Zrównoważony rozwój obszarów górskich. Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa

Transkrypt

1 Zrównoważony rozwój obszarów górskich Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa

2

3 Zrównoważony rozwój obszarów górskich Publikacja wydana w ramach projektu FAO "Zrównoważony rozwój obszarów górskich" TCP/POL/3004(A) Sustainable Mountain Development TCP/POL/3004(A) Koordynator projektu dr Andrzej Hałasiewicz Wydawca: Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA ul. Wspólna 30, Warszawa tel , fax ISBN: Autorzy zdjęć: Agnieszka Cyron, Agnieszka Latocha, Adam Poślednik Archiwum FAPA Projekt i druk: Zakład Poligraficzny U-H J. Skrajnowski ul. Krótka 1, Biskupiec tel./fax: (089) skrajnowski@interia.pl - 3 -

4 Spis treści Wstęp Zasadnicze konkluzje z analiz wykonanych w ramach programu FAO Zrównoważony Rozwój Obszarów Górskich TCP/POL/3004 (A) prof. dr hab. Jan Waszkiewicz Krajobrazowe uwarunkowania potencjału turystycznego Ziemi Kłodzkiej dr Agnieszka Latocha Zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich terenów górskich na przykładzie Kotliny Kłodzkiej prof. dr hab. Barbara Kutkowska Możliwości rozwoju obszarów wiejskich powiatu kłodzkiego. prof. dr hab. Barbara Kutkowska, prof. Józef Sowiński, dr Tomasz Berbeka, dr Izabela Kurtyka, dr Irena Kropsz, dr Henryk Łabędzki. Produkty górskie, rozwój małej przedsiębiorczości, zarządzanie marketingiem mgr Ryszard Malarski Bioróżnorodność, walory i zasoby ekologiczne Ziemi Kłodzkiej mgr Agnieszka Cyron Rola organizacji pozarządowych w zrównoważonym rozwoju ziem górskich wnioski z programu FAO Krzysztof Komornicki

5 Wstęp Przedstawiamy Państwu syntetyczne konkluzje z analiz przeprowadzonych w ramach projektu FAO Zrównoważony rozwój obszarów górskich. Mam nadzieję, że Czytelnik znajdzie w nich przydatne informacje. O górach najczęściej myślimy planując wakacje, czy przygotowując wyjazd na narty, a góry w Polsce postrzegamy przez pryzmat zamożności Zakopanego czy Karpacza. Góry to jednak coś znacznie więcej, to trudne życie w wielu wsiach i miasteczkach, to również zniszczone, czy zanikające sudeckie wsie czy zarosłe ślady po spalonych wsiach w Bieszczadach. Stając przed wieloma barierami rozwojowymi, góry z ich mieszkańcami są przede wszystkim naszym bogactwem, są potencjałem, który powinniśmy chcieć i umieć wykorzystać dla wspólnego, ogólnokrajowego dobra. Świadomość znaczenia tego bogactwa nieustannie wzrasta, czego wyrazem jest chociażby odrębny rozdział w Agendzie 21 (Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro 1992) czy obchodzony w 2002 r. Międzynarodowy Rok Gór. Polski rząd będąc świadom wagi problematyki zaprosił do współpracy agendę Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Rolnictwa i Wyżywienia (FAO), czego efektem jest projekt Zrównoważony rozwój obszarów górskich. Projekt realizowanych jest w Kotlinie Kłodzkiej, a jego rezultaty przybliża niniejsze wydawnictwo. Bardzo serdecznie dziękuję wszystkim, którzy przyczynili się do powstania projektu i jego realizacji. Dziękuję ekspertom z FAO, Thomasowi Hoferowi, Tomaszowi Loncowi i Yuri Badenkowowi; ekspertom krajowym, kierującemu pracami polskich ekspertów prof. Janowi Waszkiewiczowi, prof. Barbarze Kutkowskiej i jej zespołowi z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, Ryszardowi Malarskiemu, Agnieszce Cyron. Dziękuję samorządowcom z Kotliny Kłodzkiej i realizatorom projektów pilotażowych, burmistrzowi Radkowa Janowi Bednarczykowi i Tomaszowi Pawłowskiemu, Marianowi Kani, Barbarze i Ryszardowi Kalińskim, Lenie Kościańskiej i Janowi Lenartowi. Szczególne podziękowania kieruję do Krzysztofa Komornickiego, prezesa stowarzyszenia Wybrani w Górach, bez którego wielkiego zaangażowania i determinacji ten projekt by nie powstał. Dziękuję Małgorzacie Piotrowskiej, krajowemu koordynatorowi FAO w Polsce. Bardzo dziękuję wszystkim, którzy ten projekt przygotowali i zrealizowali. Jestem przekonany, że jego efekty będą promieniowały na inne obszary, również dzięki rozwijanej sieci współpracy różnego rodzaju instytucji, samorządów i organizacji pozarządowych. Trwałe ramy takiej współpracy może zapewnić porozumienie marszałków województw górskich, mam nadzieję, że takie porozumienie zostanie zawarte. Przy kilku procentach powierzchni kraju zaliczanej do obszarów górskich trudno jest wywołać ogólnopolską debatę o problemach związanych z tymi terenami. Dlatego też proponujemy większą aktywność mieszkańców i samorządów z obszarów górskich w artykułowaniu swoich problemów i rozwijaniu współpracy z innymi partnerami, zarówno z kraju jak i z zagranicy Andrzej Hałasiewicz Koordynator Projektu

6 prof. dr hab. Jan Waszkiewicz Zakład Ekonomii i Prawa Instytut Organizacji i Zarządzania Politechniki Wrocławskiej Zasadnicze konkluzje z analiz wykonanych w ramach programu FAO Zrównoważony Rozwój Obszarów Górskich TCP/POL/3004 (A) 1. Zasadniczy cel projektu TCP/POL/3004 (A) został w dokumencie programującym (sygnowanym przez przedstawicieli FAO i Rządu RP) określony następująco: Głównym celem jest pomoc rządowi Polski w jego wysiłkach wdrożenia działań zmierzających do zrównoważonego rozwoju obszarów górskich 2. Ustalenia programu adresowane są do dwóch poziomów organizacji społeczeństwa: struktur państwowych i społeczności lokalnych (głównie Kotliny Kłodzkiej, która była głównym przedmiotem badań), a jego efekty w obu tych obszarach określono jako: wzrost zdolności podmiotów aktywnych w obszarach górskich do zbudowania i wdrożenia strategii i programów zrównoważonego rozwoju obszarów górskich; sformułowanie programu inwestycyjnego dla stymulowania zrównoważonego rozwoju obszarów górskich, który powinien zawierać stworzenie narodowej strategii rozwoju obszarów górskich oraz jej regionalnych (i międzynarodowych) składników. 3. Polskie góry stanowią z punktu widzenia problemów rozwojowych kraju problem marginalny. Obejmują one niespełna 10% obszaru kraju (gminy górskie obejmują zaledwie 5,2%). Na dodatek najważniejsze górskie obszary (Karpaty i Sudety), co ma znaczący wpływ na ich percepcję w programach rozwoju Polski. Mniej więcej podobny jest udział obszarów górskich w tworzeniu PKB. Jest to jeden z powodów niedoceniania problematyki rozwoju obszarów górskich, które mają swoje miejsce jedynie przy omawianiu polityki ekologicznej i rozwoju turystyki (w obu tych obszarach ma też wyjątkowo silnych konkurentów w innych obszarach kraju). Taka optyka spowodowała między innymi, że proces legislacyjny związany z przyjęciem Ustawy Górskiej (2001) nie został zakończony, prace nad nową ustawą ślimaczą się w kolejnych kadencjach Sejmu, a międzynarodowe akty prawne dotyczące rozwoju obszarów górskich czekają na ratyfikację. We wszystkich tych kwestiach konieczny jest stały, silny lobbing środowisk i regionów zainteresowanych prawnym uregulowaniem problemów ziem górskich w Polsce

