Dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za środowisko Zasoby naturalne Europy pod ochroną. Środowisko

Transkrypt

1 Dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za środowisko Zasoby naturalne Europy pod ochroną Środowisko

2 Europe Direct to serwis, który pomoże Państwu znaleźć odpowiedzi na pytania dotyczące Unii Europejskiej. Numer bezpłatnej infolinii (*): (*) Informacje są udzielane nieodpłatnie, większość połączeń również jest bezpłatna (niektórzy operatorzy, hotele lub telefony publiczne mogą naliczać opłaty). Więcej informacji o Unii Europejskiej można znaleźć w portalu Europa ( Dane katalogowe znajdują się na końcu niniejszej publikacji. Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej, 2013 ISBN doi: /30434 Unia Europejska, 2013 Powielanie materiałów dozwolone pod warunkiem podania źródła. Printed in Italy Wydrukowano na papierze z recyklingu Okładka: istockphoto

3 Dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za środowisko Zasoby naturalne Europy pod ochroną

4 Spis treści Przegląd Co to jest dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za środowisko? 5 Kto i w jaki sposób wdraża dyrektywę? 5 W jaki sposób ustala się odpowiedzialność? 11 Czy w dyrektywie określono wyjątki i linie obrony? 14 Na czym polega i w jaki sposób przebiega naprawianie szkód? 14 W jaki sposób określa się zakres i skalę środków naprawczych? 16 Jakie są koszty naprawiania szkód i kto je ponosi? 18 Przykładowe wykorzystanie analizy równoważności zasobów: szkody dla ryb 19 Przykładowe wykorzystanie analizy równoważności siedlisk: szkody dla terenów podmokłych 20 Przykładowe wykorzystanie analizy równoważności wartości: zanieczyszczenie rzeki 22 Ważne daty 23 Dodatkowe informacje 23 Dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za środowisko istockphoto

5 Przegląd Co to jest dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za środowisko? Ochrona zasobów naturalnych Europy (chronionych gatunków i siedlisk, wód i gruntów) i świadczonych przez nie usług ekosystemowych jest powszechnie uznawana za istotny czynnik w funkcjonowaniu zdrowej gospodarki i zdrowego społeczeństwa. W obliczu bezprecedensowej presji na środowisko, w tym znacznej utraty różnorodności biologicznej obserwowanej w ostatnich dziesięcioleciach, priorytetem stało się zapewnianie zachęt i zabezpieczeń w celu uniknięcia szkód dla środowiska związanych z działalnością człowieka. Krajowe systemy odpowiedzialności za środowisko w poszczególnych państwach członkowskich UE różniły się pod względem zakresu, w jakim obejmowały szkody dla środowiska, oraz wymogów dotyczących środków naprawczych. W 2004 r. Unia Europejska podjęła działania w celu stworzenia bardziej jednolitego systemu na rzecz zapobiegania szkodom dla środowiska i naprawiania ich, przyjmując dyrektywę 2004/35/WE w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu. Dzięki tym innowacyjnym przepisom po raz pierwszy ustanowiono w UE kompleksowy system odpowiedzialności za szkody dla środowiska opierający się na zasadzie płaci zanieczyszczający. Dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za środowisko (dalej: dyrektywa ) stanowi, że sprawca szkody dla środowiska ponosi odpowiedzialność za usunięcie skutków szkody, co jest czynnikiem zachęcającym do unikania szkód. Zgodnie z przepisami dyrektywy w sprawie odpowiedzialności za środowisko podmioty, których działalność stanowi bezpośrednie zagrożenie dla środowiska (zdefiniowane jako wystarczająco wysokie prawdopodobieństwo wyrządzenia szkód w środowisku naturalnym w niedalekiej przyszłości), ponoszą również odpowiedzialność za podjęcie działań zapobiegawczych. Dyrektywa służy wzmocnieniu prawodawstwa unijnego opracowanego w celu utrzymania zasobów naturalnych i świadczonych przez nie usług. Przez powiązania z dyrektywą siedliskową i dyrektywą ptasią dyrektywa ta tworzy system odpowiedzialności w zakresie zapobiegania szkodom dla różnorodności biologicznej w całej Europie i naprawiania takich szkód. Jego zwieńczeniem jest sieć Natura 2000 obejmująca 22 tys. obszarów. System odpowiedzialności dotyczy wszystkich zasobów wodnych w UE określonych w ramowej dyrektywie wodnej oraz wszystkich zanieczyszczeń ziemi stwarzających ryzyko dla zdrowia ludzkiego. Państwa członkowskie miały obowiązek wdrożyć dyrektywę do dnia 30 kwietnia 2007 r. Skutkiem zakończonego w lipcu 2010 r. procesu wdrożenia dyrektywy powinien być wyższy stopień ochrony środowiska w całej Europie. Kto i w jaki sposób wdraża dyrektywę? Zgodnie z dyrektywą rolę strażników środowiska pełnią właściwe organy. Do ich obowiązków należy identyfikowanie sprawców zanieczyszczenia oraz dopilnowanie, aby podmioty gospodarcze, które spowodowały bezpośrednie zagrożenie szkodą lub wyrządziły szkodę w środowisku, podjęły lub sfinansowały wymagane działania zapobiegawcze lub naprawcze. Właściwe organy i podmioty gospodarcze nie są prawnie zobowiązane do współpracy, ale zachęca się je w ramach najlepszych praktyk do podjęcia takiej współpracy w celu lepszego zrozumienia ryzyka operacyjnego, podjęcia działań zapobiegawczych koniecznych do uniknięcia szkód w środowisku i ustalenia niezbędnych zabezpieczeń finansowych. Ochrona zasobów naturalnych Europy 5

6 Właściwy organ: organ publiczny wyznaczony przez państwo członkowskie do wdrożenia i egzekwowania przepisów dyrektywy. Podmiot gospodarczy: każda osoba fizyczna lub prawna, prywatna lub publiczna, która prowadzi lub nadzoruje działalność zawodową, lub, w przypadkach gdy jest to przewidziane w prawodawstwie krajowym, osoba, której przekazano uprawnienia do podejmowania decyzji ekonomicznych dotyczących technicznego funkcjonowania takiej działalności, włącznie z posiadaczami uprawnień lub zezwolenia na prowadzenie takiej działalności, lub osobami, które rejestrują lub zgłaszają taką działalność. Działalność zawodowa: działalność prowadzona jako działalność gospodarcza, bez względu na jej prywatny lub publiczny, dochodowy lub niedochodowy charakter. W ramach zabezpieczenia organizacje pozarządowe i obywatele mają przyznane na mocy dyrektywy prawo do powiadomienia właściwego organu o wszelkich szkodach dla środowiska (lub o jego bezpośrednim zagrożeniu) oraz do zakwestionowania działań lub braku działań właściwych organów, aby zagwarantować, że działają one w interesie publicznym polegającym na zapobieganiu szkodom dla środowiska i ich naprawianiu. Istotną rolę w całym procesie wdrażania dyrektywy odgrywają również inne strony, w tym także ubezpieczyciele, prawnicy oraz eksperci techniczni (w zakresie ekologii i nauki, oceny ryzyka, inżynierii, działań naprawczych, ekonomii i prawa) (zob. ryc. 1). Rycina 1: Wdrażanie dyrektywy w sprawie odpowiedzialności za środowisko Szkoda lub bezpośrednie zagrożenie wystąpieniem szkody Podjęcie natychmiastowych działań w celu zapobieżenia (dalszym) szkodom Ocena szkód dla środowiska Planowanie działań naprawczych Wdrażanie i monitorowanie działań naprawczych oraz sprawozdawczość Dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za środowisko istockphoto

