione, czy teŝ nie. 173 Na dziedzictwo architektoniczne Norwegii składa się wiele róŝnych typów obiektów, począwszy od ruin i kościołów typu stavekyrke (typu stave), przez róŝnorakie budowle średniowieczne, aŝ po bliŝsze współczesności gmachy i złoŝone instalacje. Znaczna część starszego dziedzictwa architektonicznego Norwegii jest związana z rolnictwem. Kościoły typu stavekyrke (typu stave), których w Norwegii zachowało się 28, uznawane są za waŝny wkład w światowe dziedzictwo architektoniczne. Dyrekcja ds. Dziedzictwa Kulturowego przystąpiła do realizacji specjalnego programu, którego celem jest ochrona wszystkich norweskich kościołów tego typu r r. 56

56 Wyniki badań Ministerstwa Ochrony Środowiska pokazały, Ŝe utrzymanie zabytkowych (jeszcze niezniszczonych doszczętnie) obiektów zamiast ich burzenia i wznoszenia na ich miejscu nowych, moŝe znacząco zmniejszyć zanieczyszczenie, zredukować wytwarzanie odpadów i obniŝyć zuŝycie energii. Innymi słowy, ich ochrona istotnie i bezpośrednio przyczynia się do osiągania zrównowaŝonego rozwoju. Ochrona dziedzictwa architektonicznego jest istotna z wielu powodów. Po pierwsze, stanowi ono unikalne źródło wiedzy o przeszłości danego kraju. Dla społeczności lokalnych budowle mogą mieć symboliczną wartość, wzmagając poczucie wagi historycznej i toŝsamości mieszkańców. Równie istotne jest zabezpieczenie estetycznych i artystycznych cech obiektów. W końcu, rozsądne gospodarowanie dziedzictwem architektonicznym jest niezwykle waŝne z punktu widzenia globalnych wysiłków podejmowanych na rzecz osiągania zrównowaŝonego rozwoju oraz obniŝania konsumpcji zasobów materialnych i zmniejszania zanieczyszczenia. Norwegia prowadzi kompleksowy rejestr zabytkowych obiektów, który stanowi unikalny na szczeblu krajowym spis. Zarząd ds. Dziedzictwa Kulturowego objął równieŝ krajowym rejestrem (rejestr Askeladden) podlegające ochronie zabytki i stanowiska archeologiczne i architektoniczne. Rejestr jest skutecznym narzędziem włączającym informacje o zabytkach i miejscach o znaczeniu historycznym do procesu planowania rozwoju miast Charakterystyka kościoła z Renli w Valders w Norwegii Kościół klepkowy z Reinli wykazuje niezwykłą formę. Jest jednonawowym kościołem halowym, w którym nawa i chór mają tą samą szerokość. Pierwsza wzmianka o tym kościele, połoŝonym ok. 30 km na południowy wschód od Fagernes, pochodzi z roku 1327, ale najczęściej jest on datowany na II połowę XIII wieku. Badania archeologiczne wykazały, Ŝe został postawiony na dawniejszym chrześcijańskim miejscu pochówku. Ślady poŝaru pozwalają przypuszczać, Ŝe stał tu juŝ wcześniej jakiś kościół. Kościół ma obszerną historię budowy. JuŜ w średniowieczu podjęto rozbudowę, której kościół zawdzięcza apsydę i zamknięty ganek. Od początku wydawało się, Ŝe kościół posiadał wieŝyczkę. RównieŜ w XVII i XVIII w. był wielokrotnie przebudowywany, m. in. w XVIII w. stworzono więcej wejść. Swój dzisiejszy wygląd kościół zawdzięcza przede wszystkim restauracjom z 1880 i 1970 r. 175 Ibidem, r. 57

57 Mimo restauracji zachowała się większa część średniowiecznej konstrukcji. Obejmuje ona skrajne przedsionki, podpory naroŝne, ukośne podpory, deski ścienne, podpory poziome, konstrukcje dachu i ganek. Przy przejściu z nawy do zwróconego na południe chóru stały wcześniej dwie środkowe podpory, które podpierały drewnianą barierkę chóru. Oddzielała ona w pierwotnej budowie kościoła nawę i chór w proporcjach 1:2. Długość kościoła jest podwojoną jego szerokością. 176 Dach jest skonstruowany nieco inaczej niŝ w pozostałych kościołach klepkowych. Posiada ukośnie przebiegające części, na których leŝy biegnąca wzdłuŝ belka nośna, aby podeprzeć środkowy maszt, który kiedyś podtrzymywał wieŝyczkę. Konstrukcja dachu była pierwotnie widoczna z wnętrza kościoła. 177 Nawa posiada portale zachodnie i południowe, osłonięte przez półkolumny i pilastry z gotyckimi dekoracjami. Płyta drzwi portalu zachodniego posiada liczne średniowieczne okucia Ŝelazne. Za okna słuŝyły zgodnie ze zwyczajem wysoko umieszczone na deskach ściennych okienka. Obok otwarcia chóru znajdował się wcześniej prawdopodobnie świetlik z łukiem o kształcie koniczyny. Pomiędzy południowym portalem chóru a środkową podpora w ścianie zachował się okrągły otwór, połoŝony ok. 50cm nad podłogą. Jego funkcja nie jest dokładnie znana. Być moŝe było to lepratorium, przez które wierni z zewnątrz otrzymywali komunię. Przypuszczalnie chodzi jednak o miejsce, gdzie wierni mogli równieŝ klęczeć, gdy kościół był zamknięty. Do średniowiecznego wyposaŝenia kościoła, którego drewniana podłoga zachowała się w duŝej części, naleŝy romańska chrzcielnica ze steatytu i resztki gotyckiej skrzyni ołtarza. Na wewnętrznej stronie desek ściennych zachowały się wszystkie 12 krzyŝy. Na ścianach zewnętrznych moŝna znaleźć wiele wyrytych figur i znaków, które przypuszczalnie pochodzą ze średniowiecza, m. in. podwójne rowki na deskach ściennych absydy. W dzwonnicy wisi dzwon kościelny w stylu romańskim. Zgodnie z legendą kościół w Reinli zawdzięcza swoje połoŝenie istotom pozaziemskim. Czuły się one zaniepokojone kościołem postawionym wcześniej w dolinie. Zatem naród przeniósł budowę kościoła na wzgórze, gdzie stoi on do dzisiaj. 178 Przy kościele Reinli od północnego zachodu usytuowany jest cmentarz. Zgodnie z prawem chrześcijańskim na cmentarzu nie mogli być chowani nieochrzczeni. Jeśli zwłoki nieznanej osoby zostały 176 Y. Sakuma, O. Storsletten, Die Stab Kirche Norwegens, Meisterwerke nordischer Baukunst, Bechtermunz Verlag, Augsburg 1997, s Ibidem, s Ibidem, s

58 wyrzucone przez morze, chowane były obok chłopów pańszczyźnianych, ile ich włosy były obcięte w stylu staronordyckim, poniewaŝ uchodzili wtedy za ochrzczonych. Podczas restauracji z roku 1880 i 1970 powstały kryształowe okna, które zastąpiły pierwotne okienka, jak równieŝ rzeźbione owiewki. RównieŜ średniowieczne owiewki były prawdopodobnie zdobione. W Reinli, zachodnim portalem jest główne wejście, jak w większości kościołów klepkowych. Poza tym, przy zachodnim końcu ściany południowej nawy jest kolejne wejście. Chór posiadał często wejście osobne od południa. Rzut poprzeczny przez nawę pozwala nam rozpoznać niespotykaną konstrukcję dachu. Na poprzecznie biegnące części nałoŝono belkę nośną, która pierwotnie podpierała prawdopodobnie wieŝyczkę z dzwonem. Nawa poprzeczna została zrekonstruowana, co wynika z rysunków wykonanych wg. pomiarów G.A. Bulla, Ganek, który często otacza kościoły klepkowe, słuŝył równieŝ do ochrony ścian. Ganek kościoła w Reinli jest zamknięty i posiada otwór w kształcie dziurki od klucza (fot.4). 179 Fot. 3. Kościół Reinli, Valders Valery, z okresu ok śródło: Reinli Stavee Chuch In Valders, r. Fot. 4. Kościół Reinli, Valders Valery, z okresu ok śródło: Reinli Stavee Chuch In Valders, r. 179 Ibidem, s

59 Kościół Reinli w gminie Srr Aurdal jest wysoko ceniony jako obiekt turystyczny. W lecie od 20 czerwca do końca sierpnia, w godzinach od tej, kościół otwarty jest dla turystów i wówczas organizowane jest zwiedzanie z przewodnikiem. W okresie tym przyjeŝdŝa około 1500 turystów, którzy płacą za zwiedzanie. Poza tym wielu z nich przyjeŝdŝa tu, aby oglądać i fotografować kościół z zewnątrz, (załącznik 4 s.104) Niestety kościół nie ma ogrzewania, wobec tego moŝe być uŝywany tylko w lecie. Władze lokalne finansują w głównej mierze funkcjonowanie kościoła w gminie, jednakŝe nie ma tu specjalnych funduszy na kościoły klepkowe. Na to przeznaczone są subwencje od państwa związane z ochroną kościołów klepkowych list od pastora kościoła Reinli z dnia r. 60

60 Rozdział 4. MoŜliwości podnoszenia atrakcyjności turystycznej obiektów typu stave w Polsce i w Norwegii Wpływ Kościółka Wang na rozwój turystyki na szczeblu lokalnym Aby określić wpływ kościoła Wang na rozwój turystyki w Karpaczu, naleŝy w pierwszej kolejności przedstawić analizę ruchu turystycznego występującego w Karpaczu. Z tego względu, iŝ dane GUS są mało wiarygodne, w badaniach tych oparto się na danych Urzędu Miasta Karpacza pochodzących z wydziału finansowego, a dotyczących opłaty miejscowej. Po konsultacji ze specjalistą tegoŝ wydziału załoŝono, Ŝe średnia wysokość opłaty miejscowej w latach wynosi 1,20zł/osobodzień. Z tego względu w tabeli 6. moŝna było przedstawić dane na temat wielkości ruchu turystycznego w osobodniach w Karpaczu w badanym okresie. Tabela 6. Dochody do budŝetu miasta Karpacza z tytułu opłat lokalnych. Rok wysokość opłat lokalnych w złotych Wysokość opłat lokalnych w przeliczeniu na osobodzień, (średnia), 1,2zł/os , , , , , , , , , , Źródło: opracowanie własne na podstawie danych otrzymanych z Urzędu Miasta Karpacza i GUS - Bank Danych Regionalnych, dane za okres od 1995 roku do 2005 roku. Na podstawie analizy wysokości dochodów do budŝetu miasta Karpacza z tytułu opłaty lokalnej, moŝna wysnuć wniosek o znacznym nasileniu dynamiki ruchu turystycznego w Karpaczu w ciągu ostatnich lat. Dynamika wzrostu wpływów do budŝetu miasta z tytułu opłaty lokalnej w roku 2005 wyniosła ok. 220% więcej w stosunku do roku