7 4. Nie ma, i w najbliższym czasie nie należy spodziewać się, powstania na poziomie Rządu RP strategii rozwoju ziem górskich. Nie ma też (i ze względu na kształt polskiej sceny politycznej nie należy się spodziewać) spójnej, długoterminowej polityki skierowanej na rozwój ziem górskich (czy choćby zapobiegania negatywnym procesom obserwowanym ze szczególnym nasileniem na tych obszarach). Co ważniejsze, nie ma jednomyślności co do konieczności powstania krajowej strategii zrównoważonego rozwoju ziem górskich. Nawet w gronie ekspertów były w tym względzie zdania podzielone (jednak znakomita większość popierała tę ideę). 5. Rozwój regionalny jest domeną samorządowych władz województw. Regiony posiadające na swoim terytorium znaczące górskie obszary (dolnośląskie, małopolskie, opolskie, podkarpackie, śląskie i świętokrzyskie dalej nazywane będą województwami górskimi) uwzględniają ich specyfikę w swoich dokumentach programujących rozwój (strategiach ogólnych i sektorowych, planach operacyjnych itd.). Jest to poważny dorobek samorządów i ich intelektualnego zaplecza, w większości przypadków uwzględniający dodatkowo punkty widzenia i racje innych partnerów społecznych (w tym samorządów niższego szczebla). W tej sytuacji istnieje zarówno konieczność (p. p. 4), jak i praktyczna możliwość stworzenia polskiej strategii dla regionów górskich siłami zainteresowanych regionów. 6. Punktem wyjścia takich prac powinno być porozumienie marszałków ziem górskich w tej kwestii. 7. Oczywiście ustalenie strategii zrównoważonego rozwoju ziem górskich wymaga dobrego rozeznania i wyważenia interesów i punktów widzenia różnych obszarów. Tymczasem różne obszary górskie bardzo różnią się między sobą pod względem geografii i geologii, przyrody, gospodarki, struktury społecznej, kultury czy tradycji. Ostatnie elementy są wynikiem burzliwej historii i wynikających z niej decyzji politycznych podejmowanych w II połowie XX wieku. W tej sytuacji praca nad strategią powinna być poprzedzona wzmocnieniem kooperacji różnych środowisk (gospodarczych, naukowych, politycznych, społecznych itd.), ich sieciowej współpracy, wymiany doświadczeń i poglądów. 8. Ten kompleks zagadnień w Programie inwestycyjnym nazwany został wzmacnianiem struktur rozwoju poprzez współpracę i obejmuje pięć komponentów, z których każdy rozkłada się na konkretne działania: Budowa sieci (niekoniecznie jednej) współpracy instytucji, organizacji pozarządowych, gmin zainteresowanych zrównoważonym rozwojem obszarów górskich. Stworzenie efektywnego klastera kompetencji związanych ze zrównoważonym rozwojem obszarów górskich (chodzi o zacieśnienie współpracy ośrodków naukowych pracujących nad różnymi aspektami tego zagadnienia. Utworzenie kierunków studiów o problemach rozwoju obszarów górskich jako instytucji interdyscyplinarnych i międzyuczelnianych (punktem wyjścia mogłyby być studia podyplomowe). Inwentaryzacja i udostępnienie (w Internecie) problemów, podejść dokumentów odnoszących się do zrównoważonego rozwoju polskich gór. Stworzenie kompleksowej strategii rozwoju polskich obszarów górskich

8 Na realizację całości tych przedsięwzięć przewidziano okres pięcioletni. 9. Umieszczenie konstrukcji strategii jako zwieńczenia działań w tym module powodowane jest tym, że w naszym odczuciu powinna ona być poprzedzona poważnym zaawansowaniem działań w pozostałych komponentach. 10. W pierwszym komponencie przewidziano zorganizowanie jako stałej cyklicznej imprezy Forum Gór Polskich, dla którego wzorcem może być Forum Krynickie bądź odbywające się co roku Dolnośląskie Forum Polityczne i Gospodarcze, na którym w bardzo licznym (ok. 700 osób) i różnorodnym gronie prowadzi się dyskusje o najważniejszych problemach rozwojowych regionu. Być może dobry byłby dwuletni cykl organizacji takich forów z odbywającymi się w międzyczasie forami skupionymi na problemach poszczególnych kompleksów górskich. 11. We wszystkich działaniach wymienionych w p konieczne jest uwzględnianie międzynarodowego kontekstu, a więc obecność naszych czeskich, słowackich i ukraińskich sąsiadów. 12. W tym kontekście warto wspomnieć również o idei stworzenia Konwencji Sudeckiej analogicznej do istniejącej Konwencji Karpackiej, która tworzyłaby ramy dla korzystnej merytorycznej i instytucjonalnej współpracy nad problemami rozwoju Sudetów. 13. Geologiczna, krajobrazowa, biologiczna, kulturowa i gospodarcza różnorodność jest największym bogactwem obszarów górskich. Ona też stanowi zasadniczy zasób, na którym budować można ich rozwój. Jednakże w ostatnich stuleciach, a zwłaszcza dekadach, została ona w znaczącym stopniu zubożona i uruchomione mechanizmy unifikujące działają w dalszym ciągu. Utrzymanie, a jeśli potrzeba również restytucja tej różnorodności powinny być przedmiotem szczególnej troski. Jednakże, z samej istoty rzeczy, działania w tej dziedzinie muszą przebiegać poprzez ograniczone w swoim zasięgu drobne programy pilotażowe, upowszechnianie dobrych praktyk, zachęcanie do podejmowania niestandardowych działań w zakresie ochrony tradycyjnych wartości (oraz ich materialnych i społecznych wcieleń ) itp. 14. Taka logika leży u podstaw przeprowadzonych w ramach projektu TCP programów pilotażowych. Ukazują one możliwości wyjścia poza tradycyjne formy aktywności gospodarczej (uzupełniające formy dochodów dla tradycyjnych gospodarstw rolnych, kreowanie i propagowanie produktu regionalnego) i mogą być zaczynem dla wzbogacenia tkanki społecznej (grupy producenckie, systemy dystrybucyjne, sieci powiązań kreatywnych producentów, ośrodki propagowania nowych idei itp.). Tak więc dwa projekty pokazują, że w propozycjach produkcji rolnej można wyjść poza dotychczasowe propozycje ( Winnica podgórska i Koziarnia ), dwa wskazują na możliwość połączenia rozsądnych efektów ekonomicznych z przywróceniem tradycyjnych elementów krajobrazowych ( Sad Kolekcja program nakierowany na odnowienie tradycyjnych odmian drzew owocowych i propagowanie tradycyjnych sadów przydomowych, oraz Łąka górska podobne założenia dotyczące górskich pastwisk). Wreszcie dwa programy dotyczą przywrócenia naturalnej różnorodności biotopów leśnych ( Reintrodukcja cisa i Kolekcja dzikich owoców górskich ). 15. Zachęcające efekty programów pilotażowych są punktem wyjścia do sformułowania dwóch kolejnych modułów Programu inwestycyjnego : Restytucja bioróżnorodności w środowisku naturalnym i w rolnictwie Zachowanie i odbudowa dziedzictwa kulturowego zapisanego w krajobrazie - 8 -

