W POLSCE - STAN I PERSPEKTYWY ROZWOJU

Transkrypt

1 ZRÓśNICOWANIE PRZESTRZENNE OBSZARÓW WIEJSKICH W POLSCE - STAN I PERSPEKTYWY ROZWOJU W KONTEKŚCIE POWIĄZAŃ FUNKCJONALNYCH Ekspertyza wykonana na zamówienie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego Autorzy: Dr Joanna Rakowska Dr Agnieszka Wojewódzka-Wiewiórska Warszawa 2010

2 1 STRESZCZENIE Celem głównym ekspertyzy było określenie stanu i perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w ujęciu średniookresowym do 2020r. i długookresowym do 2030r. na potrzeby Ministerstwa Rozwoju Regionalnego w kontekście aktualizacji Strategii Rozwoju Kraju Na podstawie przeprowadzonej diagnozy sytuacji na obszarach wiejskich w Polsce stwierdzono, Ŝe realizacja załoŝeń polityki rozwoju kraju opartych na modelu polaryzacyjnodyfuzyjnym jako podstawie myślenia o kierunkach przepływu kapitału, osób i wiedzy niesie ryzyko wzmocnienia i utrwalenia niekorzystnych zjawisk społeczno-ekonomicznych występujących na obszarach wiejskich nie będących w zasięgu oddziaływania ośrodków miejskich o duŝym potencjale rozwojowym. Oddziaływanie miast na obszary wiejskie ma charakter strefowy i ulega osłabieniu w miarę oddalania się ośrodka miejskiego. Obecnie, strefy oddziaływania miast w Polsce nie stanowią wystarczająco mocnej podstawy dla wprowadzania takiego modelu, jako jedynego kierunku rozwoju kraju. Jest to strategia szczególnie niebezpieczna dla obszarów Polski Wschodniej, gdzie nasycenie obszarów wiejskich ośrodkami o cechach metropolitalnych jest bardzo niskie. Biorąc pod uwagę stwierdzone zróŝnicowanie rozwojowe obszarów wiejskich i powiązania funkcjonalne miasto-wieś określono perspektywy rozwoju w podziale na trzy podstawowe grupy obszarów wiejskich: a) zintegrowane obszary wiejskie: rozrosną się, zatracą typowo wiejski charakter, przyjmując na obszarach najbardziej przylegających do miasta-rdzenia charakter nieformalnych (nie ujętych w granice administracyjne) dzielnic miast, zostanie zminimalizowana lub nawet wyeliminowana ich funkcja rolnicza (np. ze względu na zwiększony popyt na działki budowlane i wzrost cen gruntów), pod względem cech społeczno-ekonomicznych będą w dłuŝszej perspektywie unifikowały się z miastem-rdzeniem; b) pośrednie obszary wiejskie: w przypadku występowania silnego, konkurencyjnego rolnictwa zostanie utrzymany ich charakter, jednak w przypadku, gdy mają one charakter monofunkcyjny, z przewagą rolnictwa opartego na gospodarstwach rolnych o małej sile ekonomicznej moŝe nastąpić polaryzacja tej grupy na zintegrowane bądź peryferyjne obszary wiejskie; c) peryferyjne obszary wiejskie: utrwali się lub zwiększy skala negatywnych zjawisk występujących na tych obszarach obecnie, w tym zwiększy się skala bezrobocia długotrwałego, ubóstwa, wykluczenia społecznego, w dłuŝszej perspektywie czasowej wystąpi osłabienie i/lub zanik kluczowych czynników prorozwojowych, tj. kapitału ludzkiego, dziedzictwa kulturowego, ulegnie pogorszeniu stan infrastruktury, w efekcie mogą powstać obszary pustki osadniczej. W pracy wskazano ogólne wnioski i rekomendacje dotyczące kierunków polityki rozwoju kraju do 2020r. i 2030r. oraz szczegółowe odnoszące się do wykorzystywanych narzędzi badawczo-analitycznych. Realizacja modelu polaryzacyjno-dyfuzyjnego w Polsce niesie ryzyko pogłębienia róŝnic cywilizacyjnych i zagraŝa spójności społeczno-gospodarczej. Stąd rekomenduje się ukierunkowanie polityki rozwoju kraju zarówno na wspieranie biegunów rozwoju gospodarczego, jak i na zapobieganie procesom marginalizacji społeczno-gospodarczej, które z duŝym natęŝeniem występują obecnie na peryferyjnych obszarach wiejskich. Obszary wiejskie są przedmiotem prac badawczych róŝnych instytucji, co znajduje odzwierciedlenie w zapisach przygotowywanych dokumentów strategicznych. W związku z tym

3 2 istnieje niebezpieczeństwo stworzenia wizji obszarów wiejskich sprzecznej z punktu widzenia róŝnych instytucji i realizacji odmiennych celów. Konieczne jest zwrócenie szczególnej uwagi na efektywność i skoordynowanie procesu zarządzania obszarami wiejskimi. Godne rozwaŝenia jest utworzenie specjalnej struktury, odpowiedzialnej za rozwój obszarów wiejskich, która moŝe bazować na juŝ funkcjonującym potencjale administracyjnym i naukowym, przy jednoczesnym wyposaŝeniu jej w kompetencje i prawa umoŝliwiające dostosowanie do jej potrzeb zakresu działań instytucji współpracujących. Określenie jej formy organizacyjno-prawnej, zakresu praw i kompetencji, zasad współpracy z innymi instytucjami moŝe wymagać zmian legislacyjnych. Aktualnie najistotniejszy wpływ na rozwój obszarów wiejskich mają czynniki takie jak: kapitał ludzki i społeczny, wiedza i innowacje oraz infrastruktura, stąd rekomenduje się prowadzenie działań ukierunkowanych szczególnie na wzmocnienie tych czynników na obszarach wiejskich. Wskazano na brak jednolitej definicji obszarów wiejskich Polsce i konieczność opracowania kryteriów delimitacji oraz definicji obszarów wiejskich, obowiązującej wszystkie podmioty zaangaŝowane w realizację polityki obszarów wiejskich i włączenie jej do aktualizowanej Strategii Rozwoju Kraju na lata Stwierdzono brak danych statystycznych dotyczących obszarów wiejskich, niezbędnych z punktu widzenia potrzeb badawczo-naukowych oraz decyzyjnych w kwestii ich rozwoju. Agregacja dostępnych danych uniemoŝliwia identyfikację zróŝnicowania obszarów wiejskich na poziomie lokalnym (NTS 5). W związku z powyŝszym nierozpoznane jest nasilenie i zakres występowania wielu czynników istotnych dla rozwoju obszarów wiejskich. Niezbędne jest dostosowanie systemu statystyczno-informacyjnego do potrzeb analityczno-decyzyjnych związanych z rozwojem obszarów wiejskich. W ekspertyzie przedstawiono propozycje uzupełnień dotychczasowych zapisów Strategii Rozwoju Kraju , które wynikają ze zróŝnicowania poziomu rozwoju obszarów wiejskich, ich zasobów oraz perspektyw rozwoju. Uzupełnienia obejmują: a) wprowadzenie definicji obszarów wiejskich obligatoryjnej dla wszystkich podmiotów uczestniczących w kształtowaniu i realizacji polityki rozwoju obszarów wiejskich, b) podkreślenie zróŝnicowania potencjału i poziomu rozwoju obszarów wiejskich oraz wynikającą stąd konieczność wsparcia peryferyjnych obszarów wiejskich w celu zwiększenia spójności społeczno-ekonomicznej, c) dodanie do działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich utworzenia systemu zinstytucjonalizowanego zarządzania obszarami wiejskimi oraz utworzenia zintegrowanego systemu badań i monitoringu stanu rozwoju obszarów wiejskich, jako podstawy dla systemu zarządzania obszarami wiejskimi. Ekspertyzę kończą rozwaŝania na temat wskaźników pomiaru badanych zjawisk, koncentrujące się na róŝnicy pomiędzy ich obecnym stanem a rzeczywistym zakresem potrzeb diagnostycznych. Dla prawidłowego funkcjonowania systemu monitorowania zachodzących zmian na obszarach wiejskich oraz ewaluacji podejmowanych działań niezbędne jest dostosowanie systemu statystyki publicznej do potrzeb administracyjno-decyzyjnych na poziomie kraju, regionów oraz gmin. Jest to warunek niezbędny dla realizacji załoŝeń obecnie obowiązujących oraz będących w opracowaniu dokumentów programowych określających zasady realizacji polityki rozwoju kraju.