7 Z czasem wkład tych działających wspólnie stron powinien doprowadzić do wspólnego rozumienia kosztów i korzyści wynikających z prowadzenia działalności w sposób zmniejszający ryzyko dla środowiska. Będzie to stanowiło zachętę do stosowania najlepszych praktyk w takich obszarach, jak technologie i procesy bezpieczne dla środowiska, oraz do rozwijania innowacyjnych instrumentów finansowych w celu pokrycia potencjalnych kosztów związanych z odpowiedzialnością. Poniżej przedstawiono osoby pełniące określone obowiązki w ramach dyrektywy oraz podsumowano ich role. Właściwy organ: organ publiczny wyznaczony przez państwo członkowskie do wdrożenia i egzekwowania przepisów dyrektywy państwo członkowskie wdrażające i egzekwujące przepisy dyrektywy PRZED ZDARZENIEM (podczas normalnego działania) może podjąć działania lub zachęcić podmioty gospodarcze do podjęcia działań, które zmniejszą ryzyko wystąpienia szkody (o ile nie jest to już wymagane, np. w przypadku zakładów lub instalacji Seveso), zachęca do wprowadzenia zabezpieczeń finansowych lub, jeżeli jest to obowiązkowe, wymaga zabezpieczeń finansowych. PO WYKRYCIU BEZPOŚREDNIEGO ZAGROŻENIA (zgłoszonego przez podmiot gospodarczy lub wskazanego przez osobę/organizację pozarządową, której dotyczy takie zagrożenie, lub zaobserwowanego samodzielnie) pierwszy i drugi podpunkt przedstawiony w kolumnie szkody poniżej; a następnie: zobowiązuje podmiot gospodarczy do podjęcia środków zapobiegawczych, jeżeli podmiot do tej pory ich nie podjął, może w dowolnym momencie zobowiązać podmiot gospodarczy do przedstawienia informacji, podjęcia koniecznych działań zapobiegawczych, zastosowania się do przedstawionych mu wskazówek dotyczących niezbędnych środków zapobiegawczych lub samodzielnie podejmuje niezbędne środki zapobiegawcze, jeżeli podmiot gospodarczy tego nie zrobił lub jeżeli nie można go zidentyfikować. PO WYKRYCIU SZKODY W ŚRODOWISKU ustala, czy szkoda wchodzi w zakres dyrektywy transponowanej do prawa krajowego, jeżeli szkoda wchodzi w zakres dyrektywy, identyfikuje odpowiedzialny podmiot gospodarczy lub odpowiedzialne podmioty gospodarcze i ustala mającą zastosowanie normę odpowiedzialności (na zasadzie ryzyka lub na zasadzie winy), wymaga od podmiotu gospodarczego: przedstawienia informacji uzupełniających; podjęcia wymaganych i koniecznych nadzwyczajnych działań naprawczych, tj. praktycznych kroków w celu natychmiastowego skontrolowania, ograniczenia, usunięcia lub w inny sposób opanowania zanieczyszczeń lub innych szkodliwych czynników; stosowania się do wskazówek dotyczących niezbędnych nadzwyczajnych działań naprawczych, wymaga od podmiotu gospodarczego podjęcia we współpracy z sobą niezbędnych faktycznych działań naprawczych (podstawowych, uzupełniających i kompensacyjnych środków naprawczych), określenia i oceny możliwych środków naprawczych, w szczególności uzgodnienia planu działań naprawczych, oraz zaproszenia zainteresowanych stron do przedstawiania swoich opinii; uwzględnia opinie podmiotów gospodarczych i zainteresowanych stron, przyjmuje szczegółowe środki i podejmuje decyzje, nadające formalny charakter wybranym środkom naprawczym (przyznaje podmiotowi gospodarczemu i zainteresowanym stronom prawo do wypowiedzenia się przed podjęciem decyzji), Ochrona zasobów naturalnych Europy 7

8 powiadamia podmiot gospodarczy o decyzji i informuje go o przysługujących mu na mocy przepisów środkach odwoławczych, współpracuje z podmiotem gospodarczym lub podmiotami gospodarczymi, aby upewnić się, że podjęto, stosownie do potrzeb, niezbędne podstawowe, uzupełniające i kompensacyjne środki naprawcze, w przypadku gdy to właściwy organ interweniuje i realizuje środki naprawcze (jeżeli podmiot gospodarczy tego nie zrobił, nie można go zidentyfikować lub jeżeli posiada istotne argumenty na swoją obronę): występuje do podmiotu gospodarczego lub podmiotów gospodarczych o zwrot kosztów podjętych środków naprawczych, kosztów oceny, kosztów administracyjnych i innych odpowiednich kosztów (w przypadku odpowiedzialności wielostronnej dokonuje podziału kosztów), nadzoruje planowanie, przyjęcie i wdrożenie instrumentu zabezpieczeń finansowych (jeżeli jest to obowiązkowe). OGÓLNE WDROŻENIE DYREKTYWY uczestniczy w opracowaniu przez państwo członkowskie sprawozdania dotyczącego doświadczeń w zakresie stosowania dyrektywy najpóźniej do dnia 30 kwietnia 2013 r., może zdecydować się na ustanowienie krajowego systemu sprawozdawczości i bazy spraw dotyczących dyrektywy lub na uczestnictwo w takim systemie i bazie danych. Podmioty gospodarcze: każda osoba fizyczna lub prawna, prywatna lub publiczna, która prowadzi lub nadzoruje działalność zawodową lub, w przypadkach gdy jest to przewidziane w prawodawstwie krajowym, osoba, której przekazano uprawnienia do podejmowania decyzji ekonomicznych dotyczących technicznego funkcjonowania takiej działalności, włącznie z posiadaczami uprawnień lub zezwolenia na prowadzenie takiej działalności lub osobami, które rejestrują lub zgłaszają taką działalność PRZED ZDARZENIEM (podczas normalnego działania) muszą podjąć wszelkie działania wymagane na mocy przepisów ustawowych i wykonawczych w zakresie ochrony środowiska oraz uprawnień do prowadzenia działalności, w tym działania zmniejszające ryzyko środowiskowe, mogą zdecydować się na wprowadzenie środków w celu dalszego ograniczenia ryzyka wszelkich szkód dla środowiska, mogą zdecydować się na zapewnienie zabezpieczenia finansowego lub (jeżeli jest to obowiązkowe) zapewnić takie zabezpieczenie zgodnie z wymogami prawa krajowego. PO WYKRYCIU BEZPOŚREDNIEGO ZAGROŻENIA LUB SZKODY DLA ŚRODOWISKA w przypadku bezpośredniego zagrożenia i w razie potrzeby, ale w każdym przypadku, gdy nie można go zażegnać, podejmują natychmiastowe kroki w celu zapobieżenia szkodzie, niezwłocznie powiadamiają właściwy organ o wszystkich istotnych aspektach sytuacji, stosują się do wszelkich wskazówek właściwego organu, aby zapobiec szkodzie, w przypadku wystąpienia szkody: podejmują wszystkie praktyczne kroki w celu natychmiastowego skontrolowania, ograniczenia, usunięcia lub w inny sposób opanowania zanieczyszczeń lub innych szkodliwych czynników, dostarczają dodatkowych informacji, jeżeli są one wymagane, i stosują się do wszelkich powiązanych wskazówek właściwego organu, które dotyczą nadzwyczajnych środków naprawczych, określają potencjalne środki naprawcze i współpracują z właściwym organem przy wyborze właściwych środków naprawczych lub zapobiegawczych (plan działań naprawczych), mają prawo do wypowiedzenia się przed podjęciem przez właściwy organ jakiejkolwiek decyzji w sprawie działań naprawczych, Dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za środowisko