9 16. Pierwszy z tych programów zawiera trzy komponenty. Jeden z nich nakierowany jest na restytucję bioróżnorodności i proponuje się w nim analogiczne do przeprowadzonych w Kotlinie Kłodzkiej programów uzupełnienia biotopów leśnych i odtworzenia tradycyjnych łąk górskich wraz ze społeczną i instytucjonalną infrastrukturą służącą upowszechnieniu osiągniętych efektów. Oczywiście w każdym z regionów powinny być wybrane specyficzne gatunki (i ich zestawy) podlegające restytucji. Niemniej wszystkie te działania mogą być ujęte w jeden krajowy program działania, co zwiększy siłę przebicia zarówno problemów, jak i prób ich rozwiązania. Podobnie jest z dwoma kolejnymi komponentami odtworzeniem sadów górskich oraz urozmaiceniem produkcji rolnej (programy podobne do naszej koziarni i winnicy, choć w każdym regionie górskim specyficznie dobrane). Powtórzmy, że nie same pilotaże, ale wskazanie poprzez nie na możliwości zwiększenia różnorodności jest istotnym elementem tej propozycji. 17. W module trzecim, krajobrazowym, proponujemy działania zmierzające w stronę restytucji górskiego krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich (tradycyjne rozwiązania architektoniczne i dotyczące zagospodarowania przestrzennego, inwentaryzacja i ochrona ważnych kulturowo obiektów nie zawsze zasługujących na status zabytku, odtworzenie pewnych walorów krajobrazowych ). Drugi moduł dotyczy kwestii małej retencji na potokach i rzekach górskich, mającej wielkie znaczenie z punktu widzenia hydrologicznego, gospodarczego, krajobrazowego, ekologicznego. Tej kwestii powinno się poświęcić zdecydowanie więcej uwagi, niż to czyniono dotąd. 18. Trzeci komponent z tego modułu zasługuje na osobne wypunktowanie, gdyż dotyczy kwestii o wyjątkowym znaczeniu, dotychczas niedocenianej. Chodzi o rewitalizację górskich i podgórskich miasteczek. Zostały one ukształtowane w innej społecznej i gospodarczej rzeczywistości jako centra koordynujące społeczne i gospodarcze funkcje otaczającego je obszaru (ośrodki administracyjne, centra wymiany i obsługi, ośrodki życia intelektualnego i duchowego w tym edukacji itp.). W globalizującym się świecie większość tych funkcji odeszła do przeszłości, co odbiło się na statusie miejscowości i ich standardzie cywilizacyjnym, poziomie życia mieszkańców itp. Problem wymaga dokładniejszego badania uwzględniającego całą różnorodność sytuacji, z którymi mamy do czynienia (miejscowości, które stały się centrami ruchu turystycznego, w tym kurorty, mają się świetnie, dawne centra przemysłowe upadają), oraz zaproponowania dobrze zaadresowanych programów rewitalizacyjnych. Oczywiście główna inicjatywa w tym względzie powinna należeć do lokalnych społeczności. 19. Istnieje powszechna zgoda co do tego, że różnorodna turystyka (w tym agroturystyka i ekoturystyka) stanowi szansę dla rozwoju gospodarczego terenów górskich. W tej kwestii badania nasze pokazały, że pomimo wielu pozytywnych tendencji, działanie w tym obszarze posiada szereg mankamentów. Gdzieniegdzie żywiołowy rozwój funkcji turystycznych wchodzi w kolizję z innym elementami zrównoważonego rozwoju (walory krajobrazowe i ekologiczne). Już to wskazuje na konieczność kompleksowego myślenia o rozwoju tych funkcji. Oferta turystyczna powinna być bardziej kompleksowa i aktywizująca wszystkie walory terenów górskich (połączenie agroturystyki z aktywnymi formami wypoczynku, szerokim użyciem produktów lokalnych, wykorzystaniem niedocenianych możliwości turystyki wodnej kajaki, pontony itp.). Konieczne jest tworzenie systemów obsługujących pewne sektory rynku turystycznego (spięcie ścieżek rowerowych w jeden system, system pól dla caravaningu być może należy go zintegrować z istniejącymi systemami czeskim i słowackim, oznakowane trasy dla turystyki hobbystycznej itp.). Ta ostatnia kwestia wymaga dodatkowych analiz i działań. Jak się wydaje, oferta turystyczna powinna być adresowana do pewnych grup niszowych. W badanym przez nas obszarze otwierają się interesujące możliwości dla miłośników militariów i fortyfikacji, historii kolejnictwa, ale też dla pielgrzymów (wyjątkowe zgromadzenie sanktuariów). W tym obszarze również trzeba widzieć możliwość wzbogacenia oferty o obiekty i tereny leżące poza naszymi granicami