4 3 SPIS TREŚCI Wstęp... 4 Cel ekspertyzy... 4 Problem delimitacji obszarów wiejskich Diagnoza sytuacji społeczno-ekonomicznej na obszarach wiejskich [OW] Kapitał ludzki i społeczny obszarów wiejskich Zmiany demograficzne na obszarach wiejskich Poziom wykształcenia ludności wiejskiej Przedsiębiorczość mieszkańców obszarów wiejskich Analiza SWOT kapitału ludzkiego obszarów wiejskich Kapitał społeczny obszarów wiejskich Aktywność zawodowa ludności na obszarach wiejskich Bezrobocie na obszarach wiejskich Wskaźniki ubóstwa na obszarach wiejskich Rolnictwo Infrastruktura na obszarach wiejskich Ochrona i stan środowiska na obszarach wiejskich Zmiany i zróŝnicowanie poziomu rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w latach Podstawowe czynniki wpływające na poprawę struktury społeczno-ekonomicznej na obszarach wiejskich ZróŜnicowanie przestrzenne powiązań funkcjonalnych oraz typów OW Przegląd i kategoryzacja form zwiększania aktywności zawodowej mieszkańców OW w ramach Sektorowych Programów Operacyjnych Stopień wykorzystania działań aktywizacji zawodowej przez beneficjentów na obszarach wiejskich Znaczenie omawianych działań dla działań ukierunkowanych na zwiększenie aktywności zawodowej mieszkańców OW w perspektywie czasowej do 2020r. i 2030r Znaczenie działań realizowanych w ramach LEADER dla budowy i rozwoju kapitału społecznego Ryzyko koncentracji instrumentów prorozwojowych, w tym publicznego wsparcia finansowego, na rozwoju największych ośrodków miejskich w Polsce w kontekście kapitału społecznego i wzmacniania spójności społecznej Znaczenie zasobów obszarów wiejskich dla zwiększenia intensywności kreowania innowacji, rozwoju i wykorzystania odnawialnych źródeł energii oraz dla rozwoju działalności pozarolniczej Perspektywy rozwoju obszarów wiejskich w kontekście ich powiązań funkcjonalnych, zróŝnicowania przestrzennego oraz realizacji polityki rozwoju państwa Wnioski i rekomendacje Propozycje zmian i uzupełnień dotychczasowych zapisów Strategii Rozwoju Kraju Propozycje zmian legislacyjnych i instytucjonalnych Wskaźniki pomiaru badanych zjawisk moŝliwości a potrzeby Bibliografia... 38

5 4 WSTĘP Cel ekspertyzy Celem 1 ekspertyzy było określenie stanu i perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w ujęciu średniookresowym do 2020r. i długookresowym do 2030r. na potrzeby Ministerstwa Rozwoju Regionalnego w kontekście aktualizacji Strategii Rozwoju Kraju Uwzględniono następujące cele szczegółowe: 1. diagnoza sytuacji społeczno-ekonomicznej na obszarach wiejskich ze szczególnym uwzględnieniem analizy SWOT kapitału ludzkiego, 2. określenie podstawowych czynników mogących wpływać na poprawę struktury społecznoekonomicznej na obszarach wiejskich w perspektywie średniookresowej (do 2020r.), z uwzględnieniem trendów do 2030r. 3. próba oceny perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w kontekście ich powiązań funkcjonalnych, zróŝnicowania przestrzennego oraz w kontekście realizacji ogólnorozwojowej polityki państwa, 4. przegląd i kategoryzacja form zwiększania aktywności zawodowej mieszkańców obszarów wiejskich zrealizowanych w ramach Sektorowych Programów Operacyjnych , określenie stopnia ich wykorzystania przez beneficjentów oraz określenie ich znaczenia dla przyszłych działań w tym zakresie w perspektywie czasowej do 2020r. i 2030r. 5. określenie jakie znaczenie dla budowy i rozwoju kapitału społecznego w Polsce odgrywają działania realizowane w ramach podejścia LEADER, 6. określenie, czy wdraŝanie działań rozwojowych/ polityk koncentrujących publiczne wsparcie finansowe na rozwoju silnie zurbanizowanych/ największych ośrodków miejskich w Polsce: a. moŝe nieść ze sobą ryzyko negatywnych skutków dla kapitału społecznego? b. wpłynie na poprawę spójności społecznej, w szczególności na takie aspekty jak: aktywność, solidarność, zrównowaŝony rozwój obszarów wiejskich, czy teŝ będzie miało/ moŝe mieć negatywne oddziaływanie na ww. czynniki? 7. odpowiedź na pytania: a. czy dotychczas realizowana polityka rozwoju obszarów wiejskich sprzyja/ła wzrostowi aktywności społecznej tych obszarów oraz wzmacniała solidarność społeczną? b. czy jest moŝliwe wzmacnianie spójności społecznej w Polsce bez wsparcia rozwoju obszarów wiejskich? 8. próba odpowiedzi na pytanie czy zasoby obszarów wiejskich (związane np. z jakością środowiska naturalnego) mogą wpływać na zwiększenie stopnia/poziomu/ intensywności kreowania i powstawania innowacji, moŝliwości rozwoju i wykorzystania odnawialnych źródeł energii, rozwoju działalności pozarolniczej np. turystyki, 9. przedstawienie propozycji zmian i uzupełnień w dotychczasowych zapisach Strategii Rozwoju Kraju w odpowiedzi na zdiagnozowane problemy (z uwzględnieniem perspektywy 2020 r. oraz perspektywy roku 2030), 10. wskazanie, czy zaproponowane zapisy i uzupełnienia wymagają zmian legislacyjnych, instytucjonalnych lub programowych (ew. wskazanie jakie powinny być to zmiany w perspektywie średnio- i długookresowej), 11. określenie odpowiednich, dostosowanych do polskich warunków, wskaźników mierzenia badanych zjawisk. 1 Cel główny oraz cele szczegółowe ekspertyzy zostały określone przez Zamawiającego.

6 5 Problem delimitacji obszarów wiejskich Obszary wiejskie to - pomimo natęŝonej dyskusji na temat ich obecnego stanu oraz przyszłych kierunków rozwoju pojęcie nadal nie posiadające jednorodnej definicji ani w Unii Europejskiej, ani w Polsce. Spójność realizacji przyjętej strategii rozwoju kraju przez poszczególne resorty i w ramach róŝnych programów zaleŝy od jednolitego wyodrębnienia obszarów wiejskich w Polsce, w przeciwnym razie poszczególne polityki sektorowe będą adresowane do róŝnej liczby ludności i do obszaru o róŝnym zasięgu terytorialnym. W ujęciu praktycznym, dla celów statystyczno-decyzyjnych, obszary wiejskie, pojmowane jako określona przestrzeń [Czarnecki 2005], są definiowane na podstawie kryterium podziału administracyjnego lub gęstości zaludnienia: 1. definicja OECD [1994] określa, iŝ obszar wiejski to obszar, który na poziomie lokalnym NTS 5, czyli w Polsce na poziomie gmin, cechuje gęstość zaludnienia poniŝej 150 osób na 1 km 2 ; 2. Eurostat zaproponował wyodrębnienie obszarów wiejskich na podstawie kryterium gęstości zaludnienia poniŝej 100 osób na 1 km 2, choć w swoich analizach i publikacjach stosuje takŝe kryterium OECD; 3. sektorowe programy operacyjne współfinansowane z funduszy unijnych określają obszary wiejskie jako obszar całej Polski z wyłączeniem miast o liczbie ludności powyŝej 5 tys., co jest zgodne z definicjami traktującymi obszary wiejskie jako tereny łącznie z małymi miastami, które nadal są funkcjonalnie i przestrzennie powiązane z otaczającymi je obszarami wiejskimi [Siemiński, 1992]. oraz na podstawie kryterium funkcji powierzchni lub kryterium administracyjnego: 4. Komisja Europejska zaproponowała, aby do obszarów wiejskich zaliczyć jednostki terytorialne, które obejmują 90% lub więcej obszarów sklasyfikowanych jako rolnicze, leśne lub naturalne [European, 2004]; 5. Definicja GUS wyodrębnia obszary wiejskie na podstawie podziału terytorialnego według krajowego rejestru urzędowego podziału terytorialnego kraju TERYT, zaliczając do nich gminy wiejskie oraz część wiejską gmin miejsko-wiejskich. DuŜa liczba zróŝnicowanych kryteriów oraz metod delimitacji obszarów wiejskich powoduje, Ŝe mamy do czynienia z szeroką gamą definicji obszarów wiejskich o charakterze specjalnościowym, branŝowym, a nawet instytucjonalnym czy programowym. Obecnie najszersze praktyczne zastosowanie w badaniach ekonomicznych oraz w dyskusji nad rozwojem obszarów wiejskich ma w Polsce definicja GUS, przy pewnym uwzględnieniu definicji wykorzystywanej w programach sektorowych. Stosowanie zróŝnicowanych definicji obszarów wiejskich prowadzi do braku spójności pomiędzy działaniami podejmowanymi w ramach róŝnych polityk sektorowych i przez róŝne instytucje, do braku spójności pomiędzy nauką a praktyką oraz do nieadekwatności danych statystycznych, co moŝe w efekcie prowadzić do wadliwej, nieefektywnej polityki wspierania rozwoju obszarów wiejskich z powodu braku relacji pomiędzy poszczególnymi jej instrumentami oraz pomiędzy realizującymi je instytucjami. Opracowanie jednej wspólnej definicji obszarów wiejskich w Polsce jest niezbędne dla optymalnego kształtowania instrumentów i doboru działań na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w perspektywie średnio- i długookresowej.