9 podejmują wszelkie kroki w celu podjęcia (lub sfinansowania) podstawowych, uzupełniających i kompensacyjnych środków ochrony środowiska, zgodnie z planem działań naprawczych lub zgodnie ze wskazówkami właściwego organu w celu przywrócenia naruszonych zasobów naturalnych do warunków początkowych oraz w celu uwzględnienia wszelkich szkód przejściowych (strat) do momentu regeneracji środowiska, ponoszą odpowiednie koszty zgodnie z wymogami dyrektywy. Dostawcy zabezpieczenia finansowego: tacy jak firmy ubezpieczeniowe, zakłady reasekuracji, banki PRZED ZDARZENIEM (podczas normalnego działania) (nie jest to obowiązek narzucony w ramach dyrektywy, ale możliwa rola) odpowiadają na wnioski w sprawie odpowiedniego zabezpieczenia finansowego, przeprowadzają ocenę potencjalnego ryzyka, opracowują odpowiednie zrównoważone instrumenty zabezpieczenia finansowego zgodnie z odpowiednimi zasadami (np. z zasadami ubezpieczeń), pobierają premie z tytułu ryzyka, uwzględniając np. działalność przemysłową, zakres zabezpieczenia finansowego, przewidziane ograniczenia. PO WYKRYCIU BEZPOŚREDNIEGO ZAGROŻENIA LUB SZKODY DLA ŚRODOWISKA (nie jest to obowiązek narzucony w ramach dyrektywy, ale możliwa rola) dostawcy zabezpieczenia finansowego uczestniczą w: ocenie szkód dla środowiska, określeniu najbardziej efektywnego i skutecznego środka naprawczego, ponoszeniu kosztów, zarządzaniu procesem naprawiania szkód dla środowiska naturalnego w ścisłej współpracy z właściwym organem i podmiotem gospodarczym. Eksperci: z zakresu ekologii, innych dziedzin nauki, oceny ryzyka, inżynierii, planowania i wdrażania środków naprawczych, ekonomii, prawa i innych dziedzin, którzy pomagają we wdrażaniu dyrektywy PRZED ZDARZENIEM (podczas normalnego działania) (nie jest to obowiązek narzucony w ramach dyrektywy, ale możliwa rola) dostarczają informacji technicznych dotyczących środków zmniejszających bezpośrednie zagrożenie wystąpieniem szkody. PO WYKRYCIU BEZPOŚREDNIEGO ZAGROŻENIA LUB SZKODY DLA ŚRODOWISKA (nie jest to obowiązek narzucony w ramach dyrektywy, ale możliwa rola) udzielają porad w zakresie prawnych, ekonomicznych i technicznych aspektów szkód dla środowiska i ich naprawy, dokonują oceny i przeglądu (bezpośrednich lub faktycznych) szkód oraz nadzorują wybór, opracowywanie i wdrażanie opcji naprawczych, udzielają pomocy w zakresie powiązanych kwestii regulacyjnych i dotyczących odpowiedzialności, sprawozdawczości oraz konsekwencji dla przyszłego podejścia w zakresie zarządzania. Ochrona zasobów naturalnych Europy 9

10 Wszelkie zainteresowane strony: osoby fizyczne lub prawne (w tym organizacje pozarządowe), które zostały dotknięte szkodami dla środowiska lub było to prawdopodobne lub są dostatecznie zainteresowane lub stwierdzają naruszenie praw, jak określono w prawie krajowym PO WYKRYCIU BEZPOŚREDNIEGO ZAGROŻENIA LUB SZKODY DLA ŚRODOWISKA (nie jest to obowiązek, ale prawo) mogą zgłaszać bezpośrednie zagrożenie lub szkodę dla środowiska, przedstawiając odpowiednie uwagi, oraz muszą dostarczyć istotne informacje i dane potwierdzające uwagi przedstawione właściwemu organowi, mają prawo zwrócić się do właściwego organu o podjęcie działań naprawczych, mają prawo do otrzymania od właściwego organu decyzji, która musi zawierać informacje na temat środków odwoławczych przysługujących na mocy przepisów prawa, mają prawo do odwołania się od decyzji właściwego organu do sądu lub innego niezawisłego i bezstronnego organu publicznego. Szkody dla środowiska naturalnego definiuje się jako szkody w gatunkach chronionych i w siedliskach, szkody dla wód powierzchniowych i podziemnych oraz szkody dotyczące powierzchni ziemi. Podmiot gospodarczy jest zobowiązany do naprawienia szkód, jeżeli uznaje się je za znaczące oraz jeżeli między działalnością podmiotu gospodarczego a tymi szkodami można ustalić związek przyczynowy. Określony w dyrektywie obowiązek w zakresie zapobiegania szkodom obowiązuje za każdym razem, gdy wystąpi bezpośrednie zagrożenie wystąpieniem takich szkód (zdefiniowane jako wystarczająco wysokie prawdopodobieństwo wyrządzenia szkód w środowisku naturalnym w niedalekiej przyszłości). Zgodnie z dyrektywą podmiot gospodarczy zostaje pociągnięty do odpowiedzialności tylko wtedy, gdy w wyniku swojej działalności powoduje szkody w środowisku naturalnym, których dotyczy dochodzenie. Chociaż udowodnienie odpowiedzialności jednemu podmiotowi gospodarczemu będącemu wyraźnym źródłem punktowej emisji zanieczyszczeń może być łatwiejsze, dyrektywa ma również zastosowanie do szkód spowodowanych przez zanieczyszczenia, które są powszechne i szeroko rozprzestrzenione, o ile można ustalić związek przyczynowy. Dyrektywa ma zastosowanie również do wielu podmiotów gospodarczych, które łącznie odpowiadają za jedno zdarzenie lub łącznie przyczyniły się do trwałej szkody dla środowiska (zob. wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 9 marca 2010 r. ERG i in. przeciwko Ministero dello Sviluppo economico i in., sprawa C-378/08, pkt 58). Prawo krajowe może określać szczególne zasady dotyczące podziału kosztów w sprawach z udziałem wielu stron. Ostatecznie w każdym przypadku właściwy organ określa wagę szkód. Waga szkód wyrządzonych środowisku jest zasadniczo w dużej mierze zależna od wielkości i czasu trwania szkody. Istotnymi czynnikami są również takie pojęcia, jak naturalna regeneracja, wymierność szkody i zasada proporcjonalności. W załączniku I do dyrektywy określa się czynniki, które należy uwzględnić przy ocenie szkód. Za istotne uznaje się np. szkody dla środowiska, które mają wpływ na zdrowie ludzkie. Jednocześnie w przypadku chronionych siedlisk i gatunków za nieistotne uznaje się następujące szkody: szkody, które są mniejsze niż normalne, średnie (naturalne) zmiany w przypadku danych gatunków lub siedlisk, szkody spowodowane naturalnymi zmianami w zakresie zagrożonych zasobów lub wynikające z normalnego zarządzania zasobami zgodnie z zapisem w dokumentach dotyczących siedlisk lub w dokumentacji określającej cele bądź uprzednio prowadzonej przez właścicieli lub podmioty gospodarcze, szkody w takich gatunkach lub w siedliskach, o których wiadomo, że zregenerują się w krótkim czasie bez żadnej interwencji, osiągając warunki początkowe lub warunki, które prowadzą, wyłącznie za sprawą dynamiki danych gatunków lub siedlisk, do osiągnięcia warunków uznawanych za co najmniej równoważne z warunkami początkowymi lub lepsze od nich. Dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za środowisko istockphoto