10 20. Obok turystyki, rolnictwo i hodowla są naturalnymi i tradycyjnym obszarami aktywności gospodarczej obszaru. W pracy nad programem sformułowano szereg wniosków dotyczących poprawy sytuacji w tych dziedzinach. Omówione są one w materiałach innych uczestników projektu (por. streszczenia prof. B. Kutkowskiej, I. Kurtyki i kierowanego przez prof. Kutkowską zespołu Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu). Ze względu na różnice między różnymi obszarami górskimi wnioski te koncentrują się na Kotlinie Kłodzkiej, jednakże stanowią one dobry punkt wyjścia dla działań i programów obejmujących inne tereny górskie w Polsce. 21. Osobne miejsce w gospodarce (i zagospodarowaniu) obszarów górskich zajmuje gospodarka leśna, która jedynie marginalnie była objęta naszymi badaniami. Jak się wydaje, ciągle najistotniejszym problemem jest przebudowa drzewostanów odejście od monokultur implantowanych w polskich górach w XIX i XX wieku i powrót do ekosystemów zbliżonych do tradycyjnych (naturalnych). Wraca więc problem bioróżnorodności na terenach górskich. 22. Generalnie, szansę dla rozwoju obszarów górskich stanowią małe i średnie, zakorzenione w lokalnych społecznościach przedsiębiorstwa (przede wszystkim, ale nie tylko, związane z turystyką i przetwórstwem lokalnych surowców). Należy dobrze zbadać warunki dla rozwoju takich przedsiębiorstw na terenach górskich (i podgórskich) i zabiegać o tworzenie korzystnego klimatu oraz rozwiązań organizacyjnych dla stymulowania ich rozwoju. Jak się wydaje, będą tu występowały zasadnicze różnice między różnymi terenami i nasze wnioski dotyczące Kotliny Kłodzkiej (p. streszczenie R. Malarskiego) nie przenoszą się na inne obszary. Niemniej ważna jest wymiana myśli i propagowanie najlepszych rozwiązań. 23. Obszary górskie borykają się z szeregiem problemów infrastrukturalnych. Najbardziej widoczne są te, które dotyczą infrastruktury komunikacyjnej. Należy naciskać na realizacje tych projektów, które sprzyjają turystycznemu rozwojowi danych obszarów (dostępność, integralność). Przykładem tego typu idei jest dolnośląski pomysł Drogi Śródsudeckiej. Trzeba przy tym pamiętać o wstąpieniu Polski do strefy Schengen, co zmienić może tradycyjne strumienie ludzi i towarów przepływających przez obszary górskie Polski Południowej. Ważne są działania zmierzające do odnowienia transportu kolejowego. Jest on istotny nie tylko jako atrakcja turystyczna, ale i dla przewozu masowych towarów, których ciągle dostarczają polskie góry (drewno, kruszywa). 24. Osobną kwestię stanowią rozwiązania infrastrukturalne na poziomie lokalnym, obejmujące dostawę mediów oraz odprowadzanie ścieków i zagospodarowanie odpadów. Jak się wydaje, większa uwaga powinna być poświęcona rozwiązaniom rozproszonym (a nie masywnemu osieciowaniu), znanym z innych górskich obszarów Europy. Są to tylko niektóre wnioski z przeprowadzonych analiz, które traktujemy jako punkt wyjścia do dalszej dyskusji wykraczającej poza terytorialny i merytoryczny zakres programu TCP

11 dr Agnieszka Latocha Instytut Geografii Uniwersytetu Wrocławskiego Krajobrazowe uwarunkowania potencjału turystycznego Ziemi Kłodzkiej 1. Zmiany krajobrazu i użytkowania ziemi na Ziemi Kłodzkiej 1.1. W czasach historycznych zaznaczyły się dwa główne trendy zmian ludności na Ziemi Kłodzkiej i w Sudetach oraz związane z nimi zmiany użytkowania ziemi. W pierwszej fazie, od początków osadnictwa (XIII-XIV w.) aż do drugiej połowy XIX w., następował stały przyrost liczby ludności oraz nasilanie działalności gospodarczej. W nawiązaniu do tych zmian następowało przesuwanie granicy rolno-leśnej w górę stoków oraz zwiększanie areału gruntów rolnych kosztem kurczących się powierzchni leśnych, co z kolei wpłynęło na nasilającą się erozję gleby. Ukształtował się wówczas krajobraz otwarty, tzn. z dużą ilością wylesionych powierzchni, często sięgających nawet linii wododziałowych Od XIX w. zaczęły pojawiać się nowe kierunki zmian użytkowania ziemi i rozwoju krajobrazu. W celu ograniczenia intensywnej erozji gleby rozpoczęto wówczas planowe nasadzenia lasów (miały one charakter monokultur świerkowych), a także terasowano stoki, co do tej pory widoczne jest w krajobrazie w postaci schodkowych profili stoków, nawet jeśli nie są one już użytkowane rolniczo Od końca XIX w. na Ziemi Kłodzkiej rozpoczął się proces wyludniania i wycofywania gospodarki człowieka z wyżej położonych obszarów. Proces ten trwa do dnia dzisiejszego, a szczególnie nasilony został w okresie powojennym, gdzie niektóre z wiosek uległy całkowitemu wyludnieniu, stając się osadami zanikłymi ( osady duchów ). Procesy społeczno-gospodarcze mają swoje odzwierciedlenie w przemianach użytkowania ziemi. Następuje ponowny wzrost powierzchni lasów oraz terenów wtórnej sukcesji roślinnej na gruntach porolnych. Różne stadia sukcesji decydują o dużym stopniu bioróżnorodności oraz powstaniu krajobrazu mozaikowego, o znacznym zróżnicowaniu W ostatnich latach ponownie obserwuje się stopniowe zmiany procesów społeczno-gospodarczych w regionie, a mianowicie rozwój zabudowy letniskowej i weekendowej. W efekcie postępujący wcześniej proces renaturalizacji obszarów górskich został w niektórych miejscach zahamowany