61 W tym samym okresie, w kościele Wang odnotowano wzrost liczby odwiedzających. Liczba ta w roku 2005 była o prawie 12 % wyŝsza niŝ w roku Dokładne dane obrazujące ruch turystyczny w kościele Wang przedstawia tabela 7. Tabela 7. Ruch turystyczny w kościele Wang w Karpaczu Rok Miesiąc I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Razem Źródło: Kościelna ewidencja sprzedaŝy biletów wstępu (dokument udostępniony przez Pastora E. Pecha). JuŜ od momentu udostępnienia kościoła dla turystów, zwiedzanie go było bardzo modne. Od 10 czerwca 1845 do 4 listopada 1846 w Wangu było 3300 zwiedzających. W roku 1909 było ich juŝ ponad sześciokrotnie więcej aŝ NajwyŜszą liczbę zwiedzających zanotowano w roku ok osób, co stanowi wzrost o 18% w stosunku do roku Okres I i II Wojny Światowej spowodował spadek liczby zwiedzających. W roku 1918 kościół zwiedziło jedynie 1300 osób. W ciągu 13 lat od 1906 do 1918 włącznie ponad osób weszło do kościoła dla samego jego zwiedzenia. 181 Dane z tabeli 7. wyraźnie obrazują wysoką sezonowość ruchu turystycznego w kościele. Najmniej turystów zwiedza omawianą atrakcję turystyczną w miesiącach zimowych, tj. w grudniu i styczniu, a najwięcej w maju - jest to miesiąc, w którym do Karpacza licznie przyjeŝdŝa młodzieŝ szkolna. Turyści niemieccy równieŝ szczególnie upodobali sobie ten miesiąc i co roku w maju licznie odwiedzają Karpacz. Zmiany te obrazuje wykres E. Gebhard, Die Kirche Wang, op. cit., s

62 styczeń luty maj lipiec sierpień w rzesień grudzień Wykres 3. Dynamika ruchu turystycznego w kościele Wang w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych dokumentacja kościoła, E. Pech, otrzymana pocztą elektroniczną w dn r. Dla porównania liczby turystów corocznie zwiedzających kościół Wang, w tabeli 8. zamieszczono dane z ostatnich siedmiu lat, z działalności rocznej Karkonoskiego Parku Narodowego oraz Muzeum Sportu i Turystyki (dane obrazują liczby sprzedanych biletów, jako Ŝe brak jest ewidencji osób, które zwolnione są z opłat za wstęp do KPN i Muzeum). Tabela 8. Liczba zwiedzających Karkonoski Park Narodowy oraz Muzeum Sportu i Turystyki (wg sprzedanych biletów) Rok Karkonoski Park Narodowy Muzeum Sportu i Turystyki Źródło: opracowanie własne na podstawie danych otrzymanych z Karkonoskiego Parku Narodowego (Dział udostępniania parku dla turystyki, szacunkowe dane statystyczne, pochodzące z rejestrów KPN, na dzień ). Z powyŝszych danych wynika, Ŝe liczba osób, które uiściły opłatę za wstęp do Parku, podobnie jak w kościele Wang, w latach systematycznie rosła. W Muzeum natomiast w ostatnich latach odnotowano spadek liczby odwiedzających. Atrakcje turystyczne, takie jak Kościół Wang czy Karkonoski Park Narodowy, są atrakcjami samoistnymi i bez względu na sytuację społeczno-gospodarczą, będą zawsze chętnie odwiedzane przez turystów. NaleŜą one bowiem niewątpliwie do największych atrakcji 63

63 Dolnego Śląska, o których rozpisują się wszystkie przewodniki opisujące ten region w kraju i zagranicą. Muzeum Sportu i Turystyki, które istnieje w Karpaczu juŝ od września 1974 roku, w latach zwiedzało rocznie od tysięcy osób(patrz załącznik 3). Od tamtych czasów zauwaŝyć moŝna jednakŝe znaczny wzrost liczby innych atrakcji turystycznych, rezultatem czego jest spadek zainteresowania takimi obiektami, jak Muzeum Sportu. Do lat 90-tych, kiedy atrakcji tych było duŝo mniej, a ponadto przewaŝała turystyka zorganizowana, kaŝda wycieczka pojawiająca się w Karpaczu miała w swoim planie obowiązkowe zwiedzenie Muzeum Sportu i Turystyki, które na ówczesne czasy było niewątpliwie sporą atrakcją turystyczną w swojej klasie. Dynamikę ruchu turystycznego kościoła Wang oraz Karkonoskiego Parku Narodowego w latach , charakteryzują duŝe rozbieŝności, co pokazuje wykres Wang KPN Wykres 4. Dynamika ruchu turystycznego kościoła Wang oraz KPN w latach (w %). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych dokumentacja kościoła, E. Pech, otrzymana pocztą internetową w dn r., oraz na podstawie danych otrzymanych z Karkonoskiego Parku Narodowego (Dział udostępniania parku dla turystyki, szacunkowe dane statystyczne, pochodzące z rejestrów KPN, na dzień ). Mimo ogólnej, wzrostowej tendencji ruchu turystycznego w Karpaczu, kościół Wang jak widać to na wykresie w latach w stosunku do 1999 roku notuje niewielki spadek turystów zwiedzających zabytek, natomiast KPN w latach w stosunku do 1999 roku odnotowuje wzrost - w 2005 roku nawet o 39%. MoŜe to świadczyć o coraz większym zainteresowaniu współczesnego turysty naturalnymi walorami krajoznawczowypoczynkowymi. 64

64 Porównanie ruchu turystycznego związanego z największymi atrakcjami Karpacza przedstawia wykres 5 z którego wynika, iŝ dynamika wzrostu ruch turystycznego jest większa w Karkonoskim Parku Narodowym i w Karpaczu niŝ w kościele Wang. Mimo dominującej roli Karkonoskiego Parku Narodowego, jako atrakcji przyciągającej turystów do Karpacza, rola kościoła Wang jest równieŝ znacząca Wang KPN Muzeum Sportu Wykres nr 5. Porównanie ruchu turystycznego w Karpaczu na przykładzie Kościółka Wang, Karkonoskiego Parku Narodowego i Muzeum Sportu i Turystyki w latach (w tys.), Źródło: Opracowanie własne na podstawie: szacunkowe dane statystyczne opracowane przez Pastora E. Pecha, Dyrektora Muzeum Sportu i Turystyki, pana Z. Kulika, oraz dane z KPN. Porównując ze sobą wszystkie przedstawione w tym podrozdziale dane, moŝna stwierdzić, iŝ ostatnie lata przyniosły zdecydowany wzrost turystyki na terenie miasta Karpacza. Nie trudno teŝ zauwaŝyć stały wzrost liczby turystów zwiedzających kościół Wang, co z pewnością wpływa na poprawę rachunku ekonomicznego zarówno kościoła jak, i lokalnych przedsiębiorców Opinie turystów na temat badanych kościołów typu stave PoniŜej zostaną przedstawione wyniki badania ankietowego, które miało na celu ocenę atrakcyjności turystycznej kościółka Wang w Karpaczu i kościółka Reinli z Reinli w Norwegii (patrz załącznik 5 s ). Badanie przeprowadzono w sierpniu 2005r. w Polsce i w Norwegii. Respondentami byli turyści krajowi i zagraniczni (w Polsce 166, a w Norwegii 30 respondentów). PoniewaŜ zagraniczni respondenci w Polsce to aŝ w 33% turyści niemieccy, w związku z tym, podzielono turystów na polskich i niemieckich, a respondenci wypowiadający się na temat kościółka z Reinli w Norwegii, na wykresach zostali ujęci jako turyści ankietowani w Norwegii. 65

65 Odpowiedzi na pytanie dotyczące źródła informacji o kościółku Reinli w Norwegii i kościółku Wang w Polsce przedstawia wykres 6. brak odp. inne biuro tury. przypadek pilot w hotelu informator turyści ankietowani w Norwegii turyści niemieccy ankietowani przy Wangu turyści ankietowani przy Wangu Wykres 6. Źródła informacji o badanych kościołach wykorzystywane przez ankietowanych. Źródło: badania własne. Jak wynika z wykresu, 38% ankietowanych w Norwegii do zabytku trafiło dzięki pilotowi. Polscy respondenci odwiedzający kościół Wang w Karpaczu w większości dowiedzieli się o jego istnieniu z informatorów i folderów turystycznych. Większość turystów niemieckich równieŝ korzystała z tych źródeł informacji, ale duŝy odsetek niemieckich turystów odwiedzających kościół, posiadał wiedzę o kościele znacznie wcześniej, bowiem byli to urodzeni w Karpaczu uchodźcy z czasów II Wojny Światowej. W zdecydowanej większości respondentów (53%), do odwiedzenia zabytku w Norwegii namówiło biuro podróŝy, polscy ankietowani trafili do Wangu w przewaŝającej większości (prawie 60%) dzięki folderom. (wykres 7). brak odp. inne biuro tur. pilot właśc. hotelu turyści ankietowani w Norwegii turyści niemieccy ankietowani przy Wangu turyści ankietowani przy Wangu czytałem Wykres 7. Podmiot polecający badane obiekty ankietowanym. Źródło: badania własne. 66

66 Z wykresu 7 wynika waŝna informacja dla wszystkich organizatorów ruchu turystycznego o roli, jaką spełniają piloci. W Norwegii bez pilota, turyści najprawdopodobniej nie trafiliby do omawianego przez nas kościoła, podobnie rzecz się ma u ankietowanych turystów z Niemiec. Wykres pokazuje nam, iŝ pomimo opieki pilota, turyści niemieccy tu w Karpaczu, jak i turyści międzynarodowi odwiedzający kościół w Norwegii, równieŝ chętnie korzystają z róŝnych folderów. W tym miejscu moŝna wysnuć jeszcze inny wniosek, a mianowicie turyści niemieccy i turyści w Norwegii, częściej korzystają z imprez zorganizowanych, poniewaŝ mimo Ŝe są one droŝsze, turysta czuje się bezpieczniej. Większość ankietowanych Polaków natomiast korzysta z przewodników i informatorów oraz uprawia tańszą, turystykę indywidualną. W przewaŝającej większości wszyscy turyści, zagraniczni i krajowi (58%-78%) wybierając się w region zabytków, wiedzieli wcześniej o ich istnieniu i z góry zaplanowali ich zwiedzanie (wykres 8). brak odp. inne dowiedziałem się na miejscu wiedziałem wcześniej turyści ankietowani w Norwegii turyści niemieccy ankietowani przy Wangu turyści ankietowani przy Wangu Wykres 8. Stopień znajomości badanych obiektów przez respondentów. Źródło: badania własne. Wykres 7 wskazuje równieŝ fakt, iŝ o kościele z Reinli w Valders w Norwegii, aŝ 40% turystów zaglądających w tamten zakątek ziemi, dowiedziało się na miejscu, co moŝe świadczyć o zbyt słabym marketingu, a szczególnie reklamie. Dla polskich respondentów zwiedzających Karpacz i okolice, kościół Wang nie był głównym celem ich podróŝy (98%), wykres 9. 67