11 W jaki sposób ustala się odpowiedzialność? W dyrektywie wyróżnia się dwa rodzaje podmiotów gospodarczych: podmioty prowadzące niebezpieczną działalność zawodową wymienione w załączniku III do dyrektywy oraz podmioty prowadzące wszystkie inne rodzaje działalności zawodowej. Każdy z nich jest objęty inną normą odpowiedzialności (zob. ryc. 2). Do podmiotów gospodarczych prowadzących działalność opisaną w załączniku III zastosowanie ma system odpowiedzialności na zasadzie ryzyka. Oznacza to, że aby podmiot gospodarczy mógł zostać pociągnięty do odpowiedzialności za szkody dotyczące powierzchni ziemi, wód, chronionych siedlisk i gatunków, nie jest konieczne ustalenie winy. Do wszystkich innych podmiotów gospodarczych, które nie prowadzą działalności opisanej w załączniku III, zastosowanie ma system odpowiedzialności na zasadzie winy. W tym systemie, aby podmiot gospodarczy mógł zostać pociągnięty do odpowiedzialności, konieczne jest ustalenie winy lub udowodnienie zaniedbania. Ponadto podmioty te ponoszą odpowiedzialność wyłącznie w przypadku szkód dotyczących gatunków chronionych i siedlisk przyrodniczych. Rycina 2: Rodzaje odpowiedzialności za środowisko i rodzaje szkód Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka Odpowiedzialność na zasadzie winy Załącznik III (przykłady): Zezwolenie IPPC/IED, zezwolenie na gospodarowanie odpadami, zrzuty ścieków, substancje niebezpieczne, pobór wód (ramowa dyrektywa wodna), organizmy zmodyfikowane genetycznie, transport odpadów, odpady wydobywcze, wychwytywanie i składowanie dwutlenku węgla Działalność zawodowa niewymieniona w załączniku III Szkody dotyczące powierzchni ziemi Szkody dotyczące wód Szkody dotyczące gatunków chronionych i siedlisk przyrodniczych Ochrona zasobów naturalnych Europy 11

12 Szkoda dla gatunków chronionych i siedlisk przyrodniczych oznacza: dowolną szkodę mającą znaczący negatywny wpływ na osiągnięcie lub utrzymanie właściwego stanu ochrony takich siedlisk lub gatunków. Waga takiego wpływu jest oceniana w odniesieniu do warunków początkowych, z uwzględnieniem kryteriów określonych w załączniku I, z wyjątkiem uprzednio zidentyfikowanego negatywnego wpływu wynikającego z działania podmiotu gospodarczego, który został upoważniony na podstawie przepisów o ochronie przyrody. Szkoda dla wód oznacza: dowolną szkodę mającą znaczący negatywny wpływ na stan ekologiczny, chemiczny lub ilościowy lub też potencjał ekologiczny danych wód, zgodnie z definicją w ramowej dyrektywie wodnej (2000/60/WE), z wyjątkiem negatywnego wpływu, do którego odnosi się art. 4 ust. 7 wspomnianej dyrektywy. Szkoda dla powierzchni ziemi oznacza: dowolne zanieczyszczenie ziemi stwarzające znaczące ryzyko dla zdrowia ludzkiego, mające negatywny wpływ wynikający z bezpośredniego i pośredniego wprowadzania na ląd lub pod ziemię preparatów, organizmów i drobnoustrojów. Przykłady zdarzeń, które mogą powodować objęte dyrektywą szkody w zasobach Rodzaje zdarzeń, które mogą powodować: szkody dla gatunków i siedlisk szkody dla wód szkody dla powierzchni ziemi bezpośrednie usunięcie lub zniszczenie chronionych siedlisk i gatunków, uszkodzenie fizyczne lub wycieki substancji chemicznych lub podobne zanieczyszczenie lub poważne zakłócenie (w tym hałas i drgania), zanieczyszczenia mikrobiologiczne chronionych siedlisk i gatunków (np. w wyniku niewłaściwych praktyk rolniczych), świadome dążenie do zabicia oraz zabijanie gatunków chronionych (np. nielegalne polowanie na ptaki). pobór wody powodujący zmianę stanu ilościowego, zrzuty substancji przechowywanych na terenach przemysłowych lub z cystern ciężarowych lub kolejowych przewożących chemikalia (np. w wyniku wypadku), tamowanie wód powierzchniowych powodujące istotną zmianę potencjału ekologicznego wód, wycieki substancji chemicznych, ropy naftowej lub ścieków z podziemnych i naziemnych obiektów składowania, przetwarzania i transportu, powodujące szkody w wodach podziemnych i powierzchniowych (stan chemiczny). nieprawidłowo działający system oczyszczania dymu w instalacji spalania odpadów, w wyniku czego dochodzi do zanieczyszczenia metalami ciężkimi gleby powierzchniowej na pobliskim obszarze mieszkalnym, przypadkowe uwolnienie substancji chemicznych na obszarach składowania, przetwarzania i produkcji oraz przenikanie gazów do pomieszczeń lub przenikanie substancji chemicznych do gleby i wód podziemnych, zamierzone, niedozwolone składowanie odpadów na powierzchni ziemi lub pod ziemią powodujące wytwarzanie gazów (niebezpiecznych substancji chemicznych) oraz przenikanie do pobliskich budynków mieszkalnych, likwidacja zakładu powodująca przypadkowy wyciek niebezpiecznych substancji chemicznych do gleby i wód podziemnych. Dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za środowisko istockphoto