12 2. Potencjał turystyczny krajobrazu Ziemi Kłodzkiej 1.5. Krajobraz Ziemi Kłodzkiej odznacza się bardzo dużym stopniem różnorodności, co decyduje o jego wysokich walorach zarówno pod względem przyrodniczym, kulturowym, jak i estetycznym. Z tego względu stanowi on bardzo ważny czynnik rozwoju regionalnego, o ile zostanie w odpowiedni sposób wyeksponowany i wypromowany. Różnorodność i harmonia struktury przestrzennej krajobrazu jest w szczególności doceniana przez turystów oraz ludzi z miast, poszukujących spokojnych, odizolowanych miejsc w bliskim kontakcie z przyrodą. Na atrakcyjność krajobrazu Ziemi Kłodzkiej składa się kilka czynników: 1.6. Różnorodność form rzeźby terenu, która związana jest z dużym zróżnicowaniem geologicznym podłoża i znacznym urozmaiceniem występujących typów skał. Na zróżnicowanie rzeźby składają się: wychodnie litego podłoża, często w postaci malowniczych grup skalnych, strome i łagodne stoki, faliste lub spłaszczone szerokie powierzchnie wierzchowinowe, jaskinie (Ziemia Kłodzka jest jednym z dwóch najważniejszych sudeckich obszarów występowania zjawiska krasowych!), wąwozy, jary potoków itp. Góry Stołowe są z kolei unikatem nie tylko w skali krajowej, ale w środkowej Europie, stanowiąc przykład dobrze rozwiniętej rzeźby gór płytowych. Różnorodność tych form, przy jednoczesnym łatwym dostępie do większości z nich, może stanowić doskonałą bazę promocji regionu, w oparciu, przykładowo, o rozwój turystyki kwalifikowanej. Warto podkreślić, że znaczna liczba form przyrody nieożywionej na terenie Ziemi Kłodzkiej jest unikatowej wartości zarówno w skali regionu, jak i kraju Obecny stan krajobrazu jest szczególnie wartościowy pod względem bioróżnorodności. Trwająca obecnie faza przejściowa pomiędzy intensywnym użytkowaniem rolniczym w okresie przedwojennym a późniejszym, powojennym upadkiem rolnictwa i rozwojem wtórnej sukcesji roślinnej na gruntach porolnych charakteryzuje się występowaniem obok siebie całkowicie odmiennych środowisk: lasów, gruntów rolnych, pastwisk, łąk, opuszczonych pól z różnymi stadiami rozwoju wtórnej sukcesji (trawy, zakrzaczenia, zadrzewienia). To zróżnicowanie wpływa z kolei na powstanie znacznej ilości ekotonów (linii granicznych pomiędzy odmiennymi siedliskami przyrodniczymi) z dużą ilością odmiennych siedlisk, co z kolei przyczynia się do utrzymania stabilności systemu przyrodniczego. Obecny krajobraz o charakterze mozaikowym powinien więc zostać utrzymany tak ze względów estetycznych, jak przede wszystkim ekologicznych Krajobraz otwarty. Znaczne, rozległe otwarte przestrzenie, występujące zarówno w dnach dolin, jak i na powierzchniach wierzchowinowych stanowią kolejny cenny aspekt krajobrazu Ziemi Kłodzkiej (i całych Sudetów). Wylesione obszary są skutkiem z jednej strony wcześniejszych działań człowieka (wycinanie lasów dla rolnictwa, leśnictwa, górnictwa, hutnictwa i przemysłu), a z drugiej efektem klęsk ekologicznych, np. wymierania lasów, które obecnie zaznacza się szczególnie w Masywie Śnieżnika. Jednak walory widokowe takich obszarów, a tym samym ich znaczenie estetyczne, są nie do przecenienia. Dodatkowym atutem w promocji otwartego, przestrzennego krajobrazu jest znaczna ilość istniejącej już obecnie w terenie sieci nieutwardzonych dróg polnych i ścieżek, które, jako nieużywane, dość szybko zanikają z krajobrazu. Ich wykorzystanie turystyczne, np. jako szlaki piesze, rowerowe, konne, narciarstwa biegowego, sprzyjałoby promocji i ekspozycji wyjątkowości rozległych otwartych przestrzeni tego heterogenicznego krajobrazu. Należy podkreślić, że nie zaleca się planowania zalesiania stoków na dużą skalę, gdyż wówczas jeden z najcenniejszych walorów przyrodniczych, jakim odznacza się region kłodzki różnorodny, otwarty krajobraz zostałby utracony

13 1.9. Krajobraz historyczny. Region kłodzki odznacza się bardzo skomplikowanymi dziejami, w tym wielokrotną zmianą właścicieli tych ziem czy przynależności państwowej, czego efektem było/jest nakładanie się różnorodnych wpływów, tradycji i impulsów kulturowych płynących z różnych regionów Europy. Mimo że ciągłość populacji i tradycji została gwałtownie przerwana po II wojnie światowej (przesiedlenia), to ślady przeszłości nadal zapisane są w krajobrazie. Należy do nich między innymi: zachowanie dawnej (często średniowiecznej) struktury osadnictwa, zabudowa małych miast i wsi, granice dawnego podziału pól, które wyraźnie zaznaczają się w krajobrazie jako linie zadrzewień, często wzdłuż nieistniejących już współcześnie dróg; ruiny zabudowań na terenach zanikłych wsi, formy związane z dawnym użytkowaniem (terasy rolne na stokach, stare stawy hodowlane, zabudowa hydrotechniczna, dawne młyny; kamieniołomy, sztolnie, wapienniki, huty, kuźnie itd.), a także obiekty militarne związane z różnymi okresami (fortece, bastiony, ruiny średniowiecznych zamków). Wszystkie te elementy składają się na tzw. krajobraz historyczny. Złożone i skomplikowane dzieje regionalne, których ślady nadal trwałe są w krajobrazie, powinny zostać bardziej wypromowane, także poza granicami regionu. Większość ruin jest zarośnięta i całkowicie zapomniana, stąd wymagałyby one znacznego nakładu pracy, aby je odpowiednio wyeksponować i utrzymać. Dobrym przykładem jest National Trust w Wielkiej Brytanii i Irlandii, gdzie prawie każda ruina staje się wyjątkową atrakcją turystyczną. Z jednej strony wyeksponowanie zabytków historycznych przyciągnie większą liczbę turystów, z drugiej natomiast co jest znacznie istotniejsze może to sprzyjać rozwinięciu poczucia utożsamienia z regionem, a tym samym pozwolić na wykształcenie się w mieszkańcach patriotyzmu lokalnego. Lokalna ludność, żyjąca w krajobrazie zakorzenionym w historii, często nie jest nawet świadoma jego wielkiej wartości. Promocja historii odzwierciedlonej w krajobrazie powinna stać się częścią edukacji regionalnej na różnorodnych jej poziomach, co pozwoli, być może, wykształcić brakujące dotąd poczucie identyfikacji z regionem. Krajobraz historyczny może stać się także produktem regionalnym w postaci wzrastającej ilości atrakcji turystycznych, ścieżek dydaktycznych, wykładów tematycznych i publikacji, które objaśniałyby w przystępny sposób historyczną wartość krajobrazu. Jednak, co najważniejsze, działalność ta nie powinna ograniczać się wyłącznie do debat akademickich, ale powinna przede wszystkim odbywać się wśród lokalnych mieszkańców, w terenie, na obszarach, których bezpośrednio dotyczy Dziedzictwo kulturowe. Krajobraz historyczny zawiera w sobie także ogromne zróżnicowanie dziedzictwa kulturowego regionu kłodzkiego, odznaczającego się wielką wartością. Jest ono wyrazem powiązanych i nakładających się na siebie wpływów i oddziaływań różnych kręgów kulturowych. Przykładowo, region ten odznacza się bardzo dużym zróżnicowaniem stylów architektonicznych należą do nich, między innymi, typowa zabudowa wiejska Sudetów o charakterze szachulcowym, XIX-wieczna architektura uzdrowisk, pozostałości gotyckich zamków, średniowieczne kościoły, renesansowe i barokowe rezydencje i zdobnictwo, klasycystyczne pałace i fortece. Warto wymienić, że Ziemia Kłodzka (obszar Gór Bystrzyckich) jest jednym z dwóch głównych rejonów, gdzie występują w Sudetach drewniane kościoły z XVI-XVIII w. Innym istotnym walorem krajobrazu kulturowego tego regionu jest wyjątkowe nagromadzenie obiektów sakralnych (sanktuaria, kościoły, kaplice, krzyże). Jednakże większość wymienionych powyżej budynków jest bardzo zaniedbana, często w katastrofalnym stanie. Dopiero w ostatnich dekadach rozpoczęto odbudowę niektórych z nich, często przy udziale kapitału zagranicznego. W większości przypadków odnowione i odrestaurowane obiekty stają się ekskluzywnymi pensjonatami, hotelami lub centrami konferencyjnymi. Niestety, liczba dotychczas odnowionych obiektów jest niewielka, podczas gdy inne pozostają zaniedbane. Powinien zostać utworzony specjalny fundusz/dotacja dla potencjalnych inwestorów, którzy zamierzają odnawiać i utrzymywać obiekty dziedzictwa kulturowego na Ziemi Kłodzkiej. Wsparcie to powinno być jednak nie tylko finansowe, ale także merytoryczne, jak na przykład doradztwo architektów, historyków i historyków sztuki czy planistów przestrzennych, dzięki czemu restaurowany budynek zachowałby swój oryginalny charakter i jednocześnie pozostał w harmonii z otoczeniem