67 brak odp. nie tak turyści ankietowani w Norwegii turyści niemieccy ankietowani przy Wangu turyści ankietowani przy Wangu Wykres 9. Kościoły typu stave jako główny cel podróŝy ankietowanych. Źródło: badania własne. Z wykresu moŝemy odczytać, iŝ odwiedzenie kościółka Wang przez turystów niemieckich (ponad 60%), było głównym powodem, dla którego zdecydowali się na przyjazd do Karpacza, w przypadku kościółka z Reinli, było podobnie (ok.40%) ankietowanych turystów było świadomych istnienia zabytku, ale i tych których celem podróŝy była wycieczka do Valders. Prawie 100% turystów zarówno w Karpaczu jak, i w Reinli (100%) w programie pobytu mieli zaplanowane zwiedzanie kościołów (wykres 10). brak odp. nie tak turyści ankietow ani w Norw egii turyści niemieccy ankietow ani przy Wangu turyści ankietow ani przy Wangu Wykres 10. Miejsce badanych kościołów w programach zwiedzania. Źródło: badania własne. W badaniach atrakcyjności turystycznej aŝ ok.80% turystów z Norwegii oceniło Kościół bardzo wysoko na tle innych atrakcji turystycznych w danym regionie. Ankietowani turyści przy Wangu w 55% przyznali wysoki stopień atrakcyjności badanemu obiektowi (wykres 11). 68

68 brak odp. 5-6 b.ciekawy 3-4 ciekawy 1-2mało interesujący turyści ankietowani w Norwegii turyści niemieccy ankietowani przy Wangu turyści ankietowani przy Wangu Źródło: badania własne. Wykres 11. Ocena atrakcyjności badanych obiektów. Tu nasuwają się następujące wnioski: obydwa kościoły uznane zostały przez większość turystów za obiekty bardzo ciekawe, warte zwiedzenia, poniesienia trudów i nakładów, by do nich dotrzeć, zobaczyć i opowiedzieć o nich innym. Wśród ankietowanych, zarówno w Karpaczu, jak i w Norwegii znalazły się osoby, które uznały kościoły za mało atrakcyjne, tych głosów jak widać na wykresie było naprawdę bardzo mało. Nie moŝna pominąć teŝ faktu, iŝ część osób uznało zabytkowe kościoły tylko jako ciekawe. Przy kościele z Reinli w Valders takiego zdania było jednakŝe zdecydowanie mniej ankietowanych turystów, niŝ przy kościele Wang w Karpaczu. Biorąc pod uwagę konsekwencje zmian demograficznych na świecie dotyczących sektora turystycznego, mamy w związku z tym do czynienia z szybciej starzejącymi się społeczeństwami uprzemysłowionych krajów zachodnich. Wobec tego wśród respondentów najbardziej aktywną grupą wiekową są turyści w grupie wiekowej lat. Jest to bardzo mocna, międzynarodowa grupa turystów zwiedzających kościół w Norwegii. Jeśli weźmiemy pod uwagę turystów polskich i niemieckich z tej samej grupy wiekowej, zwiedzających kościół Wang, to plasują się oni prawie na tym samym poziomie ok. 40%. Godna uwagi jest grupa wiekowa powyŝej 61 roku Ŝycia, wśród ankietowanych turystów niemieckich, to aŝ ok. 50%. Respondentami, w większym stopniu okazały się kobiety 4.3. Koncepcja władz lokalnych dotycząca zabytków w Karpaczu Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej stanowi naturalny fundament dla tworzenia państwowej strategii ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego w Polsce. Z treści jej sformułowań, odniesionych do sfery ochrony dóbr kultury, zawartych w art. art. 5 i 6 wynika, 69

69 Ŝe Rzeczpospolita Polska (...) strzeŝe dziedzictwa narodowego, a takŝe stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem toŝsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju. 182 Organami ochrony zabytków w Polsce, z mocy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami są 183 : Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje, dotyczące ochrony zabytków, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków (GKZ), wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje we wspomnianym wyŝej zakresie wykonuje wojewódzki konserwator zabytków (WKZ), który kieruje wojewódzkim urzędem ochrony zabytków. Wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, moŝe równieŝ powierzyć w drodze porozumienia wykonywanie części kompetencji wojewódzkiego konserwatora zabytków gminom i powiatom, z wyjątkiem prowadzenia rejestru zabytków i wojewódzkiej ewidencji zabytków. Ochrona zabytków, które znajdują się na terenie gminy naleŝy więc do obowiązków właścicieli zabytków i samorządu lokalnego. Zadania stojące przed organami administracji publicznej (m.in. zarządami gmin), precyzuje art. 4 Ustawy z dnia 17 września 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. 184 Gminy między innymi mają dbać o: zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umoŝliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie oraz zapobiegać zagroŝeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków. Jednym z obowiązków nałoŝonych przez ustawę na gminy jest: uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Temu zadaniu ma słuŝyć gminna ewidencja zabytków, o której jest mowa w artykule 22 (pkt. 4) cytowanej ustawy: Wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, objętych wojewódzką ewidencją zabytków. Zakres informacji o zabytkach nieruchomych, zawartych w karcie adresowej określa Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za 182 Dz. U. nr 124 z 2004 r., poz r. 184 Dz. U. Nr 162 z 2003 r., poz

70 granicę niezgodnie z prawem. 185 Karta adresowa powinna zawierać określenie zabytku, jego nazwę i adres (miejsce połoŝenia). 186 Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków jest instytucją specjalizującą się w dziedzinie ochrony zabytków. Skupia fachowców z takich dyscyplin, jak historia sztuki, archeologia, architektura, architektura krajobrazu, konserwacja, a takŝe innych, związanych z ochroną zabytków i opieką nad nimi. Podlega bezpośrednio Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Pracownicy KOBiDZ wspierają merytorycznie Generalnego Konserwatora Zabytków i Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków: m.in. wydają opinie na temat wartości zabytkowej obiektów, a takŝe form ich ochrony prawnej. KOBiDZ prowadzi teŝ działalność wydawniczą i popularyzatorską. 187 Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków został powołany 15 października 2002 r. zarządzeniem nr 54 Ministra Kultury z 14 października 2002 r. w sprawie połączenia instytucji kultury: Ośrodka Dokumentacji Zabytków i Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu oraz utworzenia Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków i nadania mu statutu. KOBiDZ kontynuuje dotychczasowe działania Ośrodka Dokumentacji Zabytków (funkcjonującego w latach ) i Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu ( ). Działa w oparciu o centralę w Warszawie oraz oddziały terenowe. 188 Miasto Karpacz zachowało wiele elementów środowiska kulturowego, ukształtowanych w procesie historycznego rozwoju. Budują one toŝsamość i stanowią silne elementy identyfikacji przestrzennej. Na podstawie ustawy o Ochronie Dóbr Kultury i o Muzeach oraz ustawy o Radach Narodowych 189 miasto Karpacz zostało wpisane do rejestru zabytków. Karpacz posiada charakterystyczny dla miast o funkcji turystyczno wypoczynkowej układ urbanistyczny, z bardzo luźną zabudową, przewaŝnie o charakterze willowym, pochodzącą w większości z końca XIX i początku XX wieku, w duŝej mierze drewnianą, łączoną z kamieniem, bardzo typową dla mieszkańców miejscowości podgórskiej. Zgodnie z dokumentem pn. Plan Przestrzennego Zagospodarowania Miasta oraz Uchwałą Rady Miejskiej w Karpaczu miasto zostało podzielone na dwie strefy konserwatorskie. Zgodnie z programem Rewitalizacji Karpacza na lata , wyznaczono terytorialny zasięg obszarów rewitalizowanych, którym objęto: teren historycznej zabudowy miejskiej, objęty ochroną konserwatorską, 185 Dz. U. nr 124 z 2004 r., poz Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji r. 187 Ibidem r. 189 Dz. U. nr 162 z 2003 r., poz Zabytków, 71

71 teren nieekonomicznie wykorzystywanej przestrzeni o duŝym potencjale gospodarczym, tereny mieszkaniowe, tereny o niedostatecznym wyposaŝeniu w sieci i urządzenia infrastruktury technicznej, teren centrum miasta o duŝej dynamice rozwoju. Rewitalizacją objęty zostanie obszar naleŝący do dwóch jednostek planistycznych, tj.: A Centrum oraz B1 Karpacz Górny. W jednostkach tych historycznie ukształtowanego zespołu przestrzenno krajobrazowego Karpacza, obowiązujący miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego ustalił granice stref ochrony konserwatorskiej. Obszar jednostki Karpacz Górny połoŝony jest w północno zachodnim rejonie miasta. Podstawowy układ urbanistyczny ukształtowany został jako ciąg zabudowy wzdłuŝ głównej ulicy miejskiej ul. Karkonoskiej. Zabudowa, w większości o funkcji pensjonatowej skupiona została na terenie połoŝonym między Białym Jarem a ulicą Zamkową, w formie zespołu o charakterze obszarowym. W centralnej części obszaru usytuowana jest grupa zabudowy mieszkalno usługowej. WyróŜniającym się obiektem w tym zespole jest zabytkowy kościół Wang, usytuowany po jego zachodniej stronie. Obiekt ten charakteryzuje się całkowicie zindywidualizowaną architekturą, odbiegającą od wykształconych tu form i detali i z uwagi na jego wartość oraz szczególną funkcję obiektu, lokalizację i otoczenie przestrzenne jest budową wzbogacającą przestrzeń całego miasta. Rewitalizacja Karpacza wniesie nowe treści uŝytkowe i kulturowe, a przemodelowanie struktury mieszkaniowej i usługowej spowoduje pogłębienie integracji społecznej i przestrzennej. Dzięki takim działaniom moŝliwe będzie oŝywienie gospodarcze i społeczne, a takŝe zwiększenie potencjału turystycznego i kulturalnego poprzez dostosowanie współczesnych funkcji rewitalizowanego obszaru do wartości zabytkowych zespołu i jego poszczególnych obiektów. Ma się to przyczynić do rozwijania nowych form aktywności gospodarczej i społecznej. 190 Aby gmina mogła rozwijać się gospodarczo, wszystkie organizacje rządowe, społeczne i róŝne stowarzyszenia działające na terenie miasta muszą współpracować ze sobą. Kooperować z nimi powinny takŝe organizacje pozarządowe promujące Karpacz i zajmujące się turystyką, a mianowicie: Karkonoska Organizacja Turystyczna "ŚnieŜka", Towarzystwo Miłośników Karpacza, 190 Program rewitalizacji miasta Karpacza na lata , Karpacz 2005r., s