7 6 1. Diagnoza sytuacji społeczno-ekonomicznej na obszarach wiejskich [OW] 2 W polskim systemie statystycznym szereg istotnych kategorii danych opisujących sytuację społeczno-ekonomiczną kraju z uwzględnieniem podziału miasto-wieś jest zbierana wyłącznie w ramach Narodowych Spisów Powszechnych oraz Powszechnych Spisów Rolnych, co powoduje, Ŝe przy końcu okresów międzyspisowych ich aktualność czy jakość opartych na nich danych szacunkowych jest wysoce niepewna. Z taką sytuacją mamy do czynienia obecnie, w przededniu NSP i PSR 2011, szczególnie, Ŝe w okresie od poprzednich spisów 2002r. po raz pierwszy w historii wieś polska znalazła się pod wpływem oddziaływania instrumentów wielu polityk wspólnotowych, w tym najistotniejszej z punktu widzenia rozwoju obszarów wiejskich Wspólnej Polityki Rolnej oraz Polityki Spójności. Spowodowało to dynamiczne zmiany takŝe na obszarach wiejskich [Kierunki, 2010]. Z załoŝenia realizacja ich celów miała doprowadzić do zmian strukturalnych na obszarach wiejskich, w tym zmian pokoleniowych właścicieli gospodarstw rolnych, zmian struktury obszarowej gospodarstw rolnych, zmian struktury zawodowej, dywersyfikacji źródeł dochodów i wzrostu pozarolniczej aktywności zawodowej ludności wiejskiej, wzrostu efektywności gospodarstw rolnych ze uwzględnieniem zagadnień ochrony środowiska, rewitalizację i odnowę obszarów wiejskich oraz szereg innych. Skala zmian jakie dokonały się na obszarach wiejskich nie jest w obecnej chwili w pełni statystycznie rozpoznana, szczególnie na poziomie lokalnym, co uniemoŝliwia przeprowadzenie dogłębnej analizy zróŝnicowania przestrzennego efektów tych polityk oraz aktualnego zróŝnicowania przestrzennego obszarów wiejskich. Powoduje to niemoŝność szczegółowego zdefiniowania przyczyn, rodzaju i skali zmian zachodzących na obszarach wiejskich oraz określenia przestrzennego zróŝnicowania poziomu ich rozwoju. Tym samym powoduje to brak rzetelnej podstawy do podjęcia przyszłych działań prorozwojowych oraz ogranicza moŝliwości oceny efektywności działań i instrumentów wykorzystanych w minionym i bieŝącym okresie programowania. Wskazuje to na konieczność dostosowania systemu sprawozdawczo-statystycznego do potrzeb planowania i realizacji strategii rozwoju obszarów wiejskich w okresie średnio- i długoterminowym, ze szczególnym uwzględnieniem konieczności bieŝącego monitorowania i oceny jej wdraŝania. Dane dotyczące obszarów wiejskich powinny zawierać: obecne kategorie spisowe, jednak aktualizowane z większą częstotliwością, kategorie wszystkich danych zawartych w BDR GUS w podziale miasto-wieś oraz nowe, dodatkowe kategorie danych, określone na podstawie potrzeb badawczo-naukowych i decyzyjnych. Bardzo waŝne jest, aby wszystkie kategorie danych były dezagregowane aŝ do poziomu NTS 5, czyli poziomu gmin. System statystyczny powinien być dostosowany do wypracowanej w przyszłości definicji obszarów wiejskich 3. Jest to warunek konieczny dla realizacji m.in. ZałoŜeń aktualizacji Strategii Rozwoju Kraju w kwestii aktualizacji wyników rozwoju społeczno-gospodarczego kraju za ostatnie lata oraz Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego w kwestiach realizacji podstawowych zasad polityki regionalnej, do której zaliczono organizację systemu planowania i podstawowych decyzji zarządczych, wyznaczania obszarów strategicznej interwencji, oceny efektywności oraz monitorowania i ewaluacji wyników polityki regionalnej. 2 Ze względu na dostępność i agregację danych statystycznych, delimitacja obszarów wiejskich dla potrzeb niniejszej analizy opiera się na definicji GUS. Jeśli nie podano innego źródła, prezentowane dane stanowią opracowanie własne na podstawie Bazy Danych Regionalnych GUS (stan na r.). 3 MoŜna uznać, iŝ obecnie to system agregacji danych statystycznych odzwierciedlający system podziału administracyjnego w duŝym stopniu decyduje o definicji obszarów wiejskich w Polsce.

8 7 1.1 Kapitał ludzki i kapitał społeczny obszarów wiejskich Kapitał ludzki rozumiany jako zasób wiedzy, umiejętności, doświadczenia, zdrowia i energii Ŝyciowej jest wskaźnikiem moŝliwości adaptacyjnych, produktywności oraz kreatywności. Kapitał ludzki jest tym czynnikiem rozwojowym obszarów wiejskich, który jest niezbędny do wykorzystania i/lub aktywowania innych czynników prorozwojowy. MoŜe teŝ stanowić efektywny substytut niektórych z nich. Kluczowym czynnikiem wpływającym na jego zasoby i w duŝej mierze jakość są zmiany demograficzne Zmiany demograficzne na obszarach wiejskich Obszary wiejskie w Polsce, wyznaczone jako obszar gmin wiejskich i części wiejskiej gmin miejsko-wiejskich, zajmują obecnie km 2, tj. 93,2% terytorium państwa. Zamieszkuje je tys. osób, co stanowi 39% ogółu ludności kraju. Przy czym w ostatnich latach liczba mieszkańców wsi rosła i tendencja ta według prognoz GUS ma się utrzymać do 2020 r., kiedy to liczba ludności wiejskiej ma wzrosnąć do tys., a następnie zmaleje do ,5 tys. osób w 2030 r. [Prognoza ludności, 2009]. W 2009r. średnia gęstość zaludnienia na obszarach wiejskich to 51 osób na 1 km 2, co w stosunku do wartości 50 osób/1 km 2 w 2004 r. wykazuje lekką tendencję wzrostową 4, spowodowaną m.in. dosyć wyraźnymi trendami migracyjnymi z miasta na wieś w obrębie duŝych aglomeracji miejskich. Wzrosła liczba urodzeń Ŝywych na 1000 osób do wartości 11,4, ale nieznacznie wzrosła takŝe liczba zgonów do 10,2 na 1000 osób. Przyrost naturalny na obszarach wiejskich wynosi 1,2 na 1000 osób i ma dwukrotnie wyŝszą wartość niŝ w miastach. W 2009 r. obszary wiejskie zamieszkiwało tys. kobiet i tys. męŝczyzn, co powoduje, iŝ wartość wskaźnika feminizacji na obszarach wiejskich wynosi 101 kobiet na 100 męŝczyzn. Pomimo iŝ wartość wskaźnika feminizacji ogółem jest relatywnie korzystna i utrzymuje się w ostatnich latach na stałym poziomie, to jest znacznie zróŝnicowana w poszczególnych grupach wiekowych. Szczególnie niekorzystna jest relacja mniejszej liczby kobiet w stosunku do liczby męŝczyzn, w wieku matrymonialnym. Wpływa to negatywnie na rozwój demograficzny poprzez spadek liczby zawieranych małŝeństw, tym samym spadek liczby urodzeń i nasilanie się procesu starzenia ludności. Problem ten dotyczy przede wszystkim obszarów wiejskich Polski Wschodniej, dotkniętych problemem depopulacji. Ogólnie, w 40% gmin na 100 męŝczyzn w grupie wieku lata przypadało mniej niŝ 90 kobiet [Rosner, Stanny, 2007], szczególnie w jednostkach o ujemnym saldzie migracji. W 2009 r. średnia wartość wskaźnika nowozawieranych małŝeństw dla obszarów wiejskich to 6,6 na 1000 osób. Wskaźnik obciąŝenia demograficznego wyraŝony jako stosunek liczby osób w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym wynosi obecnie 24,7 i jest niŝszy niŝ w miastach (26,2). Natomiast wskaźnik obciąŝenia demograficznego wyraŝony jako stosunek liczby osób w wieku poprodukcyjnym do liczby w wieku przedprodukcyjnym wynosi 71,9. Wartości te wskazują na strukturę wieku ludności o charakterze regresywnym, oznaczającym starzenie i zmniejszanie się liczby ludności. Jednak w ujęciu lokalnym, na poziomie gmin, obszary wiejskie są ogromnie zróŝnicowane pod względem analizowanych cech 5. 4 W przeciwieństwie do obszarów miejskich, gdzie gęstość zaludnienia w 2009r na 1 km 2 zmalała w stosunku do 1105 osób na 1 km 2 w 2004 r. 5 Gęstość zaludnienia ma wartości w przedziale od 2 osób/1km 2 w części wiejskiej gminy Nowe Warpno