14 1.11. Ogólną rekomendację, jeśli chodzi o dalszy rozwój krajobrazu i środowiska na Ziemi Kłodzkiej, stanowi rozwój ekoturystyki, gdyż bardzo sprzyjają jej warunki naturalne. Jednakże należy podkreślić, że powierzchnia lasów względem terenów otwartych nie powinna już zbyt mocno wzrosnąć, aby nie utracić najcenniejszych walorów krajobrazowych. Rozwój turystyki nie powinien mieć także charakteru agresywnego (np. budowa nowych centrów narciarskich), gdzie potencjalne zniszczenia zagroziłyby całemu regionowi. Największą wartością tego obszaru jest jego oddalenie i dzikość przyrody i to powinno być w wyważony sposób promowane w pierwszej kolejności. Nie wyklucza to natomiast rozwoju gospodarczego, gdyż stworzone zostaną nowe miejsca pracy. Działania promocyjne powinny być oparte przede wszystkim na rozwoju wiedzy i umiejętności oraz edukacji regionalnej, a nie wyłącznie na rozwoju infrastruktury materialnej, która może prowadzić do trwałych, negatywnych zmian w środowisku i psuć krajobraz. Na Ziemię Kłodzką przyjeżdża coraz więcej osób z miast poszukujących ciszy i spokoju w przyrodzie. Pod tym względem potencjał Ziemi Kłodzkiej jest olbrzymi i w dużej mierze jeszcze niewykorzystany. Należy jednak zaznaczyć, że ekoturystyka nie ma możliwości nieograniczonego rozwoju na całej Ziemi Kłodzkiej, stąd też obszary wiejskie powinny dysponować szerszą skalą aktywności, przykładowo usług obsługi uzdrowisk czy centrów pielgrzymkowych. Zaprezentowane powyżej procesy i zjawiska, stanowiące o istotnej wartości krajobrazu i środowiska przyrodniczo-kulturowego Ziemi Kłodzkiej, zostały uwzględnione także w planach inwestycyjnych (część II). Dotyczą one projektów mających na celu edukację regionalną na temat zrównoważonego rozwoju gór oraz integrację interdyscyplinarnych badań nad rozwojem obszarów górskich (I stworzenie Centrum Badań nad Zrównoważonym Rozwojem Instytut Sudecki; II utworzenie międzyuczelnianych studiów podyplomowych obejmujących zagadnienia zrównoważonego rozwoju obszarów górskich). Druga grupa projektów dotyczy krajobrazu kulturowego jego odnowienia i utrzymania w stanie równowagi. Bardziej szczegółowy jest projekt odbudowy i przywrócenia małej retencji w obrębie dolin i stoków. Fot.: Agnieszka Latocha

15 prof. dr hab. Barbara Kutkowska Katedra Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu Zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich terenów górskich na przykładzie Kotliny Kłodzkiej Pojęcie i realizacja rozwoju zrównoważonego terenów wiejskich Konieczność rozwoju zrównoważonego terenów wiejskich usytuowanych na obszarach górskich ma szczególne uzasadnienie. Góry, ze względu na swoje ogólnonarodowe, a także ponadnarodowe znaczenie, ze względu na pełnione funkcje przyrodnicze, środowiskowe, krajobrazowe, turystyczne, kulturowe oraz społeczne wymagają odrębnego traktowania. Propagowany trwały rozwój obszarów wiejskich w górach warunkowany jest wzbogaceniem ich różnorodności nie tylko poprzez poszerzanie zakresu działalności społeczno-gospodarczych, ale także szczególnie w odniesieniu do gór, poprzez kształtowanie i ochronę różnorodności krajobrazu kulturowego i naturalnego. Koncepcja rozwoju zrównoważonego ma na celu trwałą poprawę jakości życia obecnych oraz przyszłych pokoleń poprzez integrację oraz kształtowanie właściwych proporcji pomiędzy pięcioma podstawowymi wymiarami (ładami): ładem ekonomicznym, ładem ekologicznym, ładem społecznym, ładem instytucjonalnym oraz ładem przestrzennym. Działania na rzecz zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich Kotliny Kłodzkiej sprowadzają się zatem do harmonijnej realizacji głównych celów, a mianowicie: produkcyjno- -ekonomicznego, środowiskowego, społecznego oraz instytucjonalnego. Cel produkcyjny sprowadza się do dostarczania przez gospodarstwa rolnicze odpowiedniej ilości produktów dobrej jakości, które znajdą swojego odbiorcę. Dotyczy to produkcji gospodarstw towarowych produkujących na większą skalę poza region Kotliny oraz mniejszych gospodarstw wytwarzających na rynki lokalne, także na