72 Stowarzyszenie Pegaz, Stowarzyszenie Szkoła Górska. 191 Wszystkie te organizacje mają w swych programach szczytne cele, od promocji miasta oraz współpracy z władzami i organizacjami turystycznymi ROT i POT, poprzez wychowywanie i kształcenie młodzieŝy, popularyzację i rozwój sportów, ochronę i kształtowanie środowiska naturalnego, po rozwój działalności w zakresie kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury, tradycji, itd. Karpacz, by mógł stać się dziś nowoczesną miejscowością górską, atrakcyjną i przyjazną dla gości i mieszkańców, zachowującą unikatowe walory przyrody i ludzkiej działalności, musi wykorzystać w pełni swe niewątpliwe atuty, takie jak: 1. Walory przyrodniczo-krajobrazowe. 2. PołoŜenie geopolityczne Karpacza bliskość granic państwowych. 3. Potencjał ludzki. 4. MoŜliwości inwestycyjne (wysoka pozycja w rankingach krajowych). 192 Wykorzystanie atutów, to wielka umiejętność, ale świadomość swych słabych stron wymaga od miasta jeszcze większego wysiłku i nakładów pracy, by je zminimalizować. Niestety dziś lista słabych stron miasta jest długa i pozostawia wiele do Ŝyczenia. JeŜeli w najbliŝszej przyszłości, Karpacz nie zmarginalizuje swych słabych stron, to na długo pozostanie miejscowością plasującą się na dalekim końcu listy jednostek turystycznych, które warto odwiedzić. Wśród słabych stron Karpacza wyróŝnić moŝna: 1. Infrastrukturę techniczną - nie dostosowane do potrzeb miasta drogi, oczyszczalnie ścieków, ujęcia wodne. 2. Komunikację - brak obwodnic, parkingów, brak centrum promenady. 3. Infrastrukturę turystyczną - brak krytych ośrodków rekreacyjnych, sali widowiskowej, basenów, hal sportowych. 4. Ofertę turystyczną - brak rozwiązań organizacyjnych dotyczących korzystania z wyciągów narciarskich (tzw. jeden bilet ) na terenie całego Karpacza, - niewykorzystane w pełni walory i naturalne atrakcje Karpacza (połoŝenie miasta, architektura, tereny zielone, miejsca widokowe, tereny rekreacyjne), r. 192 Opracowanie własne na podstawie Programu rewitalizacji miasta Karpacza na lata ,Karpacz 2005r. s

73 - brak zróŝnicowanej oferty kulturalno-rozrywkowej, - brak oferty spędzania czasu przy złych warunkach atmosferycznych. 5. Infrastrukturę mieszkaniową 6. Ochronę środowiska - brak segregacji odpadów, - brak działań w zakresie ochrony środowiska. 7. Promocję - brak efektywności działania Centrum Informacji i Kultury, - brak odpowiednich działań promocyjnych miasta. 8. Szkolnictwo i rynek pracy 9. Inwestycje 10. Estetykę miasta i stan bezpieczeństwa. Ponadto wśród słabych stron wymienić moŝna: brak integracji róŝnych środowisk w mieście, brak aktualnego planu przestrzennego zagospodarowania miasta, brak wsparcia dla inicjatyw i działań artystycznych, niedocenianie roli kultury w Ŝyciu miasta. 193 Z listy jasno wynika, jak wiele Karpacz ma jeszcze do zrobienia. Wśród najwaŝniejszych zadań związanych z rozwojem turystyki miasto uwzględnić powinno poprawę infrastruktury technicznej, infrastruktury turystycznej i paraturystycznej, a takŝe oferty turystycznej i kulturalnej. NajwaŜniejsze cele miasta w tym zakresie przedstawia tabela Źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentu: Program Rewitalizacji Karpacz na lata , op. cit., s.11-13, Strategia Rozwoju Gminy Karpacz, op. cit., s

74 Tabela 9. Struktura celów gminy Karpacz na lata , z punktu widzenia dziedzictwa kulturowego i rozwoju turystyki. Poprawa infrastruktury technicznej usprawnienie systemu komunikacji (utworzenie komunikacji wewnętrznej, np. busy, reorganizacja ruchu pojazdów w wydzielonych częściach miasta, ciągi piesze i pieszo- jezdne, obwodnica, parkingi. wykorzystanie obecności w UE oraz pozyskiwanie środków z funduszy strukturalnych Poprawa infrastruktury turystycznej i paraturystycznej zrealizowanie strategicznych inwestycji ( nartostrady i tory saneczkowe, zamknięte, wielofunkcyjne, obiekty sportowe-hale, centra rekreacyjno-wypoczynkowe w otwartej przestrzeni) poprawa zagospodarowania zimowego i letniego poprawa stanu infrastruktury turystyczno - rekreacyjnej w mieście podwyŝszenie jakości i ilości bazy noclegowo - gastronomicznej i usługowej poprawa stanu promocji miasta wykorzystanie połoŝenia w obszarze KPN stworzenie wyróŝniającej się marki Karpacza aktywna promocja Karpacza w kraju i zagranicą Rozwój oferty turystycznej miasta stworzenie warunków dla rozwoju działań kulturalnych i artystycznych (teatr letni, cykliczne imprezy artystyczne z budowaniem tradycji i ich marki, festiwale) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Program Rewitalizacji Karpacz na lata , op. cit., s. 15, oraz Strategia Rozwoju Gminy Karpacz, op. cit., s Gmina, by zwiększyć swą konkurencyjność na rynku, musi więc jak najszybciej podjąć działania w kierunku zrealizowania strukturalnych celów miasta, które zawarto w Programie Strategii Rozwoju Gminy na lata MoŜliwości funkcjonowania kościoła Wang w Karpaczu Jak, wyŝej nadmieniono, gmina juŝ od wielu lat, nie przeznacza Ŝadnych środków z budŝetu własnego na ochronę zabytków i dóbr kultury. Kościół Wang, wokół którego przeprowadzono badania, i który między innymi jest przedmiotem pracy, niestety musi sam walczyć o przetrwanie. Trudno jest pogodzić ochronę zabytku ze zwiedzaniem kościoła, a konkretnie z przychodami powstałymi z napływu turystów zainteresowanych zwiedzaniem. Poprzedni pastor chroniąc zabytek przed zwiedzającymi, wprowadził poniedziałek jako dzień zamknięty dla turystów, by kościół mógł pooddychać. Niestety grupy i turyści indywidualni wymogli u obecnego pastora zmianę tego zwyczaju i dziś kościół czynny jest przez siedem dni w tygodniu. W związku z zaistniałą koniecznością 75

75 postanowiono wprowadzić lepszy sposób wentylacji kościoła i sterować ruchem, podnosząc ceny tak, aby były one porównywalne do cen w okolicznych muzeach. Po podniesieniu cen, zaobserwowano, iŝ część grup młodzieŝowych i dziecięcych rezygnuje ze zwiedzania, obchodząc kościół, robi sobie przerwę pod kościołem często zajadając kanapki. Nie trudno sobie wyobrazić, jak wobec tego faktu moŝe wyglądać teren przykościelny, oczywiście zaczęło się zaśmiecanie terenu, w związku z tym, od roku wprowadzono symboliczną złotówkę opłaty dla osób, które chcą wejść tylko na plac kościelny. Zebrana kwota jest satysfakcjonująca dla słuŝb, które utrzymują porządek na terenie kościoła i placu przykościelnego, ale czy to wystarczy na dłuŝszą metę? Podnoszenie cen biletów wstępu jest pewnym rozwiązaniem, ale nie zrazi to podróŝników z zasobnymi portfelami i tych, którzy do Karpacza przyjechali tylko po to, by zwiedzić świątynię Wang. Niektórzy specjaliści wpadli na pomył, by wykorzystać wiedzę z zakresu zarządzania duŝymi zbiorowiskami ludzi. Skutkiem tego są między innymi czasowe bilety wstępu korzysta z nich juŝ wiele muzeów na świecie. 194 W obliczu ciągłego wzrostu liczby turystów odwiedzających kościół Wang, dziś jest to ponad 200 tys. warto się nad tym zastanowić. Znalezienie złotego środka między wzrostem liczby chętnych do oglądania najcenniejszych miejsc a ich ochroną, moŝe więc okazać się kluczowe dla przyszłych pokoleń. 195 Warto juŝ dziś pomyśleć o tym, by w przyszłości nadal czerpać przyjemność z oglądania zabytków, w przeciwnym razie, za kilka lat, będziemy juŝ tylko czytać o nich w ksiąŝkach. Obiekt niestety nie jest samowystarczalny w sensie utrzymania się, nie bierze równieŝ udziału w Ŝadnym polskim ani teŝ międzynarodowym programie ochrony zabytków. Z powodów translokacji i przebudowy jakie w przeszłości miały miejsce, nie moŝe starać się o wciągnięcie go na listę UNESCO, co z pewnością wpłynęłoby na poprawę sytuacji finansowej kościoła. Biorąc pod uwagę wszystkie wysiłki właścicieli kościółka Wang i ich odpowiednią gospodarkę finansową, to i tak kościół zarabia tylko na podstawowe koszty związane z obsługą ruchu turystycznego i drobne remonty, 196 zawsze licząc na pomoc sponsorów i fundacji, którym takie zabytki jak kościółek Wang są drogie i bliskie sercu. 194 M. Margolis, Turystyczna stonka, Newsweek, 2006, nr 15, s Ibidem, s List elektroniczny pastora E. Pech, r. 76