13 Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka W przypadku rodzajów działalności wymienionych w załączniku III do dyrektywy, obejmujących rodzaje działalności lub zrzuty objęte następującymi dyrektywami (bardziej szczegółowy wykaz i opis znajduje się w załączniku III): działanie instalacji zgodnie z dyrektywą 96/61/WE dotyczącą zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli (IPPC), ujednoliconą w dyrektywie 2008/1/WE zastąpionej dyrektywą w sprawie emisji przemysłowych 2010/75/UE (IED); działania związane z zarządzaniem odpadami zgodnie z dyrektywą ramową w sprawie odpadów 75/442/EWG, ujednoliconą dyrektywą 2006/12/WE i zmienioną dyrektywą 2008/98/WE, zgodnie z dyrektywą 91/689/EWG w sprawie odpadów niebezpiecznych, ujednoliconą w dyrektywie 2006/12/WE i zmienionej dyrektywą 2008/98/WE oraz zgodnie z dyrektywą 1999/31/WE w sprawie składowania odpadów i dyrektywą 2000/76/WE w sprawie spalania odpadów połączonymi w dyrektywę 2010/75/UE w sprawie emisji przemysłowych. Dyrektywa ramowa w sprawie odpadów, czyli dyrektywa 2008/98/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów i uchylająca niektóre dyrektywy. Dyrektywa ta uchyliła dyrektywę 2006/12/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie odpadów (wersja ujednolicona dyrektywy 75/442/EWG z późniejszymi zmianami), dyrektywę 91/689/EWG w sprawie odpadów niebezpiecznych i dyrektywę 75/439/EWG w sprawie unieszkodliwiania olejów odpadowych. Dyrektywa określa ogólne wymogi w zakresie gospodarowania odpadami oraz zawiera podstawowe definicje w zakresie zarządzania odpadami w UE; wszystkie zrzuty do lądowych wód powierzchniowych zgodnie z dyrektywą 76/464/EWG w sprawie zanieczyszczenia spowodowanego przez niektóre substancje niebezpieczne odprowadzane do środowiska wodnego Wspólnoty, ujednoliconą dyrektywą 2006/11/WE; wszystkie zrzuty substancji do wód podziemnych zgodnie z dyrektywą 80/68/EWG w sprawie ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniem spowodowanym przez niektóre substancje niebezpieczne, zastąpioną dyrektywą 2006/118/WE; zrzuty bądź wprowadzanie zanieczyszczeń do wód powierzchniowych lub podziemnych zgodnie z ramową dyrektywą wodną (2000/60/WE); pozyskiwanie i gromadzenie wody wymagające uprzedniego upoważnienia zgodnie z ramową dyrektywą wodną (2000/60/WE); produkcja, wykorzystanie, przechowywanie, przetwarzanie, składowanie, zrzuty do środowiska naturalnego oraz transport miejscowy substancji, preparatów i środków określonych w dyrektywie w sprawie substancji niebezpiecznych (67/548/EWG), zastąpionej rozporządzeniem CLP (WE) nr 1272/2008, w dyrektywie w sprawie preparatów niebezpiecznych (1999/45/WE), w dyrektywie w sprawie środków ochrony roślin (91/414/EWG), w dyrektywie w sprawie produktów biobójczych (98/8/WE) zastąpionej rozporządzeniem (WE) nr 528/2012 w sprawie produktów biobójczych; transport drogowy, kolejowy i śródlądowymi drogami wodnymi, transport morski lub powietrzny towarów niebezpiecznych lub zanieczyszczających określonych w dyrektywie w sprawie bezpieczeństwa ruchu drogowego (94/55/EWG), uchylonej dyrektywą 2008/68/WE, w dyrektywie w sprawie bezpieczeństwa kolei (96/49/WE) oraz w dyrektywie 93/75/WE dotyczącej minimalnych wymagań w odniesieniu do statków, uchylonej dyrektywą 2002/59/WE; wszelkiego rodzaju ograniczone stosowanie, w tym transport oraz wszelkie zamierzone uwalnianie do środowiska naturalnego, w tym transport i wprowadzanie do obrotu mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie określonych w dyrektywach dotyczących organizmów zmodyfikowanych genetycznie (90/219/EWG i 2001/18/WE); transgraniczne przesyłanie odpadów w obrębie, do lub z Unii Europejskiej (rozporządzenie Rady nr 259/93, zastąpione rozporządzeniem (WE) nr 1013/2006); dyrektywa 2006/21/WE w sprawie gospodarowania odpadami pochodzącymi z przemysłu wydobywczego; eksploatacja składowisk zgodnie z dyrektywą 2009/31/WE w sprawie geologicznego składowania dwutlenku węgla; w wyniku krajowego wdrożenia w państwach członkowskich systemem odpowiedzialności na zasadzie ryzyka może zostać objęta większa grupa rodzajów działalności. Odpowiedzialność na zasadzie winy W odniesieniu do wszelkich rodzajów działalności zawodowej innych niż te wymienione w załączniku III. Ochrona zasobów naturalnych Europy 13

14 Czy w dyrektywie określono wyjątki i linie obrony? Dyrektywa nie ma zastosowania do szkód wyrządzonych w wyniku emisji lub zdarzenia, które miały miejsce przed dniem 30 kwietnia 2007 r., lub gdy działalność powodująca szkodę została zakończona przed tą datą, oraz nie ma zastosowania do szkód, jeżeli od momentu emisji lub zdarzenia, które spowodowały szkodę, upłynęło ponad 30 lat. Dyrektywa nie ma zastosowania w przypadku szkód lub bezpośredniego zagrożenia wystąpieniem takich szkód spowodowanych przez (zob. art. 4 dyrektywy): konflikt zbrojny, działania wojenne, wojnę domową lub powstanie zbrojne, zjawisko naturalne o wyjątkowym, nieuchronnym i niekontrolowanym charakterze, działalność, której głównym celem jest obrona narodowa, bezpieczeństwo międzynarodowe lub ochrona przed klęskami żywiołowymi, działalność objętą niektórymi konwencjami międzynarodowymi odnoszącą się do szkód na morzu spowodowanych zanieczyszczeniem olejami, przewożenia niebezpiecznych i szkodliwych substancji transportem morskim, kolejowym lub drogowym oraz szkód spowodowanych energią jądrową, jak również działalność objętą Traktatem ustanawiającym Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, działalność w przypadku zanieczyszczenia o charakterze rozproszonym, jeżeli nie można ustalić związku przyczynowego między działalnością a szkodą). Ponadto podmiot gospodarczy nie może zostać pociągnięty do odpowiedzialności finansowej, jeżeli udowodni, że szkody zostały spowodowane przez stronę trzecią (pomimo właściwych środków bezpieczeństwa), lub jeżeli udowodni, że szkody wynikały ze spełnienia obowiązkowego polecenia lub wskazówki otrzymanej od organu publicznego. Dyrektywa pozwala również na przyjęcie opcjonalnych linii obrony (wg uznania państw członkowskich), dzięki czemu w niektórych przypadkach możliwe jest zwolnienie z odpowiedzialności finansowej. Podmioty gospodarcze nie ponoszą kosztów działań naprawczych, jeżeli udowodnią, że nie ponoszą winy za zdarzenie lub nie są winne zaniedbania, szkody dla środowiska zaś zostały spowodowane przez emisję lub zdarzenie: na które udzielone jest wyraźne zezwolenie (obrona na podstawie zezwolenia na emisję lub zdarzenie) od organu regulacyjnego, w przypadku gdy podmiot gospodarczy postępował zgodnie z warunkami zezwolenia, w przypadku których uznano, zgodnie ze stanem wiedzy naukowej i technicznej w momencie emisji lub działania, że nie jest prawdopodobne, aby mogły one spowodować szkody dla środowiska. Na czym polega i w jaki sposób przebiega naprawianie szkód? Ogólnym celem dyrektywy jest pełne przywrócenie takiego stanu zasobów naturalnych i ich usług, jaki istniałby, gdyby nie doszło do wyrządzenia szkody. Na przykład jeżeli zniszczony został teren podmokły, to pełne naprawienie szkód oznaczałoby przywrócenie wszystkich istniejących wcześniej siedlisk i gatunków wraz z ich zasięgiem lub przywrócenie populacji i świadczonych przez nie usług, jakie zasoby terenów podmokłych świadczyły na rzecz społeczeństwa lub innych zasobów naturalnych (np. z zakresu rekreacji, filtracji wody, dostarczania żywności, walorów wizualnych, ochrony przed burzami czy jako siedliska ptaków bagiennych i innych gatunków). Dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za środowisko