9 8 Migracje na pobyt stały między wsią i miastem oraz zagraniczne migracje zarobkowe są istotnymi czynnikami kształtującymi demografię obszarów wiejskich, choć powodują róŝne skutki. Wyraźne jest zjawisko migracji z obszarów wiejskich o charakterze peryferyjnym do miast. Powoduje je chęć kontynuacji nauki lub konieczność znalezienia zatrudnienia. Jeśli przyjmują one postać migracji stałych prowadzi to do starzenia się ludności i depopulacji tych obszarów, które opuszczają mieszkańcy w wieku produkcyjnym. Innym wyraźnym zjawiskiem jest dosyć juŝ trwała tendencja do migracji z miasta na wieś, głównie jednak w obrębie oddziaływania duŝych ośrodków miejskich, gdzie powstają i rozrastają się na terenach wiejskich tzw. suburbia. Bilans tych dwóch procesów w skali całego kraju wpływa obecnie na zwiększenie liczby ludności na obszarach wiejskich, jednak jego zróŝnicowanie w ujęciu przestrzennym moŝe w perspektywie do 2030 r. powodować powstanie obszarów pustki osadniczej. Migracje zagraniczne to czynnik zmniejszający liczbę ludności wiejskiej. W 2008r. poziom migracji netto na pobyt stały ze wsi za granicę określono na 4,7 tys. osób, a liczbę mieszkańców wsi przebywających czasowo zagranicą na 25,8 tys., przy czym aŝ 43,6% wyjeŝdŝających stanowiły osoby młode, tj. w wieku od 20 do 34 lat [Frenkel, 2010], co w kontekście rozwoju demograficznego moŝna uznać za swoiste straty migracyjne. W końcu 2008 r. poza granicami Polski przebywało czasowo ok tys. mieszkańców naszego kraju, tj. o 60 tys. mniej niŝ w 2007 r. (ok tys.). Według danych GUS w 2009 r. wystąpił dalszy spadek liczby wyjazdów Polaków za granicę, zarówno na pobyt stały jak i czasowy. W duŝej mierze spowodowało to umocnienie się kursu złotego oraz informacje o zahamowaniu wzrostu gospodarczego w krajach docelowych dla emigracji zarobkowej z Polski, tj. Wielkiej Brytanii, Irlandii i Danii. Szacuje się, Ŝe w końcu 2009 r. ujemne saldo definitywnych migracji zagranicznych wyniosło tylko niewiele ponad 1 tys. osób, co zostało spowodowane znaczącym ograniczeniem wyjazdów Polaków na stałe za granicę [Podstawowe, 2010]. Tendencja ta dotyczy takŝe ludności wiejskiej. Brak jednak danych dotyczących stałych migracji zewnętrznych mieszkańców wsi na poziomie lokalnym czy danych dotyczących migracji czasowych. Prognozowane zmiany struktury ludności wiejskiej według biologicznych grup wieku w przedziale czasowym do 2020 r. i do 2030 r. wskazują na moŝliwość wystąpienia na obszarach wiejskich bardzo niekorzystnych tendencji do zmniejszania się odsetka dzieci i młodzieŝy w wieku 0-14 lat oraz osób w wieku produkcyjnym lata, łącznie o 8% w stosunku do liczby osób w tym wieku w 2010 r., na rzecz zwiększonego udziału osób w wieku poprodukcyjnym 65+ oraz starczym 80+, łącznie o 49% w stosunku do liczby osób w tej grupie wiekowej w 2010r. Wskazuje to na tendencję do zmniejszania i starzenia się zasobów pracy. Prognoza zmian struktury ludności wiejskiej wg biologicznych grup wieku % 20% 40% 60% 80% 100% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS [Prognoza, 2009]. aŝ do 141 osób/1km 2 w gminie wiejskiej Dobra Szczecińska, wskaźnik feminizacji jest zróŝnicowany od 90 w gminie wiejskiej Brojce do 109 kobiet na 100 męŝczyzn w Ustroniu Morskim, przyrost naturalny od -4,5 w części wiejskiej gminy Suchań do 7,3 na obszarze wiejskim gminy Pełczyce czy wskaźnik obciąŝenia demograficznego od 16,3 (Radwanice) do 31,7 (Mieroszów, obszar wiejski).

10 Poziom wykształcenia ludności wiejskiej Jednym ze elementów oceny kapitału ludzkiego jest poziom wykształcenia ludności. Ostanie badanie, które dostarczyło pełną informację na temat zróŝnicowania poziomu wykształcenia w Polsce odbyło się w ramach Narodowego Spisu Powszechnego 2002r., a kolejne będzie miało miejsce w 2011r. W chwili obecnej dane szacunkowe GUS wskazują, Ŝe w latach zwiększył się na obszarach wiejskich odsetek osób z wykształceniem wyŝszym z 6,4% do 7,5%, a z wykształceniem średnim z 24,6% do 25,3%, przy czym w obu tych grupach przewaŝały kobiety [Frenkel, 2010]. Na wzrost poziomu wykształcenia miały niewątpliwe wpływ dwa zjawiska: wzrost moŝliwości kontynuacji edukacji oraz migracja z miast na obszary wiejskie osób z wyŝszym i średnim wykształceniem. Przy czym koncentracja tego typu migracji na obszarach wokół największych ośrodków miejskich powoduje, Ŝe to głównie tam ma ona wpływ na podniesienie poziomu wskaźników wykształcenia ludności, natomiast na peryferyjnych obszarach wiejskich występuje zjawisko odpływu ludności o wyŝszym poziomie wykształcenia w ramach migracji wewnętrznej i zewnętrznej oraz przez fakt braku dopływu osób z wykształceniem wyŝszym, z powodu pozostawania w ośrodkach akademickich osób młodych, które wyjechały do miast w celach edukacyjnych, zakończyły studia i pozostały w mieście. Na peryferyjnych obszarach wiejskich występuje zjawisko odpływu kapitału ludzkiego Przedsiębiorczość mieszkańców obszarów wiejskich Najbardziej widocznym i poŝądanym przejawem przedsiębiorczości mieszkańców obszarów wiejskich jest pozarolnicza działalność gospodarcza w sektorze MSP. Ma ona być głównym środkiem zaradczym wobec kumulacji takich negatywnych zjawisk społecznogospodarczych, jak długotrwałe bezrobocie, niski poziom dochodów gospodarstw domowych, uzaleŝnienie od pomocy społecznej, utrwalające się postawy roszczeniowe wobec państwa, etc. [Rakowska, 2010a]. MSP na obszarach wiejskich to głównie mikroprzedsiębiorstwa działające w sferze usług i handlu, w duŝej mierze uzaleŝnione od rynku lokalnego, a tym samym od poziomu siły nabywczej ludności lokalnej. Wskaźniki natęŝenia nowopowstałej działalności gospodarczej [Rakowska, 2010b] w gminach wiejskich o charakterze podmiejskim są niemal 2,5 razy wyŝsze niŝ w gminach o charakterze peryferyjnym 6. Ze względu na liczne bariery w prowadzeniu działalności gospodarczej na obszarach wiejskich o charakterze peryferyjnym, występuje tu na duŝą skalę zjawisko sezonowości prowadzenia firm, polegające na wyrejestrowywaniu firm pod koniec sezonu i na ponownej rejestracji w następnym roku na początku sezonu. Powoduje to zawyŝenie danych statystycznych dotyczących liczby nowopowstałych firm w latach w tych jednostkach. W gminach wiejskich o charakterze podmiejskim zjawisko to nie występuje w stopniu istotnym. W latach , w 85% badanych gmin nastąpił wzrost liczby noworejestrowanych firm. Przyczyną tego zjawiska były niewątpliwie moŝliwości uzyskania dofinansowania z funduszy unijnych i krajowych na załoŝenie firmy lub na inne działania mające na celu wsparcie i rozwój MSP. Podsumowując naleŝy stwierdzić, Ŝe MSP na obszarach wiejskich o charakterze i funkcjach podmiejskich to sektor o relatywnie duŝych moŝliwościach rozwojowych, a tym samym efektywna metoda dywersyfikacji gospodarki wiejskiej na tych obszarach. Natomiast MSP na obszarach wiejskich o charakterze peryferyjnym to przewaŝnie firmy o bardzo lokalnym zasięgu działania, o bardzo słabej kondycji ekonomicznej, nastawione raczej na przetrwanie w trud- 6 w próbie badawczej.

11 10 nych warunkach z roku na rok, niŝ na inwestycje i rozwój. Taka kondycja MSP na wiejskich obszarach problemowych wskazuje, Ŝe sektor ten w chwili obecnej nie ma tam jeszcze odpowiedniego potencjału, aby pełnić wyznaczoną mu rolę napędu gospodarczego i sposobu na przezwycięŝenie problemów społeczno-gospodarczych. Jego wzmocnienie w większej mierze zaleŝy od wzrostu zamoŝności ludności, tym samym ich siły nabywczej, niŝ od proponowanych zmian w kwestiach formalnych (np. uproszczenie rejestracji) Analiza SWOT kapitału ludzkiego obszarów wiejskich Analiza SWOT kapitału ludzkiego obszarów wiejskich wskazuje na przewagę słabych stron nad mocnymi, przy jednoczesnym zrównowaŝeniu przyszłych szans i zagroŝeń, co wskazuje na ogromną rolę odpowiedniego doboru działań, strategii i polityk mających na celu podniesienie jakości kapitału ludzkiego w perspektywie średnio- i długookresowej, tj. do 2020 i 2030r. NaleŜy jednak podkreślić fakt, Ŝe stan kapitału ludzkiego na określonym terenie jest wypadkową splotu uwarunkowań demograficznych, ekonomicznych, społecznych, edukacyjnych, infrastrukturalnych (infrastruktury technicznej, społecznej, e-infrastruktury) oraz politycznych, w tym szczególnie moŝliwości migracji stałych i długookresowych, wynikających z procesu pogłębiania integracji z UE. Tym samym czynniki występujące w wymienionych obszarach oraz relacje pomiędzy nimi będą miały wpływ na kształtowanie się i zróŝnicowanie przestrzenne kapitału ludzkiego, równieŝ na obszarach wiejskich. Analiza SWOT kapitału ludzkiego obszarów wiejskich MOCNE STRONY 1. Relatywnie (w stosunku do miast) wyŝsza dzietność kobiet. 2. Dodatni dla wsi bilans migracji miastowieś. 3. Trend wzrostu poziomu wykształcenia ludności wiejskiej ogółem. 4. Przedsiębiorczość i kreatywność części ludności wiejskiej. SŁABE STRONY 1. Wskaźnik dzietności na poziomie niŝszym niŝ 2,1, nie zapewniający prostej zastępowalności pokoleń. 2. Odpływ osób w wieku produkcyjnym z wiejskich obszarów peryferyjnych. 3. Relatywnie wyŝsza jakość kapitału ludzkiego migrującego z OW - niekorzystna polaryzacja OW pod względem poziomu wykształcenia ludności. 4. Niekorzystna wartość wskaźnika feminizacji w grupie wieku matrymonialnego. 5. Struktura zawodowa i kwalifikacje niedostosowane do potrzeb rynku pracy. 6. Niska dostępność do Internetu, uniemoŝliwiająca naukę na odległość oraz podjęcie róŝnych form e-pracy. 7. Bierność zawodowa - postawy roszczeniowe. 8. Niska mobilność zawodowa. 9. Przeludnienie agrarne i bezrobocie ukryte. 10. Bezrobocie osób młodych, poniŝej 24 roku Ŝycia, powodujące m.in. brak moŝliwości zdobycia doświadczenia zawodowego. 11. Wzrost liczby osób w wieku emerytalnym.