76 W związku z materiałem, z jakiego wykonany jest obiekt największe zagroŝenie stanowią czynniki atmosferyczne, powodując zawilgocenie lub gnicie elementów; w mniejszym owady. 197 W najbliŝszych pracach konserwatorskich naleŝy zwrócić szczególną uwagę w części dachowej na odprowadzenie wody, ze względów estetycznych ujednolicić pokrycie dachu. NaleŜy sprawdzić stan zachowania sterczyn, oczyścić i zaimpregnować, a w razie potrzeby rozwaŝyć wykonanie ich kopii i umieścić oryginały w gablotach. Blachę przy sygnaturce naleŝy oczyścić i zabezpieczyć lub wymienić. Wewnątrz kościoła podłoga jest do wymiany widoczne są rozsunięcia elementów przy kolumnach. W portalu zachodnim zewnętrznym naleŝy uzupełnić brakujące fragmenty półkolumn, z zachowaniem charakteru elementu. Wszelkie elementy pokryte rdzą naleŝy odczyścić je i zabezpieczyć przed korozją, lub wymienić na nowe. W galerii arkadowej naleŝy wymienić spękany fragment słupa na nowy, a ubytek przy wejściu na wieŝę odczyścić i zaflekować. Z powodu śladów zagrzybienia i owadów zaleca się przeprowadzenie dezynfekcji. Nacieki przy odgromie są wyłącznie defektem estetycznym, natomiast wewnętrzna część wymaga przeprowadzenia prac, np. wymiany tynków. 198 NaleŜy okresowo poddawać rośliny czynnościom profilaktycznym. W zakresie ochrony ppoŝ. naleŝy postawić na profilaktykę odgromy, zabezpieczenie elementów kościoła odpowiednimi preparatami, zainstalowanie elementów nadzorujących (czujniki tlenków węgla, kamery). Substancja zabytku wyklucza zastosowanie urządzeń zraszających. 199 Aktualnie kościół posiada bardzo dobre zabezpieczenia ppoŝ. Jak widać utrzymanie tego typu, zabytku jest bardzo pracochłonne, wymagające wielkiej troski i kapitałochłonne, bez pomocy z zewnątrz trudne, wręcz niemoŝliwe do zrealizowania. 197 L. Paluchiewicz, Zagadnienia ochrony konserwatorskiej sakralnych obiektów drewnianych na przykładzie Świątyni Wang z Karpacza Górnego, praca doktorska, Politechnika Śląska, Wydział Architektury, Gliwice 2005, s Za: arch. J. Malik, inŝ. F. Nadolski, cyt. za: L. Paluchiewicz, Zagadnienia ochrony konserwatorskiej sakralnych op. cit., s Za: arch. J. Malik, cyt. za: L. Paluchiewicz, Zagadnienia ochrony konserwatorskiej op. cit., s

77 4.5. Polityka i cele ochrony dziedzictwa kulturowego w Norwegii i w Polsce Działania w Norwegii Kościoły typu stave są wyjątkowo waŝnym dziedzictwem architektonicznym Norwegii. Bogato zdobione i rzeźbione, stanowią unikatowy przykład norweskiej sztuki. Pokazują teŝ, w jaki sposób architektura norweska przyjmowała wpływy z zewnątrz. 200 Kościoły typu stave są jednymi z najstarszych drewnianych struktur, jakie pozostały na Ziemi. Pierwsze takie kościoły datuje się na wiek X lub XI, a pomiędzy X i XV stuleciem szacuje się, iŝ pierwotnie w Norwegii było ok.1500 kościołów, a obecnie zostało ich tylko 28. Jeden z nich, kościół Urnes, znajduje się na światowej liście UNESCO, chroniącej najwaŝniejsze zabytki na świecie. Obecnie kościoły typu stave w Norwegii podlegają opiece Towarzystwa Ochrony Norweskich Zabytków, lub innych instytucji, jak np. Muzeum w Oslo. Początkowo jednak ich odnowa nie była tak jednoznaczna. Przed rokiem 1877, kiedy nastąpił ich wykup przez państwo lub osoby prywatne, 201 posiadanie takiego obiektu nie przynosiło właścicielowi korzyści. Cały koszt utrzymania, a w tym i renowacji, spoczywał właśnie na nim, a w przypadku, gdy nie był on zamoŝnym, często stanowiło niepotrzebny problem, szczególnie, gdy wielkość danego kościoła stawała się niewystarczająca dla rosnącej liczby wiernych. 202 Sytuacja ulegała zmianie w momencie, gdy malarz (i profesor Akademii Sztuk Pięknych), Johan Christian Clausen Dahl ( ), zobaczył w tych obiektach przemijające ślady średniowiecznego budownictwa drewnianego. Zwrócił na nie uwagę architekta Franza W. Schiertza ( ) który trzy z nich (kościoły z Borgund, Heddal i Urnes) opisał w swej pracy poświęconej układowi i formie kościołów typu stave, co miało się przyczynić do zwiększenia społecznego zainteresowania owym tematem. Ta inicjatywa przyczyniła się do załoŝenia Fortidsminneforeningen (Towarzystwo Dla Zachowania Norweskich Pomników Przeszłości) w roku 1844, co takŝe spowodowało, Ŝe sprawozdania z najwaŝniejszych wydarzeń i prac przeprowadzanych w owych kościołach były corocznie publikowane. 203 W 1912 załoŝono Riksantikvaren, czyli Centralne Biuro Zabytków Historycznych, gdzie zatrudnienie znalazło wielu badaczy specjalizujących się w drewnianych kościołach. 204 W r. 201 P. Surma, Kościół z Vang w Karpaczu oraz jego problematyka architektoniczna i konserwatorska na tle historii architektury i kultury wieku XX, UT, Toruń 2002, s Norweskie kościoły typu stave, informator do wystawy, Karpacz, r. 204 Ibidem. 78

78 latach Centralne Biuro wydało program dotyczący postępowania z owymi obiektami, w którym uwaga była skoncentrowana na kwestii pozyskiwania funduszy (ze źródeł lokalnych lub państwowych), które moŝna było przeznaczyć na ochronę zagroŝonych kościołów, prace konserwatorskie (zakładające zachowanie jak największej części substancji zabytkowej), ochronę przeciwpoŝarową oraz wykonanie prac badawczych i dokumentacyjnych, historycznych i archeologicznych. 205 Ochrona drewnianych kościołów rozpoczęła się juŝ w okresie średniowiecza, kiedy to ówczesny król wydał rozporządzenie nakazujące smołowanie owych konstrukcji co 3 lata, co pozytywnie wpływało na trwałość tych obiektów. 206 Niestety z powodu braku wiedzy, chęci lub funduszy ochrona kościołów w trakcie ich eksploatacji okazywała się niewystarczająca, stąd tak niewiele z nich przetrwało do czasów współczesnych. Te jednak, które się zachowały, ze względu na m. in. przyjęty program konserwatorski Centralnego Biura Zabytków Historycznych, czy inicjatywy osób prywatnych interesujących się losem tych zabytków, mają szansę przetrwać znacznie dłuŝej. Program ochrony obejmuje równieŝ zachowanie elementów wystroju, które pozostały po zniszczonych kościołach, jak portale czy malowidła (umieszczone w muzeach), a takŝe całe obiekty przenoszone do skansenów lub alokowane w nowe miejsca, gdzie będą miały lepsze warunki, a takŝe odpowiednia opiekę. Wszystkie kościoły zaopatrzone zostały w najnowocześniejsze systemy przeciwpoŝarowe aktywne przez 24 godziny na dobę. Niestety część z nich nie jest regularnie konserwowana i ulega powolnemu zniszczeniu. W kilku z kościołów moŝna juŝ nawet zauwaŝyć zniszczenie głównych elementów konstrukcyjnych. 207 Kościoły ulegają równieŝ zniszczeniu na skutek wycieczek turystycznych, gdyŝ niektóre z nich są chętnie odwiedzanymi atrakcjami turystycznymi. Najczęściej odwiedzane kościoły, aby zapobiec ich całkowitej degradacji, zostały umieszczone w muzeach. Obecnie najchętniej odwiedzanym jest kościół Lom. Co roku odwiedza go 60 tys. turystów z całego świata. Kościół Urnes (będący na liście UNESCO) odwiedza 10 tys. turystów, 208 a opisywany w niniejszej pracy kościół Reinli odwiedza ok turystów. Kościół Borgund naleŝący do fundacji Stavee churches and tourism, oraz jeszcze dwa inne kościoły naleŝące równieŝ do tej fundacji, odwiedza co roku ok. 80 tys. turystów. Fundacja, chroniąc swe zabytki, zdecydowała się zainwestować w uatrakcyjnienie kościoła Borgund i wybudowała przy nim 205 P. Surma, Kościół z Vang w Karpaczu, op. cit., s Ibidem, s z dn r. 208 Ibidem. 79

79 wystawę w lipcu 2005r., kawiarnię i sklep z pamiątkami. Dziś za wcześnie jest, by ocenić, jak ta inwestycja wpłynie na finanse fundacji, na razie jednakŝe wygląda to obiecująco. 209 Biorąc pod uwagę, iŝ wszystkie kościoły w Norwegii otwarte są dla ruchu turystycznego tylko w sezonie letnim, który przeciętnie trwa od czerwca do końca sierpnia (niektóre kościoły przedłuŝają sezon do połowy września), to liczba zwiedzających w kaŝdym przypadku jest imponująca. NajwaŜniejszą sprawą jest odciąŝenie kościołów stave od zwiększającego się ruchu turystycznego, ale bez szkody dla turystów. Zwrócić uwagę naleŝy, iŝ wśród 10 największych atrakcji turystycznych Norwegii nie występuje Ŝaden kościół, co moŝe nasuwać następujący wniosek Norwegowie dbają o swe dziedzictwo architektoniczne chroniąc je przed niekontrolowanym zalewem turystów, pamiętając o tym, Ŝe po nieokiełznanych siłach przyrody największym zagroŝeniem dziedzictwa kultury są turyści. Tłumy zadeptują najpiękniejsze zakątki świata i cenne zabytki. Ta fala wciąŝ wzbiera, bo podróŝom sprzyja dobra koniunktura gospodarcza. 210 Restauracja kościołów wymaga specjalistycznych ekspertyz i pracy wykwalifikowanych rzemieślników, co niestety bywa bardzo kosztowne i niemoŝliwe do sfinansowania przez właścicieli zabytkowych kościołów. Dlatego niezbędna jest tu pomoc finansowa państwa. W związku z tym w 2001 roku rząd Norwegii zainicjował program ochrony kościołów stave. Prace restauracyjne i konserwatorskie będą trwały aŝ do 2015 roku. 211 Głównym celem jest zachowanie wartości historycznej kościołów dla przyszłych pokoleń oraz ich wartości jako historycznych i ekonomicznych zasobów dla miejscowych społeczności. 212 Konserwacja kościołów moŝe mieć wpływ nie tylko na turystykę, ale równieŝ na rozwój lokalnego rynku pracy. Kościoły potrzebują stałej opieki, więc do ich odnawiania powinno się zatrudniać lokalnych rzemieślników i konserwatorów, którzy wykorzystywaliby równieŝ lokalne materiały. Oczywiście powinno się to odbywać pod czujnym okiem ekspertów. Warto teŝ zainwestować w szkolenie lokalnych rzemieślników, którzy mogliby samodzielnie i regularnie opiekować się kościołami. 213 To moŝe zwiększyć działania związane z wykorzystaniem tradycyjnych materiałów i zasobów List elektroniczny E. Seip, Fundacja Stavee churches and tourism, r. 210 M. Margolis, Turystyczna stonka, op. cit. s r r z dn r r. 80