15 Warunki początkowe można ustalić dzięki wykorzystaniu istniejących danych na temat zasobów i stanowiska, które zostało zniszczone, danych z podobnych stanowisk, które są dostępne lub które można zgromadzić po wystąpieniu zdarzenia (stanowiska odniesienia), lub danych zebranych przez modelowanie zasobów i ich użyteczności. Istnieją trzy rodzaje środków naprawczych: podstawowe, uzupełniające i kompensacyjne. Podstawowe środki naprawcze są to wszelkie środki stosowane w miejscu powstania szkody, przywracające warunki początkowe w zakresie zasobów naturalnych lub świadczonych przez nie usług. Stosowanie podstawowych środków naprawczych w miejscu powstania szkody jest preferowaną i koncepcyjnie najprostszą, choć nie zawsze możliwą do zastosowania, praktyczną metodą naprawczą. Jeżeli podstawowe środki naprawcze są niewystarczające, aby w pełni przywrócić warunki początkowe w miejscu powstania szkody, zgodnie z dyrektywą wymaga się podjęcia uzupełniających środków naprawczych w innym miejscu lub w odniesieniu do innych gatunków, które mogą być takie same lub wystarczająco podobne do miejsc i gatunków, które doznały uszczerbku, zapewniając tym samym osiągnięcie podobnego poziomu zasobów naturalnych lub ich usług w obu miejscach. W dyrektywie uznaje się również, że na pełne naprawienie szkód potrzeba czasu, a w związku z tym wymaga ono zrekompensowania strat przejściowych, czyli zrekompensowania zasobów środowiskowych lub ich usług, które utracono w okresie regeneracji (zob. ryc. 3). Środki takie określa się mianem kompensacyjnych i można je stosować również na innych stanowiskach, poprawiając stan gatunków, które doznały uszczerbku, lub innych wystarczająco podobnych gatunków. Kompensacyjne środki naprawcze można również podjąć przez zastosowanie podstawowych środków naprawczych, które generują korzyści wykraczające poza warunki początkowe uszkodzonego stanowiska (nadwyżkę liczy się jako Rycina 3: Warunki początkowe, szkody początkowe, straty przejściowe i środki naprawcze kredyt kompensacyjnych środków naprawczych). W przypadku szkód dotyczących powierzchni ziemi minimalny wymóg zgodnie z dyrektywą stanowią podstawowe środki naprawcze, pod warunkiem że usunięte, skontrolowane, ograniczone lub zmniejszone zanieczyszczenia nie stwarzają już poważnego ryzyka negatywnego wpływu na zdrowie ludzkie (uzupełniające ani kompensacyjne środki naprawcze nie są wymagane) Poziom użyteczności zasobów Straty przejściowe Warunki początkowe Ścieżka naturalnej regeneracji Ścieżka regeneracji z podstawowymi lub uzupełniającymi środkami naprawczymi Data zdarzenia Rozpoczęcie stosowania podstawowych/uzupełniających środków naprawczych Czas Ochrona zasobów naturalnych Europy 15

16 W jaki sposób określa się zakres i skalę środków naprawczych? W celu określenia wymaganego rodzaju uzupełniających i kompensacyjnych środków naprawczych oraz określenia proporcji tych środków przeprowadza się analizę równoważności. Mówiąc w skrócie, w ramach analizy równoważności ustala się, jakie zasoby i ich usługi można uznać za wystarczająco podobne do zasobów i usług, które doznały uszczerbku, oraz określa się ilościowo kwotę, którą mają objąć środki naprawcze (kredyt), tak aby była ona równa stratom poniesionym w wyniku wystąpienia szkód (debet). W zależności od jednostek stosowanych do określenia ilościowego takich kredytów i debetów, w dyrektywie zaleca się podjęcie następujących metod oceny równoważności (zob. załącznik II do dyrektywy): analiza równoważności zasobów: gdy debety i kredyty można wyrazić w jednostkach zasobów (takich jak liczba ryb lub ptaków lub litry wód podziemnych), analiza równoważności użyteczności lub analiza równoważności siedlisk: gdy debety i kredyty można wyrazić pod względem podobnych siedlisk (takich jak powierzchnia terenu podmokłego oraz stopień, w jakim utracono lub odzyskano jego użyteczności (w %)). W przypadku gdy nie można przeprowadzić tego rodzaju analiz (ponieważ jest to technicznie niewykonalne, niepożądane lub zbyt kosztowne), w celu oszacowania wartości utraconych zasobów naturalnych lub ich usług oraz korzyści wynikających z zastosowania środków naprawczych można przyjąć wskaźnik pieniężny, korzystając z następujących metod: równoważność wartości oraz równoważność wartości i kosztów: gdy debety i kredyty są wyrażone w wartościach pieniężnych (równoważność wartości). W przypadku gdy można oszacować wartość pieniężną szkód, ale nie można oszacować wartości pieniężnej korzyści wynikających z zastosowania środków naprawczych, możliwe jest ustanowienie budżetu (kosztów) środków naprawczych równego wartości szkód (równoważność wartości i kosztów). Wykorzystanie wartości pieniężnej jako wskaźnika nie oznacza, że wymagana jest rekompensata finansowa: zgodnie z zasadą określoną w dyrektywie należy naprawić szkody w zasobach i usługach. Metody równoważności opracowano w celu uwzględnienia chemicznego, fizycznego, biologicznego i, w stosownych przypadkach, społecznego oraz gospodarczego charakteru wyrządzonych szkód i opcji naprawczych. Opcje naprawcze należy oceniać na podstawie kryteriów, takich jak wpływ opcji, koszt wdrożenia opcji oraz prawdopodobieństwo jej pomyślnego wdrożenia. Ogólnie rzecz biorąc, analiza równoważności przebiega w pięciu podstawowych etapach (w przypadku wszystkich rodzajów analizy), które różnią się jedynie rodzajem zastosowanych jednostek: 1. ocena wstępna: polega na określeniu dostępnych danych, opcji naprawczych, właściwej skali analizy i zakresu oceny, 2. ustalenie szkód i ich ujęcie ilościowe (debet): polega na ustaleniu przyczyn wystąpienia szkód, wybraniu wskaźnika lub wskaźników w celu przeprowadzenia oceny szkód, w tym strat przejściowych, ustaleniu i określeniu ilościowym warunków początkowych, zrozumieniu ekspozycji na szkody, specyfiki zasobów i ich usług, które doznały uszczerbku, oraz określeniu korzyści wynikających z podstawowych środków naprawczych, 3. ustalenie i ilościowe ujęcie korzyści ze środków naprawczych (kredyt): polega na wskazaniu opcji naprawczych, wyborze najodpowiedniejszych i najbardziej wykonalnych opcji na podstawie kryteriów określonych w załączniku II do dyrektywy oraz oszacowaniu korzyści wynikających z zastosowania środków naprawczych za pomocą tych samych wskaźników co w etapie 2, 4. określenie skali działań naprawczych: polega na ustaleniu całkowitej kwoty podejmowanych czynności naprawczych oraz oszacowaniu kosztów takich czynności, 5. monitorowanie i sprawozdawczość: polega na opracowaniu planu działań naprawczych (celów, projektów, zadań) oraz monitorowaniu jego wdrożenia. Na każdym etapie analizy należy poczynić odpowiednie założenia w celu rozwiania głównych wątpliwości oraz przeprowadzić analizę wrażliwości. Dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za środowisko

17 Więcej informacji na temat każdego etapu można znaleźć w materiałach szkoleniowych dotyczących dyrektywy (zob. na końcu niniejszej broszury). Po wykonaniu analizy równoważności oraz wyborze i oszacowaniu skali projektów naprawczych opracowuje się plan działań naprawczych, który zawiera cele projektu, szczegółowe informacje na temat wdrożenia, plany i projekty inżynieryjne oraz plany i projekty biologiczne. Plan działań naprawczych obejmuje również procedury i harmonogramy monitorowania regeneracji zasobów i ich użyteczności w następstwie wdrożenia planu oraz oceny pomyślnej realizacji projektu. Przykłady sposobów wdrożenia analizy równoważności znajdują się na końcu niniejszej broszury. LIFE06 NAT/BE/ (przed) Regenerowanie podmokłych obniżeń wydmowych przez usunięcie zarośli i drzew i otwarcie rezerwuarów wydmowych LIFE06 NAT/BE/ (po) Ochrona zasobów naturalnych Europy 17