12 11 SZANSE 1. Intensyfikacja polityki prorodzinnej. 2. Poprawa dostępności do kształcenia na poziomie przedszkolnym. 3. Poprawa jakości kształcenia na poziomie podstawowym i średnim, determinującego dostęp młodzieŝy wiejskiej do wykształcenia wyŝszego. 4. Wzrost liczby i poprawa dostępności przestrzennej uczelni wyŝszych. 5. Szybka poprawa dostępu do Internetu, tym samym do edukacji na odległość oraz do róŝnych form e-pracy. 6. Wzrost poziomu wykształcenia poprzez life-long i life-wide learning. 7. Podniesienie kwalifikacji zawodowych i dostosowanie ich do potrzeb rynku pracy. 8. Wzrost aktywizacji zawodowej ludności wiejskiej. 9. Pełne i efektywne wykorzystanie instrumentów wsparcia krajowego i unijnego dla podniesienia poziomu kapitału ludzkiego. 10. Zahamowanie migracji stałych, w tym szczególnie migracji młodych kobiet. 11. Ulepszenie infrastruktury drogowej i kolejowej umoŝliwiającej migracje wahadłowe miasto-wieś. 12. Realizacja przedsięwzięć związanych z edukacją i adaptacją do zmian gospodarczych.* 13. Rozwój zasobów pracy zdolnych do skutecznego i szerokiego absorbowania innowacji.* *Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego , Projekt. Źródło: opracowanie własne. ZAGROśENIA 1. Spadek i/lub utrzymanie niskiego wskaźnika dzietności. 2. Zmniejszanie się liczby osób w wieku prokreacyjnym. 3. Ujemny przyrost naturalny. 4. Starzenie się zasobów siły roboczej oraz ogółu ludności wiejskiej. 5. Utrzymanie i/lub wzrost róŝnic pomiędzy miastem i wsią w dostępności kształcenia na róŝnych poziomach. 6. Utrzymanie lub wzrost trendów migracyjnych osób w wieku produkcyjnym z OW peryferyjnych, dalsza depopulacja peryferyjnych OW. 7. Wzrost współczynników obciąŝenia demograficznego grupą wieku poprodukcyjnego. 8. Wzrost stopy bezrobocia rejestrowanego i ukrytego, szczególnie długotrwałego, na OW. 9. Mniejsze moŝliwości beneficjentów z obszarów wiejskich w wykorzystaniu instrumentów i działań ukierunkowanych na aktywizację zawodową, podniesienie poziomu kwalifikacji zawodowych i edukację. 10. Postępujące dziedziczenie ubóstwa i wykluczenia społecznego. 11. Brak poprawy jakości i dostępności infrastruktury społecznej, szczególnie przedszkolnej, szkolnej i ochrony zdrowia. 12. Wysoka wraŝliwość kapitał ludzkiego na niekorzystne uwarunkowania społecznoekonomiczne i jego podatność na polaryzację. Zmiany zachodzące w ostatnich latach na obszarach wiejskich wskazały na dosyć wysoką wraŝliwość kapitału ludzkiego na obszarach wiejskich na występowanie niekorzystnych uwarunkowań społeczno-ekonomicznych, w tym szczególnie problemów na lokalnych rynkach pracy oraz niezadowalający w wielu miejscach standard Ŝycia wynikający z małej dostępności i niskiej jakości usług publicznych oraz infrastruktury. Prowadzi to do swoistej polaryzacji kapitału ludzkiego na obszarach o charakterze peryferyjnym emigrują osoby z lepszym wykształceniem, kwalifikacjami czy większą skłonnością do przystosowania się do warunków na pozalokalnym rynku pracy. Przyciągają je duŝe ośrodki miejskie w kraju oraz zagraniczne rynki pracy.

13 Kapitał społeczny na obszarach wiejskich 7 Stan kapitału społecznego stanowi pochodną jakości kapitału ludzkiego i wynika z poziomu zaspokajania róŝnych kategorii potrzeb społecznych i ekonomicznych, występującego na danym obszarze. Bazując na statystykach powszechnie uwaŝa się, Ŝe kapitał społeczny na polskiej wsi jest niski i zróŝnicowany przestrzennie, chociaŝ trzeba podkreślić niedostatecznie precyzyjny podział prowadzonych w tym zakresie badań i gromadzonych statystyk z uwzględnieniem obszarów wiejskich. Tylko co piąta organizacja pozarządowa zlokalizowana jest na wsi, a w sumie działa od tys. zarejestrowanych organizacji. Pojawiają się jednak głosy, wskazujące na ostroŝność w formułowaniu tego typu wniosków, wskazujące na tętniącą Ŝyciem wieś skupioną wokół 8 tys. organizacji związanych z Kościołem oraz 15 tys. ochotniczych straŝy poŝarnych - ukryty kapitał społeczny [Fedyszak-Radziejowska, 2010]. Średni wskaźnik gotowości do współpracy mierzony w skali 0-4 wynosi na wsi 1,69, podczas gdy w miastach powyŝej 20 tys. mieszkańców 1,82, powyŝej 500 tys. 2,11. [CBOS, 2010]. Szczególną cechą zarówno zasobów kapitału ludzkiego, jak i społecznego jest ich specyfika właściwa dla danego obszaru. 1.2 Aktywność zawodowa ludności na obszarach wiejskich 8 Według wyników Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności [BAEL] GUS wskaźnik zatrudnienia osób w wieku produkcyjnym w I kwartale 2010 r. w Polsce ogółem wyniósł 63,7% i w porównaniu z analogicznym okresem 2009 r. zmniejszył się o 0,8 pkt. Wśród mieszkańców wsi odnotowano spadek wartości tego wskaźnika o 1,7 pkt., a wśród mieszkańców miast o 0,4 pkt. W 2009r. pracujący w sektorze rolniczym stanowili 12,7% (t.j tys. osób) ogółu pracujących, co stanowi spadek w porównaniu do wartości 13,2% w I kwartale 2009r. i jest kontynuacją trendu spadkowego od 2007 r., kiedy zatrudnienie w rolnictwie kształtowało się na poziomie 15%. Bardziej szczegółowe dane 9 dostępne są za IV kwartał 2008r. Wskazują, Ŝe 43% ogółu ludności wiejskiej w wieku 15 i więcej lat była w tym okresie związana z gospodarstwem rolnym, a 57% stanowiła ludność niezwiązana z gospodarstwem rolnym (tzw. ludność bezrolna). W porównaniu do lat poprzednich wyraźna jest tendencja malejącego udziału osób związanych z gospodarstwem rolnym i wzrost odsetka osób bezrolnych. Natomiast aktywni zawodowo związani z gospodarstwem rolnym stanowili 51% ludności wiejskiej w tej grupie wiekowej, przy czym w kategorii pracujący z gospodarstwem rolnym związane było 53%, w tym 84,4% w pełnym wymiarze czasu, 15,6% w niepełnym wymiarze czasu. Bierni zawodowo stanowili 45% ludności wiejskiej w wieku 15+, w tym 32,4% związanych było z gospodarstwem rolnym. 7 Charakterystyka kapitału społecznego na obszarach wiejskich często sprowadza się do wskazania moŝliwych sposobów jego pomiaru. Stosunkowo najbardziej powszechnymi miernikami tej uznawanej za trudnomierzalną formy kapitału jest poziom zaufania społecznego, liczba, rozmieszczenie i formy organizacyjne instytucji pozarządowych oraz udział mieszkańców w wyborach samorządowych. Poziom kapitału społecznego w odniesieniu do całego kraju moŝna określać na podstawie danych GUS obejmujących liczbę działających stowarzyszeń i fundacji. Problemem statystyki REGON jest występowanie tzw. martwych dusz, których liczba szacowana jest w przedziale 25-40% całego rejestru [Klon Jawor 2008]. Taka sytuacja znacznie wpływa na formułowane na temat poziomu kapitału społecznego wnioski, zarówno w skali całego kraju, jak i w odniesieniu do obszarów wiejskich. Alternatywą dla tego zarzutu są prowadzone badania wycinkowe, co do których równieŝ pojawiają się wątpliwości co do ich stosowania, w związku niereprezentatywnym charakterem. 8 O ile nie podano inaczej, opracowano na podstawie Aktywność ekonomiczna ludności Polski. I kwartał GUS, Warszawa Opracowano na podstawie Charakterystyka obszarów wiejskich w 2008r., GUS, Warszawa 2010.