80 Rozwój kompetencji jest niezbędny, aby zapewnić nie tylko regularną opiekę, ale i właściwą konserwację kościołów. Niezwykle waŝnym elementem ochrony kościołów typu stave, są systemy przeciwpoŝarowe. Powinno się je stale udoskonalać, lecz jednocześnie pamiętać, Ŝeby ich instalacja nie niszczyła Ŝadnych oryginalnych części kościoła. 215 PoniŜej, w formie tabelarycznej, przedstawiono plany dotyczące ochrony zabytków Norwegii w latach , wydatki państwa norweskiego na ochronę i finansowanie dziedzictwa kulturowego w latach , a takŝe wydatki Norweskiego Ministerstwa Kultury na kulturę i kościoły w latach , (tabela 10, 11, 12). Tabela 10. Planowanie ochrony zabytków w Norwegii. Rok Ilość planów Dynamika w % (w stosunku do roku poprzedniego) , , ,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie: r. PowyŜsza tabela wyraźnie pokazuje wzrost liczby planów na ochronę zabytków w Norwegii. Dynamika wzrostu podejmowanych działań kształtuje się na poziomie kilkunastu procent rocznie. Tabela 11. Wydatki państwa norweskiego na ochronę i finansowanie dziedzictwa kulturowego (w mln koron) 216 wydatki brutto Rok ogółem per capita przychody z obiektów dziedzictwa kulturowego Źródło: opracowanie własne na podstawie: Municipal expenses, revenues and investments within, r r. 216 średnie wydatki na mieszkańca mierzone na całej populacji. 81

81 Z tabeli 11 wynika, iŝ mimo wahających się przychodów państwa norweskiego uzyskiwanych z obiektów dziedzictwa kulturowego, wydatki na ochronę i finansowanie dziedzictwa kulturowego wykazują w ostatnich latach tendencję wzrostową. W porównaniu do roku 2001, rok 2004 charakteryzuje wzrost wynoszący aŝ 89%. RównieŜ wydatki Norweskiego Ministerstwa Kultury na muzea i kościoły stale rosną, co przedstawia tabela 12. Do roku 2001 w ramach tych wydatków nie dotowano kościołów. JednakŜe, od momentu wprowadzenia w 2001 roku Programu Ochrony Kościołów Stave, wydatki Norweskiego Ministerstwa Kultury na ten cel zostały uruchomione i ciągle rosną. Biorąc pod uwagę lata 2002 i 2003 wzrost ten cechuje znacznie większa dynamika (13%), niŝ w przypadku dotowania muzeów (3%). Tabela 12. Wydatki Norweskiego Ministerstwa Kultury na kulturę i kościoły w mln. koron Rok muzea kościoły w Norwegii , , , , , , , , ,0 980, ,4 1109,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie: r. W całej Norwegii 228 kościołów objętych jest ochroną prawa o dziedzictwie narodowym. Natomiast w Oppland, w regionie (województwie), w którym usytuowany jest omawiany w pracy kościół Reinli znajduje się jeszcze (oprócz Reinli) 21 takich kościołów. 217 Norwegia posiada ogromne dziedzictwo kulturowe, ale stoi przed wielkim wyzwaniem, by o to wszystko naleŝycie zadbać i w dobrej kondycji utrzymywać przez lata, by mogły je podziwiać takŝe przyszłe pokolenia z dn r. 82

82 Działania w Polsce W Polsce, jak wyŝej wspomniano, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków został powołany dopiero 15 października 2002 r. zarządzeniem nr 54 Ministra Kultury z 14 października 2002r. i do danych, jakie przedstawiono charakteryzując działania norweskie, brak jest dostępu, poniewaŝ są one w trakcie opracowań. Tabela 13 przedstawia wydatki Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w latach w ramach ochrony i konserwacji zabytków. MoŜna tu zaobserwować stały wzrost tych wydatków. Tabela 13. Wydatki Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w latach (w tys. zł). Rok Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego ogółem Ochrona i konserwacja zabytków Dynamika(w %) wydatków na ochronę i konserwację zabytków w stosunku do roku poprzedniego ,2% % Źródło: r. Z powyŝszych danych wynika, iŝ mimo ogólnego spadku wydatków na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w 2004r., udział wydatków na ochronę i konserwację zabytków wzrósł aŝ o ponad 100 %. Tabela 14 przedstawia wydatki samorządów terytorialnych na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w latach 2001, 2002 oraz Tu takŝe widoczny jest ogólny wzrost wydatków na ochronę i konserwację zabytków w Polsce. Województwo dolnośląskie charakteryzuje jednakŝe spadek tych wydatków (spadek o 21% w roku 2004 w stosunku do roku 2001). 218 brak danych dot. 2003r. 83

83 Tabela 14. Wydatki budŝetów jednostek samorządów terytorialnych na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w latach 2001, 2002 i Wydatki Polska Dolnośląskie Karpacz Ogółem w 2001 r. w tys. zł Ogółem w 2002 r. w tys. zł Ogółem w 2004 r. w tys. zł Na 1 osobę 2001 r. 66,79 96,95 - Na 1 osobę 2002 r. 68,24 90,48 - Na 1 osobę 2004 r. 78,50 96,54 - Muzea, ochrona i konserwacja zabytków 2001 w tys. zł Muzea, ochrona i konserwacja zabytków 2002 w tys. zł Muzea, ochrona i konserwacja zabytków 2004 w tys. zł Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kultura w 2001 r. i 2002 r., GUS, Warszawa 2002, 2003 r. W województwie dolnośląskim wydatki budŝetów jednostek samorządów terytorialnych. na kulturę i ochronę dziedzictwa na jednego mieszkańca województwa w latach wyniosły średnio ok.95 zł. Pomimo tego, gmina Karpacz na kulturę i ochronę zabytków niestety nie przeznaczyła w wymienionym okresie ani złotówki. Być moŝe problem tkwi w tym, iŝ województwo dolnośląskie posiada najwięcej w Polsce zabytków wpisanych do Rejestru Zabytków (patrz: tabela 15) i rozdziela fundusze przeznaczone na ochronę według potrzeb remontów i ochrony obiektów wymagających natychmiastowej i finansowej pomocy. Zabytki w Karpaczu nie wymagają widocznie natychmiastowej interwencji i miasto na tego typu cele nie przeznacza Ŝadnych środków finansowych. 84

84 Tabela 15. Zabytki wpisane do rejestru ogółem Ogólna liczba polskich zabytków wpisanych do rejestru, L.p. województwo województwo 1. Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 2727 Suma Źródło: opracowanie własne na podstawie strony internetowej GUS Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej o pieniądze na ochronę i konserwację zabytków, samorządy terytorialne mogą się starać w oparciu o Zintegrowany Program Operacyjnego Rozwoju Regionalnego na lata Jednym z jego elementów jest działanie Rozwój turystyki i kultury. W jego ramach fundusze rozdysponowywane są na projekty o regionalnym i narodowym znaczeniu dotyczące między innymi inwestycji w sferze kultury mających na celu rozwój i poprawę stanu obiektów kultury, ich efektywne wykorzystanie oraz rozwijanie kompleksowego systemu informacji kulturalnej i turystycznej. Szczególne miejsce zajmują tu właśnie obiekty zaliczane do dziedzictwa kulturowego. 219 Mając na uwadze dobro kościółka Wang, władze samorządowe we współpracy z właścicielami zabytku powinni pomyśleć o Projekcie Ochrony Wangu starając się o wsparcie finansowe pochodzące ze środków finansowych Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, a w części przeznaczonego na ochronę i konserwację zabytków. Warto dodać, iŝ w programie Narodowego Planu Rozwoju na lata zapisane jest do wykorzystania 142 mld euro (ponad pół biliona złotych). 220 Jakie miejsce zajmie w jego działaniach program Rozwój turystyki i kultury, oraz w jaki sposób będą realizowane działania i wydatkowane przyznane kwoty, to się dopiero okaŝe. 219 H. Zawistowska, Z Unia do sukcesu, Wiadomości turystyczne, 2005, nr 82, dodatek Inwestycje, s A. Bednarek, Europejska szansa, Rynek turystyczny, 2005, nr 6(238), s

85 Reasumując, naleŝy stwierdzić, iŝ istnieją duŝe moŝliwości uzyskania przez miasta wsparcia finansowego z funduszy strukturalnych na realizację projektów mających na celu rozwój i poprawę obiektów dziedzictwa kulturowego. Czy zostaną one wykorzystane i w jakiej mierze, zaleŝy od samych miast i organizacji, 221 które z nimi współpracują. 221 H. Zawistowska, Z Unia do sukcesu, Wiadomości turystyczne, 2005, nr 82, dodatek Inwestycje, s

86 Zakończenie Kościół Wang w Karpaczu stał się na przestrzeni lat nie tylko świątynią, którą odwiedzają wierni (jakie było jej pierwotne załoŝenie), ale przede wszystkim samoistną atrakcją turystyczną (jak pokazały wyniki badań), która ma istotny wpływ nie tylko na ekonomię zabytku, ale i gospodarką lokalną. Podobnie rzecz się ma z kościółkiem Reinli w Norwegii. Kościół, mimo iŝ działa w roku (ze względów klimatycznych) tylko trzy miesiące, równieŝ jest dla zwiedzających okolice atrakcją turystyczną wielkiej klasy i przedmiotem ogromnej dbałości swych wyznawców i nie tylko. Program restauracji kościołów w Norwegii rozpoczął się w 2001 roku i trwać będzie do roku Ma na celu odnowienie wszystkich kościołów i zapewnienie im stałej opieki konserwatorskiej. Informacje dotyczące wydatków Norweskiego Ministerstwa Kultury, przeznaczone na restaurację kościołów stave rosną, a od roku 2001 kiedy to uruchomiono program ochrony kościołów, w roku 2003 wzrosły aŝ o 13% w stosunku do roku Pomimo tego, jak wynika z listu pastora kościoła Reinli, on równieŝ boryka się z problemami finansowymi. Jak widać wzrosły wydatki na ochronę i konserwację kościołów, ale poszczególnym placówkom, brak funduszy na zrealizowanie chociaŝby podstawowego planu, jakim jest ogrzewanie, niezbędne do odprawiania naboŝeństw w okresach poza sezonem letnim. Z uwag zgłoszonych do pastora kościoła Reinli przez odwiedzających wynika, iŝ istnieje zapotrzebowanie, był kościół działał w czasie bierzmowań i ślubów, odbywających się poza sezonem. Mogłoby to pozytywnie wpłynąć na rozwój turystyki rodzinnej, a jednocześnie przyczynić się do zwiększenia przychodów finansowych kościoła. Nie wolno nam zapominać, iŝ zabytki i miejsca o znaczeniu historycznym oraz środowiska kulturowego są zasobami nieodnawialnymi. Gospodarowanie nimi musi opierać się na długoterminowej perspektywie i musi być wspierane, dotowane i chronione nie tylko przez właścicieli, ale przede wszystkim przez państwo, w którym te zabytki się znajdują. W Norwegii odpowiedzialność finansowa związana z dochodami i ochroną budynków, jest podzielona pomiędzy administracją lokalną i regionalną. Dodatkowe finanse parafii w duŝej mierze zaleŝą od pieniędzy ofiarowywanych przez wiernych i działań wolontariatu. Tu warto przypomnieć, Ŝe luteranie w Norwegii to 89% ludności, a więc składki i dobrowolne datki mają znaczący wpływ na finanse opisywanego kościoła Reinli z Norwegii. 87