18 Jakie są koszty naprawiania szkód i kto je ponosi? W przypadku gdy właściwy organ przeprowadza działania zapobiegawcze i naprawcze, koszty tych działań odzyskuje od podmiotu gospodarczego, który spowodował szkodę. Zwrotowi podlegają koszty: związane z oceną wpływu na środowisko, przeprowadzoną w celu ustalenia zakresu szkody i niezbędnych działań naprawczych, związane z wszelkimi działaniami naprawczymi podjętymi bezpośrednio przez organ, administracyjne, prawne i egzekucyjne, gromadzenia danych, monitorowania i nadzoru oraz inne powiązane koszty. W dyrektywie przypomina się, że koszty związane z wybranymi środkami naprawczymi nie powinny być nieproporcjonalne. Mimo że dyrektywa nie zawiera definicji pojęcia nieproporcjonalności, stanowi ono podstawową zasadę prawa unijnego i ma pierwszeństwo na przykład w ramowej dyrektywie wodnej. Koszt środków naprawczych, innymi słowy odpowiedzialność podmiotu gospodarczego, jest nieproporcjonalny, jeżeli przekracza wartość utraconą w wyniku szkody (lub korzyści dla środowiska uzyskane dzięki działaniom naprawczym). W dyrektywie nie przewiduje się na szczeblu UE gwarancji finansowych dla podmiotów gospodarczych na pokrycie kosztów ich potencjalnych zobowiązań, ale wymaga się od państw członkowskich, aby zachęcały do opracowywania instrumentów finansowych. W wyniku dotychczasowego wdrożenia dyrektywy w praktyce można zauważyć, że: najbardziej rozpowszechnionym instrumentem służącym do pokrycia zobowiązań związanych ze środowiskiem naturalnym okazały się ubezpieczenia. Rynki ubezpieczeniowe i reasekuracyjne (zarówno przedsiębiorstwa indywidualne, jak i grupy przedsiębiorstw) zapewniają pokrycie kosztów zapobiegania szkodom dla środowiska oraz przywracania właściwego stanu środowiska naturalnego na podstawie: rozszerzenia zakresu dyrektywy na ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej, ogólnej (np. Niemcy, Austria), ubezpieczeń od odpowiedzialności za szkody w środowisku (np. Zjednoczone Królestwo), ubezpieczeń grupowych (np. Hiszpania, Francja, Włochy i Niderlandy); drugim co do popularności instrumentem, zgodnie ze sprawozdaniem Komisji z października 2010 r., są gwarancje bankowe (Austria, Belgia, Cypr, Republika Czeska, Hiszpania, Niderlandy, Polska, Zjednoczone Królestwo), inne instrumenty rynkowe, takie jak fundusze, obligacje, są, zgodnie ze sprawozdaniem Komisji z października 2010 r., przedmiotem dyskusji w Austrii, Belgii, Bułgarii, na Cyprze, w Hiszpanii i w Polsce. istockphoto Dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za środowisko

19 Przykładowe wykorzystanie analizy równoważności zasobów: szkody dla ryb Niniejsze studium przypadku dotyczy zastosowania analizy równoważności zasobów do uwolnienia zanieczyszczeń do rzeki, które spowodowało wymieranie ryb. W dniu 22 lutego 2011 r. w dolinie X (lokalizacja hipotetyczna), w miejscu składowania odpadów przeróbczych z górnictwa zwięzłych surowców skalnych, miała miejsce potężna zimowa ulewa. Deszcz stopił śnieg zalegający w dolinie i spowodował uszkodzenie zapory. W wyniku uszkodzenia górnicze odpady przeróbcze spłynęły do rzeki X. Mimo że służby ratownicze dotarły na miejsce wystąpienia uszkodzenia w ciągu jednego dnia, do czasu naprawienia zapory wiele tysięcy ton górniczych odpadów przeróbczych przedostało się do rzeki X i spłynęło co najmniej 10 km w dół rzeki. W tygodniach następujących po uszkodzeniu zapory przeprowadzono wstępną ocenę zdarzenia. W okresie wstępnej oceny zebrano szereg różnego rodzaju informacji. Do przykładowych informacji należą: dane na temat momentu wystąpienia zdarzenia i czasu jego trwania, dane na temat stężeń niektórych metali ciężkich (np. miedzi, cynku i kadmu) oraz kwasowości uwolnionej wody, opisy działań podjętych w ramach reagowania kryzysowego, informacje na temat jakości wody przed zdarzeniem. W celu oszacowania szkód w zasobach wodnych właściwy organ, we współpracy z podmiotem gospodarczym, podjął decyzję o wykorzystaniu dużej ilości pstrąga potokowego jako kluczowego wskaźnika na potrzeby analizy równoważności zasobów. Na podstawie poboru próbek w miejscach odniesienia i w dole rzeki X ustalono, że referencyjne zagęszczenie pstrąga potokowego wynosi 10 ryb na 100 m 2. W górnym 10-kilometrowym odcinku rzeki w pierwszym roku po zdarzeniu pstrąg potokowy wyginął, a zakładane przywrócenie populacji do wartości referencyjnej ma nastąpić w ciągu 10 lat. Za pomocą analizy równoważności zasobów obliczono, że łączny debet szkód wyniósł około 33 tys. pstrągów potokowych rocznie. Jest to dodatkowa ilość pstrąga potokowego, która z czasem pojawiłaby się w rzece X, gdyby zdarzenie nie miało miejsca. Na podstawie wyników wstępnej oceny właściwy organ stwierdził, we współpracy z podmiotem gospodarczym, że konieczne jest podjęcie kompensacyjnych środków naprawczych w odniesieniu do szkód dla ryb w rzece. Aby rozwiązać problem debetu pstrąga potokowego, rozważono trzy opcje w celu określenia kompensacyjnych środków naprawczych: niepodejmowanie działań naturalna regeneracja (nie wybrano tej opcji, ponieważ uznano, że strata w wysokości 33 tys. pstrągów potokowych rocznie w okresie przejściowym jest zbyt duża), uzupełnienie rybami z wylęgarni (nie wybrano tej opcji ze względu na obawy dotyczące genetyki itp.), odtworzenie siedliska rzecznego w innych dopływach rzeki X (wybrano tę opcję). Wybrano opcję odtworzenia siedliska rzecznego, ponieważ zwiększy ona pojemność środowiska w odniesieniu do pstrąga potokowego. Uwzględniając rodzaje koniecznych środków naprawczych, czas, jaki upłynąłby do uzyskania pełnych korzyści ze środków naprawczych, oraz okres, przez jaki środki naprawcze przynosiłyby korzyści, oszacowano, że 1-kilometrowy odcinek odtworzonego siedliska rzecznego przyniósłby kredyt wynoszący w przybliżeniu 7,5 tys. dodatkowych pstrągów potokowych rocznie.. Zważywszy, Ochrona zasobów naturalnych Europy 19