16 potrzeby turystów (jest to zdecydowanie większość gospodarstw rejonu górskiego). Cel ekonomiczny polega na stworzeniu warunków do wytwarzania odpowiedniego dochodu rodziny wiejskiej opartego o dochody uzyskiwane przy uruchamianiu lokalnych zasobów (działalność pozarolnicze) oraz o wsparcie zewnętrzne polegające na działaniach agencji rządowych i innych instytucji na rzecz rolnictwa i obszarów wiejskich. Cel środowiskowy to gospodarowanie w sposób nie zagrażający równowadze ekosystemów. W praktyce może to być realizowane przez rolnictwo zrównoważone, rolnictwo ekologiczne, kreowanie świadomości ekologicznej wśród mieszkańców, rozwój turystyki alternatywnej, ograniczanie turystyki masowej i działania zewnętrzne na rzecz ochrony środowiska. Cel społeczny związany jest z rozwojem osobowości i pogłębianiem świadomości społecznej. Realizacja tego celu w dużej mierze zależy od: akceptacji nierolniczej części społeczeństwa na rzecz działań związanych z rozwojem rolnictwa i obszarów wiejskich i od rozwoju aktywności społecznej poprzez ścisłą współpracę mieszkańców wsi. Cel instytucjonalny może być realizowany przez powstawanie i rozwój instytucji działających na rzecz rolnictwa i mieszkańców. Tereny wiejskie Kotliny Kłodzkiej charakteryzują się wysokimi walorami przyrodniczymi. Zachowanie tych cennych terenów wymaga interwencji zewnętrznej i akceptacji społecznej na rzecz tych działań dla realizacji celu ekologicznego. Wsparcie zewnętrzne udzielane jest między innymi przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Zasobów Wodnych we Wrocławiu. Działania tego funduszu umożliwiają realizację celów środowiskowych rozwoju zrównoważonego. W latach 2005 i 2006 na terenie powiatu kłodzkiego zrealizowano 46 zadań, na które udzielono ponad 7 mln zł bezzwrotnych dotacji i 16 mln zł pożyczek nisko oprocentowanych. Ład środowiskowy osiągać się powinno poprzez ochronę i racjonalną gospodarkę zasobami naturalnymi i wspieranie finansowe tych przedsięwzięć, ale również przez edukację mieszkańców mającą na celu wytworzenie świadomości ekologicznej, gdyż właśnie mieszkańcy odgrywają zasadniczą rolę w rozwoju zrównoważonym. Podstawowym zadaniem działań edukacyjnych jest kreowanie świadomości ekologicznej. Powyższe działania powinny należeć do zadań lokalnych samorządów wspieranych środkami finansowymi pochodzącymi np. z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Zasobów Wodnych oraz ze środków unijnych. Jednym z kierunków zagospodarowania terenów cennych przyrodniczo jest zalesianie gruntów o niskiej przydatności do produkcji rolniczej. Większość gmin powiatu kłodzkiego charakteryzuje się znacznym udziałem lasów w powierzchni ogólnej przekraczającym średni stopień lesistości na Dolnym Śląsku wynoszącym 29%. Wskaźnik lesistości powiatu kłodzkiego jest wysoki i wynosi średnio 43%. Także obszary wiejskie tego powiatu charakteryzują się wysokim, bo średnio 42%, wskaźnikiem lesistości. W przypadku większości gmin zamierza się zwiększyć wskaźniki lesistości poprzez areały gruntów przeznaczonych do zalesiania. Możliwości rozwojowe stwarza także podejmowanie programów rolnośrodowiskowych w gospodarstwach rolniczych w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Gminy powiatu kłodzkiego znajdują się na strefach priorytetowych, co oznacza, iż położone na ich terytoriach gospodarstwa mogą korzystać ze wszystkich pakietów rolnośrodowiskowych. Programy rolnictwa ekologicznego cieszyły się największym zainteresowaniem. Już obecnie w powiecie kłodzkim funkcjonują 104 gospodarstwa ekologiczne (około 20% ogółu ekologicznych gospodarstw dolnośląskich), czyli około 2% gospodarstw powiatu. Ekonomiczna ocena tych programów wykazała wzrost dochodu rolniczego w granicach od 34% do 61%. Wyższe efekty ekonomiczne zaznaczają się w gospodarstwach o zdecydowanie większych areałach gruntów. Integracja rolnictwa i obszarów wiejskich Polski w 2004 r. ze strukturami Unii Europejskiej umożliwiła sięgnięcie po instrument finansowego wsparcia rolnictwa na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Jako obszary górskie zaliczane do ONW uznano gminy, w których ponad połowa użytków rolnych znajduje się na wysokości powyżej 500 m n.p.m. Rolnicy gospodarujący na obszarach niesprzyjających działalności rolniczej otrzymują pomoc finansową do 1 ha gruntów rolnych. W powiecie kłodzkim do gmin górskich zaliczono 2 gminy: Lewin Kłodzki i Stronie Śląskie. Do terenów ONW ze specjalnymi utrudnieniami zaliczono gminy: Bystrzyca Kłodzka, Lądek Zdrój Międzylesie, Nowa Ruda, Szczytna oraz 20 wsi gminy Kłodzko oraz 11 wsi

17 gminy Radków. Badania prowadzone na Uniwersytecie Przyrodniczym we Wrocławiu wykazały, że dopłaty te tylko częściowo rekompensują dotacje rolników obniżone na skutek naturalnych utrudnień w gospodarstwach. Tak więc ocena wprowadzonych płatności z tytułu użytkowania gospodarstw na terenach o niekorzystnych warunkach wykazała, że obowiązujące stawki dopłat tylko w 50-60% rekompensują dochody utracone na skutek prowadzenia produkcji rolniczej w trudnych warunkach. Realizacja celu ekonomicznego obszarów wiejskich prowadzi do zrównoważonego rozwoju gospodarczego. Podstawową zasadą tego ukierunkowania jest promowanie rozwoju działalności gospodarczych bazujących na lokalnych zasobach. Osiąganie celów ekonomicznych jest możliwe poprzez uzyskiwanie dochodów przez mieszkańców wsi z różnych źródeł: z działalności rolniczej, działalności nierolniczej oraz ze źródeł zewnętrznych, takich jak: dopłaty bezpośrednie, renty strukturalne czy też wspieranie modernizacji gospodarstw z funduszy strukturalnych UE. Zasadniczą rolę w przemianach na wsi odgrywa Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Podstawową formą wsparcia gospodarstw rolniczych są płatności bezpośrednie. W latach rolnicy otrzymali wsparcie finansowe z tego tytułu w wysokości ok. 5,4 tys. rocznie średnio na gospodarstwo. Płatności bezpośrednie w istotny sposób zwiększyły zarówno dochód rolniczym, jak i dochody osobiste rodzin wiejskich powiatu kłodzkiego. Szczególnie duży przyrost dochodu rolniczego wystąpił w grupach obszarowych ha. Znaczenie modernizacyjne mają działania związane z SPO Modernizacja i Restrukturyzacja Sektora Żywnościowego i Rozwój Obszarów Wiejskich finansowanego z Sekcji Orientacji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej. Skala tych działań w latach na terenie powiatu kłodzkiego była niezbyt duża. Tylko 60 rolników (około 1% ogółu) zakwalifikowało się do realizacji tych działań; 28 rolników uzyskało wsparcie na inwestycje w gospodarstwach rolnych w wysokości średnio 125 tys. złotych. Podobna liczba młodych rolników z terenów powiatu kłodzkiego otrzymało bezzwrotne świadczenie w wysokości 50 tys. złotych. Jedynie trzech rolników podjęło w ramach tego programu inwestycje związane z uruchamianiem działalności pozarolniczej w gospodarstwie w celu różnicowania źródeł pozyskiwanych dochodów. Podstawą dochodów mieszkańców wsi powiatu kłodzkiego stanowi przedsiębiorczość pozarolnicza. Na terenach wiejskich zarejestrowanych jest dość dużo podmiotów gospodarczych, około 72 jednostki gospodarcze na 1000 mieszkańców, czyli o15% więcej niż średnio w województwie. Dominuje handel i naprawy (34%), rolnictwo i leśnictwo(12,5%), przetwórstwo przemysłowe (10,6%), transport (8,3%), hotele i restauracje(6,3%). Stosunkowo niewielu rolników podejmuje działalności pozarolnicze (średnio 11-15%), za wyjątkiem właścicieli gospodarstw rolniczych w gminie Stronie Śląskie i Szczytna, gdzie co piąty właściciel gospodarstwa prowadzi dodatkowo inną działalność pozarolniczą. Praktyczna realizacja celów społecznych i kulturowych związana jest z harmonijnym rozwojem infrastruktury społecznej. W Strategii Rozwoju Powiatu Kłodzkiego do 2015 roku wzrost standardu życia mieszkańców związany jest z realizacją wskazanych w tej Strategii celów operacyjnych, jakim są: poprawa jakości i efektywności edukacji oraz zabezpieczenie dostępności do usług medycznych ludności wiejskiej. Działaniem wspierającym było działanie Odnowa wsi i ochrona dziedzictwa kulturowego. Na 131 projektów złożonych w woj. dolnośląskim dziewięć projektów pochodzi z powiatu kłodzkiego. Realizacja tych projektów, oprócz wymiaru czysto materialnego, przyczyni się w istotny sposób do podniesienia jakości kapitału społecznego wsi. Dużą szansą są Lokalne Grupy Działania (LGD) powstające na obszarach wiejskich w ramach Programu Leader+. Rozwój terenów wiejskich wymaga umiejętność organizowania się i współpracy ludzi w ramach istniejących organizacji, np. stowarzyszeń lokalnych grup działania czy lokalnych grup wsparcia. Cel instytucjonalny oparty jest o istniejące instytucje funkcjonujące w regionie. Ład instytucjonalny realizuje się głównie poprzez rozwój kapitału społecznego. Jak wykazano w Strategii Powiatu Kłodzkiego, na terenie powiatu kłodzkiego funkcjonuje ponad 200 organizacji pozarządowych działających w różnych sferach życia społeczno-gospodarczego. Główne obszary działalności to: kultura, edukacja, sztuka, sport, rekreacja, turystyka, profilaktyka i ochrona zdrowia, pomoc społeczna i edukacja