14 13 W 2009r. na obszarach wiejskich 594 tys. osób pracowało więcej niŝ w jednym miejscu pracy, przy czym pracę dodatkową najczęściej podejmowały osoby, których głównym miejscem pracy była praca w rolnictwie (44,2 ogółu pracujących dodatkowo). NaleŜy teŝ podkreślić, Ŝe od wielu lat transfery społeczne, tj. emerytury, renty i zasiłki, są głównym źródłem dochodów wiejskich gospodarstw domowych, na drugim miejscu są dochody z pracy poza rolnictwem, a na trzecim dochody z rolnictwa. 1.3 Bezrobocie na obszarach wiejskich Według danych GUS dotyczących bezrobocia rejestrowanego, na końcu I kwartału 2010r. zarejestrowanych w Urzędach Pracy jako osoby bezrobotne było 903,3 tys. mieszkańców wsi, z czego aŝ 727,1 tys. (tj. 80%) nie posiadało prawa do zasiłku. W sumie w I kwartale 2010r. przybyło 313,6 tys. nowozarejestrowanych osób bezrobotnych [Bezrobocie, 2010]. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych na wsi wzrasta od drugiej połowy 2009r. Według wyników BAEL stopa bezrobocia na wsi wyniosła 10,4% i zwiększyła się o 2,6 pkt, natomiast w miastach wzrosła o 2,2 pkt. i wyniosła 10,7%. Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania, wzrost bezrobocia wystąpił zarówno na wsi o 233 tys. (25,2%), jak i w mieście o 135 tys. (24,8%). Zjawisko długotrwałego bezrobocia dotknęło 21,2% ogólnej liczby bezrobotnych na obszarach wiejskich i było o 5,4 pkt. niŝsze niŝ w I kw. 2009r. [Aktywność, 2010]. Brak jest jednak danych opisujących wielkość bezrobocia nierejestrowanego na obszarach wiejskich, dane szacunkowe wskazują na róŝne wartości, nawet do 1,5 mln bezrobotnych [Duczkowska-Małysz, 2009]. UniemoŜliwia to ocenę pełnej skali i charakteru niewykorzystanych zasobów pracy na OW oraz przestrzennego zróŝnicowania ich koncentracji. 1.4 Wskaźniki ubóstwa na obszarach wiejskich W 2009r. wskaźnik zagroŝenia ubóstwem, wyraŝony jako odsetek osób w gospodarstwach domowych o wydatkach poniŝej relatywnej granicy ubóstwa wynosił na obszarach wiejskich 26,1% (w miastach 12,3%), natomiast odsetek osób w gospodarstwach domowych poniŝej minimum egzystencji to 9,2% (3,3% w miastach) [Polska w, 2010]. Pomimo braku danych o poziomie i zróŝnicowaniu ubóstwa na obszarach wiejskich w ujęciu lokalnym, w praktyce moŝna zauwaŝyć wyraźne uboŝenie ludności na obszarach peryferyjnych, szczególnie popegeerowskich oraz rolniczych monofunkcyjnych, gdzie dominują małe nietowarowe gospodarstwa rolne oraz brak jest moŝliwości zatrudnienia poza rolnictwem. Wśród wielu negatywnych skutków powodowanych przez ubóstwo, podkreślić naleŝy, iŝ znacznie zmniejsza ono lub nawet eliminuje szanse dotkniętej nią młodzieŝy na uzyskanie odpowiedniego poziomu wykształcenia, co moŝe prowadzić do dziedziczenia bezrobocia i wykluczenia społecznego tej części ludności, która jest w strukturze społeczeństwa starzejącego się wyjątkowo cenna. 1.5 Rolnictwo 10 W 2009 r. udział rolnictwa (łącznie z leśnictwem i rybactwem) w tworzeniu produktu krajowego brutto zmalał do 3,6%. W 2009 r. powierzchnia uŝytków rolnych ogółem zmniejszyła się o 34,7 tys. ha w stosunku do 2008 r. i wynosiła tys. ha [Polska w, 2010]. Spośród ogółu pracujących, 12,7% zatrudnionych było w sektorze rolnym [BAEL]. Rolnictwo polskie cechuje niŝsza wydajność kapitału (o ok. 2/3 średniej w gospodarce na- 10 Dostępność najświeŝszych danych statystycznych dotyczących rolnictwa, agregowanych na poziomie NTS 5 (gmin) ilustrujących stan z PSR 2002r., obrazuje problem braku informacji o zmianach zachodzących na przestrzeni ostatnich 8 lat.

15 14 rodowej) i około czterokrotnie niŝsza wydajność pracy, co wskazuje na konieczność dalszego zmniejszenia zasobów pracy w rolnictwie [Poczta, 2010]. W 2008r. nakłady inwestycyjne w rolnictwie (łącznie z łowiectwem) wzrosły do poziomu mln zł, z czego aŝ 94,7% zrealizowano w sektorze prywatnym, a zaledwie 5,3% w sektorze publicznym. Natomiast ujęcie nakładów inwestycyjnych w zł na 1 ha UR wskazuje na przewagę inwestycyjną sektora publicznego: 243 zł/ 1ha UR w sektorze prywatnym i 397 zł w sektorze publicznym [Rocznik, 2009]. Jednak wskazuje się, Ŝe są to wartości niewystarczające i Ŝe w najbliŝszych latach będzie nadal postępowała dekapitalizacja majątku trwałego w rolnictwie. Niezbędne jest unowocześnienie majątku trwałego szczególnie w gospodarstwach towarowych, które mają decydujący wpływ na produkcyjność i konkurencyjność całego sektora rolnego [Poczta, 2010]. W 2009r. uŝytki rolne ogółem zajmowały powierzchnię tys. ha, czyli zmniejszyły się o 720 tys. ha w stosunku do 2004r., natomiast nie uległy istotnym zmianom zasoby pracy, co wskazuje na utrwalone przeludnienie agrarne. Ponad 56% UR w Polsce stanowią obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). W 2008r. ogólna liczba gospodarstw rolnych wynosiła prawie 2,6 mln, co wskazuje na ok. 10% spadek w stosunku do 2003r. Średnia powierzchnia gruntów naleŝących do gospodarstwa rolnego w 2008 r. wynosiła 7,2 ha i w stosunku do 2003 r. wzrosła o 0,7 ha. [Charakterystyka, 2010]. Niekorzystna, nadal rozproszona struktura gospodarstw moŝe prowadzić do marginalizacji rolnictwa czy nawet zaniku działalności rolniczej w niektórych regionach, co zwiększa ryzyko degradacji krajobrazu [Kierunki rozwoju, 2010]. Zmiany struktury obszarowej gospodarstw rolnych w latach , wg grup obszarowych UR w ha , ,7 16,7 9,4 10,4 12,1 13,1 15,7 16,1 6,5 6, ,9 3 2,2 2,4 1 1,4 0, r. 2008r. Źródło: opracowanie własne na podstawie Rocznika statystycznego rolnictwa 2009, GUS. W latach r. w celu uzyskania emerytury lub renty przekazano państwu łącznie 13 gospodarstw indywidualnych, a następcom niemal 101 tys. gospodarstw indywidualnych, co stanowiło 5,6% gospodarstw powyŝej 1ha UR. Przekazanie gospodarstwa następcy nie wpływa na zmianę liczby gospodarstw, moŝe mieć jedynie skutki zmiany pokoleniowej w rolnictwie. Nadal niekorzystna jest struktura gospodarstw rolnych według wielkości ekonomicznej. Najnowsze dostępne dane GUS wskazują stan na koniec 2007r.: aŝ 90% gospodarstw cechuje wartość poniŝej 8 ESU, 9% gospodarstw od 8 do 40 ESU i zaledwie 1% powyŝej 40 ESU. Dane z międzyspisowego badania gospodarstw rolnych w 2007r. wskazują, Ŝe 95,2% gospodarstw rolnych prowadziło wyłącznie działalność rolniczą, a 4,8% działalność rolniczą i inna niŝ rolnicza, przy czym w grupie gospodarstw o powierzchni 100 i więcej ha było to aŝ 21,9%, a w grupie o powierzchni UR poniŝej 1 ha zaledwie 3,7% [Charakterystyka gospodarstw, 2008).