87 W Polsce, podobnie jak w Norwegii, to właściciele obiektu, w myśl ustawy o ochronie zabytków, zobowiązani są do dbałości o nie i ich ochrony, a państwo ma te działania wspierać i to nie tylko finansowo. Kościół Wang w Karpaczu moŝe liczyć na wsparcie wyznawców, jednakŝe jest ich w Polsce zdecydowanie mniej niŝ w Norwegii (większość wyznawców Kościoła w Polsce to katolicy, a kościół Wang jest własnością parafii ewangelicko-augsburskiej). Licząc na wspaniałomyślnych sponsorów i ofiarodawców, właściciele kościoła Wang powinni wraz z władzami samorządowymi jak i miejscowymi gestorami turystycznymi organizować cykliczne imprezy okolicznościowe związane z kulturą. Wśród proponowanych imprez mogłyby się znaleźć: coroczne obchody dni Norwegii, festiwale folklorystyczne, związane z kulturą i muzyką norweską, wystawy związane z kulturą i dziedzictwem narodowym Norwegii, wystawy fotograficzne wszystkich kościołów typu stave istniejących do dziś na całym świecie, pokazy filmów związanych tematycznie z kulturą Norwegii, seminaria poświęcone dziedzictwu kulturowemu Norwegii. Działalność ta z pewnością przyczyniłby się do rozsławienia kościoła Wang nie tylko wśród turystów polskich, ale z całą pewnością równieŝ wśród turystów zagranicznych. Pozwoliłaby ona równieŝ na pozyskanie dodatkowych środków finansowych dla kościoła. Same kościoły Wang i Reinli nie są jednakŝe w stanie samodzielnie się utrzymywać, by zapewnić sobie sprawne funkcjonowanie i odpowiednią ochronę konserwatorską. System finansowania takich obiektów przez państwo nie jest jednakŝe efektywny, dlatego teŝ powinny tu zostać wprowadzone zmiany. Obecnie, zarówno w Polsce, jak i Norwegii, to Ministerstwa Kultury dysponują środkami finansowymi przeznaczonymi na ochronę zabytków. W gestii Ministerstwa powinny znajdować się tylko te zabytki, które mają szczególną wagę dla kultury i historii obu krajów. Finansowanie pozostałych zabytków powinno znajdować się w zakresie działań samorządów regionalnych i lokalnych, gdyŝ to władze na szczeblu lokalnym są najlepiej zorientowane w potrzebach regionu. Takie działania mogłyby w konsekwencji, nie tylko poprawić identyfikację potrzeb, ale takŝe usprawnić sferę organizacyjno-administracyjną oraz podnieść skuteczność wydatkowanych środków. NaleŜy jednakŝe zdawać sobie sprawę, iŝ kaŝda decentralizacja moŝe pociągać za sobą nasilenie działań korupcjogennych. 88

88 Liczba turystów zwiedzających oba kościoły jest imponująca, co znaczyć moŝe tylko o wzrastającym dla turystów znaczeniu miejsc historycznych, świadczących o dziedzictwie kulturowym. W związku z tym, juŝ dziś powinniśmy pomyśleć o tym, by w trosce o zabytki, odciąŝyć je od zwiedzających. Jest to moŝliwe poprzez: wprowadzenie biletów czasowych, ograniczających czas zwiedzania obiektu, zapewnienie jednego dnia w tygodniu wolnego od zwiedzania, ograniczenie liczebności turystów jednorazowo zwiedzających obiekt, wprowadzenie przerw pomiędzy poszczególnymi grupami zwiedzających. Będzie to z pewnością trudne do zastosowania, ale myśląc perspektywicznie, naleŝy znaleźć złoty środek, który zaspokoiłby popyt turystów na zwiedzanie tego typu obiektów, zostawiających po drodze swoje pieniądze w róŝnych branŝach gospodarki turystycznej, z dbałością o dziedzictwo kultury, by nie utracić go na zawsze. Jak wynika z badań przedstawionych w niniejszej pracy, dotyczących ochrony kościołów, niewątpliwie odgrywają one istotną rolę w Ŝyciu lokalnej społeczności, zarówno w Polsce, jak i w Norwegii. Są one dla zwiedzających atrakcjami turystycznymi wysokiej klasy. W związku z tym ich ochrona powinna być dla lokalnych społeczeństw i władz samorządowych działalnością priorytetową. Wobec tego faktu powinniśmy zdać sobie sprawę z tego, iŝ wśród wszystkich metod ochrony zabytków, najlepszą metodą konserwatorskiej ochrony jest przede wszystkim wspieranie i zachęcanie właścicieli tych obiektów i miejsc do zachowania ich unikalnych właściwości niezaleŝnie od tego, czy są one prawnie chronione, czy teŝ nie, i czy ulokowane są w Polsce, czy w Norwegii. 89

89 Literatura Pozycje zwarte: 1. Alejziak W., Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Albis, Kraków Altkorn J., Marketing w turystyce, PWN, Warszawa Bang M-L. Johan Christian Dahl Life and Works, T. I III, Oslo Barucki T., Architektura Norwegii, Arkady, Warszawa Bereza-Jarociński A., Królestwo Norwegii, Warszawa Bińczyk G., Krajoznawstwo i jego związki z turystyką, WSE, Warszawa Brylla W. J. Kościół Wang w Karpaczu, brak miejsca wydania, brak roku wydania. 8. Czerwiński J., Mazurski K. R., Sudety-Sudety Zachodnie, Sport i Turystyka, Warszawa Encyklopedia powszechna, Tom II, PWN, Warszawa Forte P. G., Wilson D. M., Wikingowie, Warszawa Gaworecki W., Turystyka, PWE, Warszawa, Gebhard E., Die Kirche Wang, Hamburg Gebhardt E., Die Kirche Wang im Riesengebirge und ihre Geschichte, Hamburg, Gebhardt E., Grafin Ffrederike von Reden die Wohltaterin des Riesengebirges, Diesdorf, Gołembski G. (red.), Kompendium Wiedzy o Turystyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Poznań Gołembski G., Rapacz A., Rola regionalnych i lokalnych organizacji turystycznych w kształtowaniu produktu turystycznego - Problemy Turystyki, 2001, Gołembski G. (red.), Regionalne aspekty rozwoju turystyki, PWN, Warszawa- Poznań Hauglid R., Norwegia Stavee Churches, Oslo Hirsch-Tabiś A., Tabiś E., Karpacz Krummhibel, Dzieje miasta pod ŚnieŜką, ZWK Jedlińska M., Szubert-Zarzeczny U., Gospodarka turystyczna, AE, Wrocław Kincel R., Świątynia Wang, Dolnośląskie Towarzystwo Oświatowe przy współudziale Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Wrocław (brw). 90

90 22. Kołodziejczyk A., Rola elementów kultury w turystyce, Instytut Turystyki, Warszawa Konca B., Karkonoski Park Narodowy, KAW, Wrocław, Kornak A. S., Vademecum strategii i działań operacyjnych w turystyce i uzdrowiskach, Edukacja WSZ, Wrocław Kornak A. S., Ekonomika turystyki, KPSE, Bydgoszcz Kornak A. S., Marketing usług turystycznych, AE, Wrocław Kornak A. S., Rapacz A., Zarządzanie turystyką i jej podmiotami w miejscowości i regionie, AE, Wrocław Kruczek Z., Polska geografia atrakcji turystycznych, Proksenia, Kraków Kulig Z., Przewodnik po wystawie stałej Muzeum Sportu i Turystyki Regionu Karkonoszy w Karpaczu, Sport i Turystyka, Warszawa 1987r. 30. Kulig Z., Zapraszamy w Karkonosze, folder wydany przez Zarząd Miasta Karpacza, koncepcja, tekst, opracowanie plastyczne i zdjęcia Zbigniew Kulig, Karpacz. Brak daty wydania. 31. Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J., Geografia Turystyki Polski, PWE, Warszawa Łazarek M. i R., Gospodarka Turystyczna, WSE, Warszawa Łazarek R., Ekonomika Turystyki, WSE, Warszawa Panasiuk A. (red.), Ekonomiczne Podstawy Turystyki, US, Szczecin, Panasiuk A., Turystyka zarys wykład., WZ i EU, Szczecin Pech E., Kościół Wang, Karpacz Perzyński M., Dolnego Śląska miejsca niezwykłe, lecznicze i mało znane, Dom Wydawniczy, Wrocław Przecławski K., Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Albis, Kraków Przecławski K., Humanistyczne Podstawy Turystyki, Instytut Turystyki, Warszawa Przecławski K., Turystyka i jej rola we współczesnym świecie, Problemy turystyki 1987, nr Rogalewski O., Zagospodarowanie turystyczne, WSZiP, Warszawa, Ruszczyk G., Średniowieczne drewniane kościoły Norwegii, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 1993, nr

91 43. Sakuma Y., Storsletten O., Die Stab Kirchę Norwegens, Meisterwerke nordischer Baukunst, Bechtermunz Verlag, Augsburg Szarek B. W., Karkonosze - część Wschodnia Rejon Karpacza, PTTK Kraj, Warszawa Kraków, Terminologia turystyczna. Zalecenia WTO, Instytut Turystyki, Warszawa Warszyńska J., Jackowski A., Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa Wodejko S., Ekonomiczne zagadnienia turystyki, PWSH, Warszawa

92 Źródła niepublikowane: 1. Baranowski A. (red.), Wstępna koncepcja planu zagospodarowania przestrzennego KPN, Instytut Geograficzny Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Jajte J. A., Kronika parafialna parafii ewangelicko-augsburskiej w Bierutowicach. 3. Kronika parafialna PEA Wang, Kulig Z., Analiza danych ilościowych dotyczących turystów zwiedzających Muzeum Sportu i Turystyki w Karpaczu w latach , Karpacz Malik J, inŝ. Nadolski F, cyt. za: Paluchiewicz L., Zagadnienia ochrony konserwatorskiej sakralnych obiektów drewnianych na przykładzie Świątyni Wang z Karpacza Górnego, praca doktorska, Politechnika Śląska, Gliwice Paluchiewicz L., Zagadnienia ochrony konserwatorskiej sakralnych obiektów drewnianych na przykładzie Świątyni Wang z Karpacza Górnego, praca doktorska, Politechnika Śląska, Gliwice Pech E., Analiza ruchu turystycznego minionych lat, Rapacz A., Wykład z przedmiotu: Elementy Ekonomiki Gastronomii, AE w Jeleniej Górze, rok akademicki 2005/ Steiborn B., Stankiewicz D., Kościół Wang w Bierutowicach (wstępna dokumentacja), Wrocław Surma P., Kościół z Vang w Karpaczu oraz jego problematyka architektoniczna i konserwatorska na tle historii architektury i kultury wieku XX. Uniwersytet Toruński, Toruń Zajączkowski J., Moje refleksje z 40-letniej działalności w parafiach i zborach na terenie na zachód od Wrocławia na Dolnym Śląsku w organizowaniu polskich ewangelicko-augsburskich placówek kościelnych, (depozyt w parafii E-A w Karpaczu), brak roku wydania. 93