18 Polityka rozwoju obszarów wiejskich terenów górskich Obecna Wspólna Polityka Rolna stanowi integralną część Polityki Rozwoju Obszarów Wiejskich ukierunkowanej na rozwój zrównoważony. Jednak tereny wiejskie położone na obszarach górskich wymagają specyficznej polityki. Tworzenie polityki górskiej jest dobitnym wyrazem regionalizmu i intencji niwelowania różnic w jakości życia lokalnych społeczności. Odnowa wsi i rolnictwa górskiego jest bezsprzecznie elementarnym działaniem na rzecz tego, co nazywamy ochroną dziedzictwa narodowego. Polityka ta powinna być polityką kompleksową umożliwiającą rozwój ekonomiczny, ekologiczny i społeczny także terenów wiejskich, w tym rolnictwa realizowanego w dostosowanej do warunków przyrodniczych formie, którego istnienie jest niezbędne do zachowania osadnictwa wiejskiego, infrastruktury wsi, a przede wszystkim konieczne do podtrzymywania funkcji turystyczno-wypoczynkowych terenów górskich. Polityka górska w skali europejskiej powinna być realizowana na kilku poziomach: na poziomie europejskim, krajowym, regionalnym oraz lokalnym

19 Propozycje działań wspierających rozwój obszarów górskich na poziomie europejskim, krajowym i regionalnym Idea realizacji rozwoju zrównoważonego obszarów wiejskich wyrażana jest w uregulowaniach prawnych UE. Praktycznym ich przełożeniem jest skala finansowania instrumentów i działań wchodzących w skład funduszy strukturalnych oraz Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich w latach Działania na poziomie krajowym sprowadzać się powinny do sformułowania własnej narodowej polityki górskiej. Działania te powinny przejawiać się w inicjatywach na rzecz: uregulowań prawnych dotyczących aktywizacji i rozwoju obszarów górskich w Polsce. Uregulowania te powinny bardziej niż dotychczasowe regulacje uwzględniać specyfikę terenów karpackich, sudeckich i świętokrzyskich. Dotyczy to przede wszystkim kryteriów delimitacji tych obszarów oraz modelu rolnictwa; regulacji prawnych dotyczących subwencjonowania gmin górskich ponoszących straty z tytułu ulgi podatkowych; wprowadzanie własnej polityki preferencyjnego kredytowania inwestycji realizowanych na obszarach górskich; koordynacji działań samorządów poszczególnych regionów górskich; kreowania w świadomości społecznej dużego znaczenia obszarów górskich jako dobra wspólnego w celu akceptacji ich specyficznego wspierania (rola mediów); promowania lokalnych produktów rolnictwa górskiego i turystyki wiejskiej górach w kraju i za granicą. Działania na poziomie regionalnym sprowadzać się powinny do: uwzględnienia w planach i strategiach regionalnych specyfiki terenów górskich, inicjowania powstawania organizacji turystyki wiejskiej i regionalnego biura turystyki wiejskiej, promocji produktów regionalnych obszarów górskich

20 Propozycje kierunków rozwojowych obszarów wiejskich Kotliny Kłodzkiej i działań wspomagających ten rozwój Analiza uwarunkowań przyrodniczo-ekonomicznych, a także możliwości finansowania poszczególnych działań w latach stanowi podstawę wskazania kierunków rozwojowych obszarów wiejskich Kotliny Kłodzkiej. Są nimi: 1. Modernizacja rolnictwa w kierunku rolnictwa rolnośrodowiskowego i ekologicznego 2. Rozwój turystyki i agroturystyki 3. Rozwój działalności pozarolniczych w gospodarstwach 4. Rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw bazujących na surowcach lokalnych Działania wspomagające ten rozwój to: 1. Budowa i modernizacja infrastruktury technicznej, szczególnie sieci wodno-kanalizacyjnej, sieci gazowej i stanu dróg 2. Uporządkowanie gospodarki odpadami 3. Rozwój wykorzystania przyjaznych dla środowiska źródeł energii 4. Rozwój infrastruktury turystycznej 5. Wzrost świadomości ekologicznej mieszkańców gminy 6. Promocja gminy 7. Wspieranie rolnictwa na obszarach górskich i podgórskich 8. Wspieranie obszarów sieci Natura 2000 na terenach wiejskich. W programie inwestycyjnym, określając stan i możliwości rozwoju obszarów wiejskich z uwzględnieniem działalności rolniczych i pozarolniczych, zaproponowano następujące komponenty: 1. Specjalizacja rejonu w produkcji nasiennej z uwzględnieniem projektu pilotażowego Organizacja grupy producentów rolnych traw nasiennych 2. Ograniczanie barier rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej z uwzględnieniem projektu pilotażowego Utworzenie inkubatora przedsiębiorczości wiejskiej na bazie Zespołu Szkół Agrotechnicznych w Bożkowie 3. Kreowanie świadomości ekologicznej lokalnych społeczności wiejskich z uwzględnieniem projektu Szkolenie w zakresie edukacji ekologicznej dzieci, młodzieży i dorosłych mieszkańców terenów wiejskich