16 15 Potwierdza to słuszność strategii ukierunkowanej m.in. na opracowanie i implementację narzędzi mających konsolidować gospodarstwa o niskim potencjale ekonomicznym oraz na poprawę towarowości gospodarstw [Kierunki rozwoju, 2010]. Od momentu akcesji do UE znacznie wzrosła w Polsce liczba ekologicznych gospodarstw rolnych: w 2008r. było 8685 gospodarstw ekologicznych z certyfikatem (w 2005r. tylko 882), zajmowały powierzchnię ha ( ha w 2005r.) oraz gospodarstw o łącznej powierzchni ha, będących w okresie przestawiania się na produkcję ekologiczną. W 2008r. wpisanych było do ewidencji producentów producentów rolnych, co stanowi 9% wzrost w stosunku do 2005r. Rolnictwo, które nadal jest głównym sektorem gospodarki na obszarach wiejskich ma istotny wpływ na przekształcenia struktury przestrzennej, jest czynnikiem silnie wpływającym na krajobraz oraz na stan środowiska naturalnego. Wyzwania stojące przed polskim rolnictwem w perspektywie średnio- i długookresowej to budowanie silnej pozycji konkurencyjnej poprzez wysoką jakość produktów rolnych gwarantujących wysoką jakość Ŝywności bezpiecznej i produkowanej zgodnie z zasadami ochrony środowiska, zmniejszania degradacji środowiska przyrodniczego oraz utrzymanie i/lub zwiększenie walorów krajobrazowych oraz stopnia bioróŝnorodności. Rolnictwo jest mocno powiązane z takimi dobrami publicznymi jak lasy, powietrze, woda, zasoby genetyczne, czy krajobraz, które słuŝą całemu społeczeństwu. Ich degradacja lub utrzymanie w dobrej jakości w ogromnym stopniu zaleŝą od kierunku rozwoju rolnictwa. 1.6 Infrastruktura na obszarach wiejskich W 2009 r. działające na obszarach wiejskich komunalne oczyszczalnie ścieków obsługiwały prawie 27% ludności wiejskiej (wobec ponad 88% w miastach). Tym samym nastąpił wzrost wskaźnika w stosunku do 2004 r. o 8,5 pkt. Długość czynnej sieci wodociągowej w latach zwiększyła się o 11,8% tj. o 22024,1 km. Na obszarach wiejskich istnieje znaczna dysproporcja pomiędzy nasyceniem siecią wodociągową i kanalizacyjną. Długość sieci wodociągowej na obszarach wiejskich w 2009 r. na 100 km 2 wynosiła 71,2 km, a sieci kanalizacyjnej zaledwie 17,3 km, podczas gdy w 2004 r. wskaźnik wynosił odpowiednio 63,6 km i 11,1 km. W latach o 55% zwiększyła się na obszarach wiejskich długość czynnej sieci kanalizacyjnej km, o 40% zwiększyła się ilość odprowadzanych ścieków ( dam3) oraz o 32% zwiększyła się liczba ludności wiejskiej korzystającej z sieci kanalizacyjnej (3 351 tys.). W 2008r. liczba stacji uzdatniania wody zmalała o 0,4%. W latach wzrosła o 14,11% liczba zbiorczych oczyszczalni ścieków, chociaŝ w 2 województwach zmalała ich liczba. W 2008r. wzrosła takŝe o 18 tys. liczba indywidualnych oczyszczalni, przy czym w małopolskim i podkarpackim odnotowano znaczny spadek liczby takich oczyszczalni. Liczba osób korzystających z instalacji gazowej w 2008 r. wynosiła na obszarach wiejskich 18,8% ogółu ludności, co wobec 2004 r. stanowi wzrost tylko o 1 pkt. Głównym problemem jeŝeli chodzi o stan dróg na obszarach wiejskich jest niedostateczna gęstość sieci dróg (wskaźnik utrzymujący się od kilku lat na stałym poziomie około 48 km/100 km 2 ) 11 i ich zły stan techniczny. W 2009 r. 1 ogólnodostępna apteka przypadała na osób (w mieście na 2579 osób). W 2007 r. dostęp do Internetu miało zaledwie 22% gospodarstw domowych na obszarach 11 Wskaźnik na podstawie dokumentu MRiRW w formie elektronicznej Informacja o stanie infrastruktury technicznej wsi na koniec 2007 roku, drogi obejmują drogi gminne połoŝone poza miastami oraz drogi wewnętrzne, w tym dojazdowe do gruntów rolnych i leśnych.

17 16 wiejskich [Polska 2030], co oznacza 2-krotny wzrost w porównaniu do roku 2005 [Przegląd,OECD]. W miastach powyŝej 200 tys. mieszkańców wskaźnik dostępu do Internetu w roku 2007 wynosił ponad 50%. W 2009 r. 86% komputerów w szkołach wiejskich ogółem miało dostęp do Internetu (w 2004 r. dostęp posiadało 70,3% szkolnych komputerów). Na wsi w roku szkolnym 2008/2009 [Oświata, 2009] działało 2679 przedszkoli, co stanowiło 33,3% wszystkich placówek tego typu w kraju. Do placówek przedszkolnych uczęszczało 42,7% dzieci 12. Liczba szkół podstawowych i gimnazjów na obszarach wiejskich oraz liczba uczniów wynika z sytuacji demograficznej. Na obszarach wiejskich zamykane są placówki ze względu na zbyt małą liczbę uczniów. 1.7 Ochrona i stan środowiska na obszarach wiejskich Na róŝnorodność biologiczną, stan gleb, wód oraz siedlisk przyrodniczych na obszarach wiejskich wpływają intensywność produkcji rolniczej oraz rozwój infrastruktury technicznej. NaleŜy stwierdzić, Ŝe stan sanitacji obszarów wiejskich jest niezadowalający, wynika z dysproporcji między zaopatrzeniem w wodę doprowadzaną wodociągami sieciowymi a sieciowym, kontrolowanym usuwaniem ścieków. Jest to zjawisko szczególnie negatywne w kontekście niskiej jakości wód powierzchniowych i podziemnych w Polsce: 0% w I klasie jakości, niewielki udział w II klasie oraz przewaga w III i IV klasie. O 77% zmniejszyła się liczba wysypisk odpadów na obszarach wiejskich, w 2008r. było ich 806. Jednocześnie zmniejszyła się ich powierzchnia ogółem do 2200 ha, czyli o 7,4% w stosunku do powierzchni w 2003r. PowaŜnym problemem w Polsce jest erozja gleb, zarówno wietrzna, jak i wodna, będąca skutkiem intensywnego odlesiania w przeszłości. Środkiem zaradczym jest zwiększanie lesistości poprzez zalesianie gruntów o niskich klasach bonitacji. Zakłada się, Ŝe do 2050r. lesistość kraju osiągnie poziom 33%. Zachowanie walorów krajobrazu wiejskiego oraz poprawa stanu środowiska wymagają przede wszystkim konsekwentnego wdraŝania zrównowaŝonego rolnictwa, uwzględniającego zasady dobrych praktyk rolniczych oraz rozwoju infrastruktury technicznej. WaŜnym elementem jest tu takŝe Sieć Natura 2000 oraz wyznaczenie na obszarach wiejskich obszarów o wysokich walorach przyrodniczych, uŝytkowanych rolniczo (HNV). 1.8 Zmiany i zróŝnicowanie poziomu rozwoju gmin w Polsce w latach Badanie [Rakowska 2009] objęło 2413 gmin w skali całego kraju. Gminy wiejskie: zarówno w 2004r., jak i w 2008r. aŝ 95% gmin wiejskich w Polsce charakteryzował niski poziom rozwoju. W 2004 r. 3% zaliczono do grupy na średnim poziomie rozwoju i 2% na bardzo niskim poziomie rozwoju. W 2008r. udział gmin na bardzo niskim poziomie rozwoju zmalał do 1%, a udział gmin na poziomie średnim wzrósł do 4%. Gminy miejsko-wiejskie w przewaŝającej mierze (81% w 2004r. i 80% w 2008r.) zakwalifikowano do grupy na niskim poziomie rozwoju. Około 20% to gminy niezmiennie na średnim poziomie rozwoju. RównieŜ w tej kategorii nie wystąpiły w 2008r. istotne zmiany w stosunku do 2004r. 12 Podana wartość wg GUS jest znacznie wyŝsza niŝ wartości podawanych w innych źródłach, por. Kierunki Rozwoju Obszarów Wiejskich, Polska Wieś 2008, czy Przegląd Terytorialny OECD, gdzie wskazuje się, Ŝe do przedszkoli uczęszczało od 11 do 19% dzieci zamieszkałych na wsi.

18 17 2. Podstawowe czynniki wpływające na poprawę struktury społeczno-ekonomicznej na obszarach wiejskich Na sytuację społeczno-ekonomiczną mają wpływ zjawiska i procesy, które mogą mieć charakter czynników prorozwojowych lub czynników antyrozwojowych, bariero-twórczych. W praktyce czynniki nie są autonomiczne, ich cechą charakterystyczną jest wzajemne przenikanie się. WaŜne, aby pomiędzy czynnikami czy grupami czynników poŝądanymi z punktu widzenia rozwoju nie występowały sprzeczności, bo moŝe to spowodować, Ŝe czynnik prorozwojowy przekształci się w barierę rozwoju. Pomimo iŝ zauwaŝa się istnienie pewnych zaleŝności, które mogą korzystnie wpływać na rozwój, bądź go ograniczać, brak jest jednoznacznej odpowiedzi, który czynnik czy zestaw czynników i w jakich warunkach gwarantuje poprawę istniejącego stanu. W odniesieniu do obszarów wiejskich wyodrębnia się czynniki prorozwojowe: A. związane bezpośrednio z rolnictwem [Wilkin 2007]: - rozbudowa sieci instytucji łańcucha Ŝywnościowego, instytucji finansowych i ułatwienie dostępu do nich, - dostęp do rynków zbytu oraz - działania w ramach marketingu i promocji; B. decydujące o wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich 13 : - kapitał ludzki, - zmiany demograficzne, - aktywność gospodarcza, przedsiębiorczość mieszkańców, - sprawność i efektywność władz lokalnych, - czynniki lokalizacyjne, w tym szczególnie dostępność centrów rozwoju i głównych szlaków komunikacyjnych, - rolnictwo i gospodarka Ŝywnościowa, - walory uŝytkowe wytworzone przez naturę (bogactwa mineralne, gleba, woda itp.), - walory turystyczne, - walory uŝytkowe powstałe w wyniku działań człowieka (obiekty infrastruktury), - atrakcyjność dla zewnętrznych inwestorów, - instytucje wspierające promocję i rozwój obszaru (banki, agencje rozwoju), - dziedzictwo kulturowe, - wyposaŝenie w infrastrukturę techniczną i społeczną, - jakość i dostępność usług publicznych, - dostępność technik nowoczesnego komunikowania się (techniki teleinformatyczne), - stan środowiska przyrodniczego, - kształt i intensywność oddziaływania polityki sektorowych, w tym szczególnie Wspólnej Polityki Rolnej i polityki spójności, - otwarcie pozostałych krajowych rynków pracy w UE w 2011r., w tym szczególnie rynku niemieckiego. Na znaczeniu zyskują czynniki instytucjonalne, w tym jakość i sprawność administracji publicznej w połączeniu z polityką zarządzania rozwojem i marketingiem terytorialnym. Waga poszczególnych czynników czy ich grup dla rozwoju obszarów wiejskich zaleŝy od typu OW, jego funkcji, występujących barier rozwoju oraz powiązania z ośrodkami miejskimi. Wzajemne relacje między funkcjami i same funkcje podlegają zmianom. Postępujące 13 Są to czynniki o charakterze polityczno-ustrojowym, techniczno-organizacyjnym, społecznym, ekonomicznym i przestrzennym, zwykle w podziale na wewnętrzne i zewnętrzne [Bagdziński 1994, Brol 2006, Bański, Czapiewski 2008, Wojewódzka 2010]