93 Czasopisma: 1. Bednarek A., Europejska szansa, Rynek turystyczny, 2005, nr 6(238). 2. Burzec M., Pieniądze za adrenalinę, Świat hoteli, lipiec Gołembski G., Rapacz A., Rola regionalnych i lokalnych organizacji turystycznych w kształtowaniu produktu turystycznego - Problemy Turystyki, 2001, Janusiewicz A., Dziedzictwo kulturowe w turystyce polskiej, Problemy turystyki, 2002, nr Kołodziej J., Sprzedać polski przemysł, Wiadomości Turystyczne, 2005, 98 (20). 6. Majka M., Budownictwo drewniane w Norwegii, Polska sztuka ludowa, 1974, nr Margolis M., Turystyczna stonka, Newsweek, 2006, nr 15/ Niezgoda A., Jakość Ŝycia na obszarze recepcji turystycznej, Problemy turystyki, AE w Poznaniu 2004, Petera W. Dziedzictwo przemysłowe- Manufaktura fabryką marzeń, Wiadomości Turystyczne, 2005, 98 (20). 10. Rapacz A., (red.), Gospodarka turystyczna, Problemy współpracy transgranicznej, Prace Naukowe, AE, Wrocław 2002, nr Słodowa-Helpa M., Warunki i czynniki rozwoju turystyki w gminie, AE w Poznaniu, Problemy turystyki, 2002, Zawistowska H, Z Unia do sukcesu, Wiadomości turystyczne, 2005, nr

94 Akty normatywne: 1. Dz. U. Nr 80 z 2003 r., poz DZ.U. Nr 162 z 2003 r., poz DZ. U. Nr 124 z 2004 r., poz Dz. U. Nr 273 z 2004 r., poz Program rewitalizacji miasta Karpacza na lata , Karpacz Plan Rozwoju Lokalnego , Karpacz Strategia Rozwoju Gminy Karpacz, , Karpacz The Declaration on Tourism, WTO/IPU, Hague Inne materiały: 1. Centralna ewidencja dóbr kultury i rejestr zabytków w Polsce w świetle zasobów Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie, ODZ Warszawa Malmo M. (red.), Informator Norwegia, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Królestwa Norwegii, Oslo Norweskie kościoły typu stave, informator do wystawy, Karpacz,

95 Źródła Internetowe: 1. Seip E., Fundacja Stavee churches and tourism, wiadomość ( Dziedzictwo kulturowe, opracowanie: Norweska dyrekcja ds. Dziedzictwa Kulturowego Program kościołów stavee (The staveechurchprogram ) Dziedzictwo kulturowe, opracowanie: Norweska dyrekcja ds. Dziedzictwa Kulturowego (Instytut Turystyki) Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zbytków portal miłośników Norwegii -Dane statystyczne na podstawie bazy danych Ministerstwa Kultury Norwegii za: Rzeczpospolita za: Gazeta Prawna Gazeta Wrocławska

96

97 Wykaz tabel Tabela 1. Rodzaje turystyki Tabela 2. Trendy w turystyce do 2020 roku Tabela 3. Struktura prowadzonej działalności gospodarczej na terenie miasta Karpacza. Stan na koniec 2004 roku Tabela 4. Liczba zewidencjonowanych obiektów noclegowych funkcjonujących na terenie.40 Tabela 5. Kalendarz imprez...44 Tabela 6. Dochody do budŝetu miasta Karpacza z tytułu opłat lokalnych...61 Tabela 7. Ruch turystyczny w kościele Wang w Karpaczu...62 Tabela 8. Liczba zwiedzających Karkonoski Park Narodowy oraz Muzeum Sportu i Turystyki (wg sprzedanych biletów) Tabela 9. Struktura celów gminy Karpacz na lata , z punktu widzenia dziedzictwa kulturowego i rozwoju turystyki...75 Tabela 10. Planowanie ochrony zabytków w Norwegii Tabela 11. Wydatki państwa norweskiego na ochronę i finansowanie dziedzictwa kulturowego...81 Tabela 12. Wydatki Norweskiego Ministerstwa Kultury na kulturę i kościoły w mln. koron...82 Tabela 13. Wydatki Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w latach (w tys. zł)...83 Tabela 14. Wydatki budŝetów jednostek samorządów terytorialnych na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w latach 2001, 2002 i Tabela 15. Zabytki wpisane do rejestru ogółem

98 Wykaz wykresów Wykres 1. Przyjazdy turystów do Polski wraz z prognozą do 2007 r. według celów pobytu Wykres 2. Przyjazdy turystów do Polski według głównych grup krajów (w mln)...17 Wykres 3. Dynamika ruchu turystycznego w kościele Wang w latach Wykres 4. Dynamika ruchu turystycznego kościoła Wang oraz KPN w latach (w %)...64 Wykres nr 5. Porównanie ruchu turystycznego w Karpaczu na przykładzie Kościółka Wang, Karkonoskiego Parku Narodowego i Muzeum Sportu i Turystyki w latach (w tys.)...65 Wykres 6. Źródła informacji o badanych kościołach wykorzystywane przez ankietowanych Wykres 7. Podmiot polecający badane obiekty ankietowanym Wykres 8. Stopień znajomości badanych obiektów przez respondentów Wykres 9. Kościoły typu stave jako główny cel podróŝy ankietowanych Wykres 10. Miejsce badanych kościołów w programach zwiedzania...68 Wykres 11. Ocena atrakcyjności badanych obiektów

99 Wykaz rysunków Rys. 1. Narodowa flaga Norwegii Rys. 2. Herb Norwegii Wykaz map Mapa 1. Lokalizacje kościołów typu stave w Norwegii Mapa 2. PołoŜenie Karpacza względem powiatu i województwa Mapa 3. PołoŜenie Norwegii w Europie Północnej. 50 Wykaz fotografii Fot. 1. Kościół Burgund, Sogn Fot. 2. Widok kościoła w Norwegii w 1841 roku, wg. obrazu Fr. Prellera Fot. 3. Kościół Reinli, Valders Valery, z okresu ok Fot. 4. Kościół Reinli, Valders Valery, z okresu ok

100 Załącznik 1. Lokalizacja zachowanych do dziś w Norwegii kościołów typu stave. Źródło: r REINLI 101

101 Załącznik 2. Trasa translokacji kościoła Wang z Norwegii do Polski. Źródło: r. 102

102 Załącznik 4. Kościół Wang dziś. Źródło: fotografia z archiwum pastora Edwina Pecha. 104

103 Załącznik 5. Kościół Reinli dziś. Źródło: r. 105

104 Załącznik 6. Ankieta 1 Źródło: opracowanie własne. A N O N I M O W A A N K I E T A Jestem studentką IV roku Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, która pisze właśnie pracę magisterską na temat wpływu Kościółka Wang na kształtowanie się ruchu turystycznego w Karpaczu. Dla potrzeb mojej pracy prowadzę szereg badań związanych z tym tematem. Jeśli znaleźliby Państwo chwilę na odpowiedź na kilka poniŝszych pytań, przyczyniliby się Państwo znacznie do ukończenia tychŝe badań. Dziękuję z góry za wszelką pomoc. W odpowienim polu proszę zakreślić jedną z odpowiedzi. 1. Skąd Pani/Pan wie o istnieniu Kościoła Wang w Karpaczu? przeczytałam/przeczytałem w przewodnikach, informatorach turystycznych dowiedziałam/dowiedziałem się na miejscu w hotelu, pensjonacie dowiedziałam/dowiedziałem się od pilota, przewodnika, rezydenta byłam/byłem w okolicy i trafiłam/trafiłem do Kościoła Wang przypadkiem dowiedziałam/dowiedziałem się w biurze turystycznym, informacji turystycznej 2. Kto Panią/Pana namówił do odwiedzenia Kościoła Wang? czytałam/czytałem w przewodniku i to mnie zachęciło właściciel hotelu, pensjonatu, w którym się zatrzymałam/zatrzymałem pilot, przewodnik, rezydent obsługa biura turystycznego, informacji turystycznej 3. Czy przed przyjazdem do Karpacza wiedziała/wiedział Pani/Pan o istnieniu Kościoła? tak, z przewodnika turystycznego, z innych źródeł nie, z braku czasu nie interesuje mnie to przed przyjazdem nie czytam nic, chcę dowiedzieć się wszystkiego na miejscu. 4. Czy przyjechała Pani/Pan do Karpacza tylko zwiedzić Kościół Wang? tak nie 5. Czy w programie pobytu w Karpaczu mają Państwo odwiedzenie Kościoła Wang? tak nie 6. Jak ocenia Pani/Pan Kościół Wang na tle Karpacza (skala oceny od 1-6)? 1-2 punktów mało interesujący 3-4 punktów ciekawy, polecę znajomym, 5-6 punktów bardzo ciekawy, cieszę się, Ŝe mogłam/mogłem go zobaczyć i zwiedzić. Płeć: kobieta męŝczyzna Wykształcenie: podstawowe średnie wyŝsze. Wiek: lat lat lat lat 60 i więcej lat Narodowość... Dodatkowe uwagi

105 Załącznik 7. Ankieta 2 Źródło: opracowanie własne ANONYMOUS SURVEY This year I am graduating on the Wroclaw Univeristy Of Economy (Poland) and currently I am working on my final thesis, devoted to the influence of the Wang Church on the tourist traffic in my home city of Karpacz. In order to complete my work I need to conduct a series of researches, to proove my thesis. Therefore I would like to ask You to devote a few seconds to fill out this form and help me in my research. Please mark a one of the corresponding boxes next to the following questions: 1. How did You get to know about the Wang Church? I have read about it in the tourist guides I was informed about it by the hotel service/information desk I was informed about it by my guide or a local guide I visited the Church by accident I was informed about it by a local tourist information office 2. Who told You it would be a good idea to visit the Wang Church? the tourist guides influenced me most the owner of the hotel I stayed in my local guide tourist information office staff 5. Did You know about the Church prior to Your arrival to the City Of Karpacz? Yes, from a tourist guide/other sources No, because lack of time No, I am not interested in it No, I am not reading any guides prior the arrival. I want to find about everythnig when I get to the destination 4. Did You decide to visit Karpacz exclusively because of the Wang Church? yes no 5. Was visiting The Wang Church included in Your trip schedule? yes no 7. How would You rate the attractivness of The Church compared to the rest of The City on the scale from 1 to 6? 1-2 points not so interesting 3-4 points interesting, I will tell my friends about it 5-6 points very interesitng, I am very glad I could see it 8. In Your opinion, what steps should be taken in order to increase the awarness about the Wang Church? Sex: female male Education: primary school highschool univeristy degree Age: or older Nationality