20 że debet wynosi 33 tys. jednostek, a kredyt 7,5 tys. jednostek na każdy kilometr kwadratowy objęty działaniami naprawczymi, ustalono, że kompensacyjnymi środkami naprawczymi należy objąć odcinek odtworzenia siedliska rzecznego o długości 4,4 km (33 000/7500). Koszt kompensacyjnych środków naprawczych obliczono na podstawie kosztów zagospodarowania przestrzennego, projektów inżynieryjnych, wdrożenia działań naprawczych w obszarze rzecznym, nadzoru, monitorowania i sporządzania sprawozdań z projektu. Oszacowano, że łączne koszty wyniosą w przybliżeniu 100 tys. euro na kilometr rzeki objęty działaniami naprawczymi (kwota hipotetyczna), natomiast łączny koszt kompensacyjnych środków naprawczych w przybliżeniu 440 tys. euro. Przykładowe wykorzystanie analizy równoważności siedlisk: szkody dla terenów podmokłych W niniejszym studium przypadku do oceny szkód i środków naprawczych dotyczących hipotetycznego zdarzenia, które wyrządziło szkodę na hipotetycznym terenie podmokłym, wykorzystuje się analizę równoważności siedlisk. Zdarzenie polega na uwolnieniu z zakładu przemysłowego wody o dużej kwasowości. Teren podmokły zajmował obszar 10 ha. Woda o dużej kwasowości spowodowała znaczne szkody; na podstawie ilości roślin powierzchniowych, które uważa się za dobry wskaźnik stanu terenów podmokłych, naukowcy oszacowali, że pierwotnie utracono 75% całej flory. Oczekuje się, że teren podmokły powróci do warunków początkowych w ciągu najbliższych pięciu lat. Uwzględniając charakter terenu podmokłego oraz fakt, że ostatecznie powróci on do warunków początkowych, nie podjęto żadnych podstawowych środków naprawczych. Na podstawie tych informacji przeprowadzono analizę równoważności siedlisk. Pierwotnie zniszczona w 75% flora odbudowała się w ciągu pięciu lat i wytworzyła debet wynoszący 21,6 jednostki. Więcej szczegółowych informacji na temat sposobu obliczenia tej jednostki na potrzeby niniejszego studium przypadku oraz podstawowe założenia można znaleźć w poradniku szkoleniowym dotyczącym dyrektywy. Kompensacyjny środek naprawczy opracowano na podstawie przeglądu dostępnych informacji oraz wiedzy na temat pobliskich terenów podmokłych. Wiadomo, że w pobliżu istnieją inne tereny podmokłe, a ich ogólny stan mógłby ulec poprawie, gdyby podjęto pewne działania naprawcze. Zidentyfikowano jeden teren podmokły, na którym usunięcie roślin obcych poprawiłoby jego ogólny stan, mierzony jako powierzchnia obszaru z naturalną pokrywą roślinną charakterystyczną dla terenów podmokłych. Szacuje się, że w porównaniu ze stanem sprzed wyrządzenia szkody naziemna pokrywa roślinna mogłaby się zwiększyć z 50% do prawie 100%. Zaplanowanie oraz wdrożenie działań naprawczych zajęłoby dwa lata, natomiast zwiększenie pokrywy roślinnej z 50% do 100% zajęłoby kolejne trzy lata. Szacuje się, że w przewidywanym okresie żywotności terenu podmokłego poddanego działaniom naprawczym poprawa stanu hektara terenu podmokłego przyniesie korzyść (kredyt) rzędu 15,5 jednostki kredytu. Dlatego też, aby zrównoważyć szkodę na terenie podmokłym oszacowaną na 21,6 jednostki (debet) przez podjęcie działań naprawczych (kredyt) na pobliskim terenie podmokłym, konieczna byłaby poprawa stanu zniszczonego terenu podmokłego przez usunięcie obcych roślin na obszarze 21,6/15,5 = 1,4 ha. Koszt przeprowadzenia działań naprawczych na obszarze 1,4 hektara terenu podmokłego obejmuje koszty planowania i opracowania projektu, uzyskania pozwolenia, wdrożenia, nadzoru, prowadzenia działań/utrzymania, monitorowania itd. Zakładając, że hipotetyczny koszt wyniesie w przeliczeniu 50 tys. euro na hektar, całkowity koszt podjęcia środków naprawczych podjętych w celu zrekompensowania szkód wyniósłby 1,4 x = euro. Dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za środowisko

21 LIFE99 NAT/A/ (przed) Budowa kanału bocznego na tamie Eibelsau oraz kanału z przepływającą wodą i roślinnością umożliwiającego migrację ryb w górę rzeki LIFE99 NAT/A/ (po) Ochrona zasobów naturalnych Europy 21

22 Przykładowe wykorzystanie analizy równoważności wartości: zanieczyszczenie rzeki W niniejszym studium przypadku przedstawiono wykorzystanie analizy równoważności wartości do określenia skali kompensacyjnych środków naprawczych służących zrekompensowaniu szkód spowodowanych hipotetycznym zanieczyszczeniem rzeki. W analizie równoważności wartości jako wskaźnik pomiaru wartości strat (debet) i korzyści z zaproponowanych działań naprawczych (kredyt) stosuje się wartość pieniężną oraz bilansuje się kredyty i debety. Podobnie jak w przypadku każdej analizy równoważności działania naprawcze należy wybrać w taki sposób, aby rodzaj, jakość i ilość zasobów oraz ich usługi były wystarczająco podobne do tych, których dotyczy szkoda. W omawianym przykładzie zanieczyszczony został 15-kilometrowy odcinek rzeki zasiedlony przez istotne dla tego regionu gatunki ryb i ptaków, które przyczyniały się do wysokiej jakości różnorodności biologicznej. Rzeka stanowiła również ważne miejsce rekreacji dla okolicznych mieszkańców i turystów. Na potrzeby analizy równoważności wartości w celu oszacowania wartości start spowodowanych zanieczyszczeniem rzeki oraz wartości uzyskanej dzięki działaniom naprawczym przeprowadzono dwa badania w formie ankiety. Pierwsze badanie miało na celu oszacowanie debetu związanego z utratą siedliska rzecznego i miejsca rekreacji. Na podstawie analizy odpowiedzi na ankietę ustalono, że poszczególne osoby szacują straty poniesione w wyniku zanieczyszczenia rzeki na 60 euro. Ogólny debet w odniesieniu do ludności dotkniętej zanieczyszczeniem wyniósł w przybliżeniu 15 mln euro. Drugie badanie miało na celu oszacowanie wartości kredytu, jaki zapewniłyby różne kombinacje trzech możliwych działań naprawczych: 1) planu kompensacyjnych działań naprawczych na innych dostępnych odcinkach rzeki w regionie, 2) zwiększenia dostępu do rekreacji rzecznej oraz poprawy stanu pobliskich niezanieczyszczonych rzek. W ramach analizy danych oszacowano wartość, jaką przyniosłyby społeczeństwu różne projekty działań naprawczych. Na podstawie analizy opracowano cztery kombinacje działań naprawczych, które zapewniłyby rekompensatę w wysokości 60 euro na osobę lub kredyt o wartości 15 mln euro. Najbardziej opłacalne z tej kombinacji działań było odtworzenie na odcinku 10 km siedliska rzecznego podobnego do siedliska zanieczyszczonego, a także zwiększenie dostępu do rekreacji i poprawienie stanu 15 obszarów wzdłuż innych pobliskich niezanieczyszczonych rzek. Całkowity koszt wdrożenia tego programu kompensacyjnych środków naprawczych oszacowano na 6 mln euro. Dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za środowisko