19 18 zmiany są stosunkowo powolne. Bez względu na charakter funkcji - ekonomiczny, społeczny czy przyrodniczy naleŝy traktować je systemowo i uwzględniać zarówno ich pozytywne, jak i negatywne oddziaływanie na obszary wiejskie. Precyzyjne wskazanie momentu intensyfikacji czy osłabienia wpływu wszystkich omawianych czynników na poprawę struktury społeczno-ekonomicznej na obszarach wiejskich w perspektywie średnio- (2020r.) czy długookresowej (2030r.) jest w zasadzie niemoŝliwe 14, poniewaŝ determinuje je kształtowanie się sytuacji makroekonomicznej w kraju, na Jednolitym Rynku Europejskim, a takŝe zmieniające się uwarunkowania w skali globalnej. Nieprzewidywalne są takŝe kryzysy, czego doświadczyliśmy niedawno. Do tego nie moŝna zapominać, ani lekcewaŝyć, coraz większego prawdopodobieństwa oddziaływania czynników losowych (w tym związanych ze zmianami klimatycznymi), których niespodziewane wystąpienie diametralnie, niekorzystnie zmienia sytuację społeczno-ekonomiczną. Obszary wiejskie są szczególnie nara- Ŝone na skutki związane z powodziami, podtopieniami czy suszami, których skutki dla rolnictwa w skali roku są nieodwracalne. Wzajemne oddziaływanie tak duŝej liczby czynników powoduje moŝliwość wystąpienia róŝnych scenariuszy przeobraŝeń na obszarach wiejskich. Za czynniki kluczowe dla wsparcia i intensyfikacji rozwoju obszarów wiejskich w kaŝdej sytuacji i scenariuszu rozwojowym, naleŝy uznać kapitał ludzki, wiedzę w połączeniu z innowacyjnością i aktywnością zawodową oraz infrastrukturę techniczną i społeczną. Zmiany jakim podlegał oraz jakie powodował kapitał ludzki na obszarach wiejskich wskazują, Ŝe jest to czynnik oddziałujący nieustannie, relatywnie szybko reagujący na nowe uwarunkowania, mający tendencje do polaryzacji pod względem jakościowym. Jest czynnikiem ponadczasowym - będzie odgrywał kluczową rolę w rozwoju obszarów wiejskich zarówno w perspektywie do 2020r., do 2030r., jak i później. Jednak od realizowanej polityki rozwojowej będzie zaleŝało, czy będzie to czynnik prorozwojowy czy destrukcyjny. Dotychczasowe nieadekwatne do potrzeb tempo i zróŝnicowanie poziomu rozwoju infrastruktury technicznej i społecznej pozwala stwierdzić, Ŝe pomimo ogromnego znaczenia dla rozwoju obszarów wiejskich, czynnik ten nie ulegnie istotnemu wzmocnieniu do 2020r., jeśli nie zostaną podjęte intensywne, efektywne działania w tym kierunku. Infrastruktura społeczna wpływa na jakość kapitału ludzkiego, a łącznie z infrastrukturą techniczna warunkuje standard Ŝycia mieszkańców oraz moŝliwości lokalnego rozwoju gospodarczego, tym samy moŝe odegrać rolę stabilizatora lub nawet magnesu dla kapitału ludzkiego w kontekście ruchów migracyjnych. 14 Wynika to z wcześniej sformułowanego wniosku, Ŝe oczekiwany efekt działania jednego czynnika zaleŝy od działania drugiego oraz od określonego splotu okoliczności, czy teŝ determinowany jest zapewnieniem odpowiednich warunków do jego zadziałania.

20 ZróŜnicowanie przestrzenne powiązań funkcjonalnych oraz typów OW Realizowane przez obszary wiejskie funkcje 15 są bardzo zróŝnicowane przestrzennie, a ich obecny, złoŝony kształt to przede wszystkim konsekwencja oddziaływania oraz wzajemnych interakcji róŝnych czynników. Do stosunkowo tradycyjnych funkcji OW zalicza się: - funkcje produkcyjne: rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo śródlądowe, - funkcje industrialne: przemysł, górnictwo, budownictwo oraz - funkcje usługowe - w tym rekreację i turystykę [Czarnecki 2005, Przygodzka 2009]. Pierwotne znaczenie obszarów wiejskich koncentrowało się wokół rolnictwa i sprowadzało się do wytwarzania Ŝywności, surowców roślinnych i zwierzęcych dla przemysłu. Obszary wiejskie były tym samym monofunkcyjne i stanowiły miejsce zamieszkania, przestrzeń Ŝyciową ludności rolniczej. Obecnie nadal wyodrębniamy monofunkcyjne rolnicze obszary wiejskie, przy czym często są to obszary o charakterze społecznie i ekonomicznie peryferyjnym, kumulujące wiele barier rozwojowych. Współcześnie realizowana idea rozwoju wielofunkcyjnego zarówno wobec rolnictwa, jak i obszarów wiejskich, zmierza generalnie do przeobraŝeń w obrębie rolnictwa oraz kreacji nowych funkcji obszarów wiejskich. Celem nadrzędnym jest poszukiwanie alternatywnych źródeł dochodów mieszkańców, z wykorzystaniem w gospodarce potencjału przyrodniczego. Typy funkcjonalne obszarów wiejskich w wybranych podejściach badawczych to: - gminy w aglomeracjach, turystyczne, przygraniczne i popegeerowskie [Kaczmarek 1998]; - obszary wiejskie rolnicze, rolniczo-przemysłowe, przemysłowe, uprzemysławiane, usługowe (struktura gospodarki i stopień uprzemysłowienia) [Duczkowska-Małysz 1998]; - obszary otaczające duŝe aglomeracje, obszary w otoczeniu miast średniej wielkości, obszary czysto wiejskie, pozbawione bliskości ośrodków miejskich [Duczkowska-Małysz 1998]; - obszary o przewadze funkcji rolniczych, z takim samym udziałem róŝnych funkcji, o przewadze leśnictwa, funkcji turystyczno-wypoczynkowych, przewadze funkcji pozarolniczych lub silnie zurbanizowane (sposób uŝytkowania powierzchni) [Bański, Stola 2000]; - typy rolnicze, rolniczo-przemysłowe, rolniczo-usługowe, przemysłowe, przemysłoworolnicze, przemysłowo-usługowe, usługowe, usługowo-rolnicze, usługowo-przemysłowe oraz te z brakiem funkcji dominującej (sektorowa struktura zatrudnienia, dotyczy małych miast) [Szafrańska 2002]; - obszary wiejskie monofunkcyjne rolnicze, o przewadze funkcji: rolniczej, turystycznej, leśnej oraz obszary wiejskie o funkcjach mieszanych [Bański 2009]. PoniewaŜ funkcje pełnione przez obszary wiejskie wynikają w duŝej mierze z relacji z otoczeniem, w pełni uzasadniona jest waga jaką przywiązuje się obecnie do powiązania obszarów wiejskich z miastami. Wpływ miasta (bieguna/rdzenia) na obszary wiejskie (peryferia) rozpatrywany jest zwykle w dwóch płaszczyznach: jako rozprzestrzenianie rozwoju lub wymywanie zasobów. Znaczenie miasta w podnoszeniu poziomu rozwoju obszarów wiejskich, takŝe w wymiarze wzrostu gospodarczego i zwiększenia liczby miejsc pracy zaleŝy od rodzaju miasta (małe, średnie, duŝe, metropolia), jego cech charakterystycznych, przeobraŝeń jakim podlega, poło- Ŝenia względem obszarów wiejskich oraz istniejących powiązań lub moŝliwych do wykreowa- 15 pod pojęciem funkcji najczęściej rozumie się pewną formę działalności, która stanowi podstawę gospodarki danego obszaru i decyduje o jego rozwoju. Szczególne znaczenie przypisywane jest funkcjom o charakterze ekonomicznym, gdyŝ stanowią one główne źródło utrzymania ludności. Zasadniczym podziałem funkcji realizowanych przez obszary wiejskie jest podział na działalność rolniczą i pozarolniczą. Wymieniane w teorii, jak i stosowane w praktyce typy funkcjonalne obszarów wiejskich to równieŝ pochodna zastosowanego sposobu ich delimitacji. Wyodrębnia się wiele kombinacji funkcji gospodarczych, ale często mają one charakter jedynie czysto teoretyczny [Bański 2009].