ISBN e-isbn

Transkrypt

1

2

3

4

5 Anna Kacperczyk Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Instytut Socjologii, Katedra Metod i Technik Badań Społecznych Łódź, ul. Rewolucji 1905 r. 41/43 RECENZENT Grażyna Woroniecka REDAKTOR INICJUJĄCY Monika Borowczyk REDAKTORZY WYDAWNICTWA UŁ Danuta Bąk, Bogusława Kwiatkowska SKŁAD I ŁAMANIE Munda Maciej Torz PROJEKT OKŁADKI Łukasz Orzechowski Zdjęcie wykorzystane na okładce: Depositphotos.com/zatvor Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2016 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W M Ark. wyd. 57,0; ark. druk. 47,75 ISBN e-isbn Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Łódź, ul. Lindleya ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. (42)

6 Dla Krzysztofa i Kajetana

7

8 Spis treści Szczegółowy spis treści... 9 Wstęp Część I. Ludzie Gór. Analiza społecznego świata wspinaczki Co to jest świat społeczny? Działanie podstawowe Normatywne ramy działania Działania towarzyszące Część II. Metodologia badań nad światami społecznymi Teorie światów społecznych Jak badać światy społeczne? Nota metodologiczna Zakończenie Social Worlds. Theory, Methods, Empirical Research. An Example of the Social World of Climbing (Summary) Bibliografia Aneks

9

10 Szczegółowy spis treści Podziękowania Wstęp Część pierwsza Ludzie Gór. Analiza społecznego świata wspinaczki Wprowadzenie Co to jest świat społeczny? Podstawowe pojęcia Działanie podstawowe Technologia Problem granic Areny Wartości Tożsamość uczestnika Wielość i dynamika społecznych światów Segmentacja Profesjonalizacja Pączkowanie Przecinanie się światów Legitymizacja i zaświadczanie o autentyczności Podsumowanie Działanie podstawowe Na czym polega wspinanie? Wspinanie, czyli co konkretnie? Techniki wspinania Chwytanie, stawanie i przechwyty Wspinanie klasyczne Technika sztucznych ułatwień

11 10 Szczególowy spis treści Wspinanie w lodzie Przemieszczanie się w terenie śnieżnym Asekuracja i autoasekuracja Asekuracja na wędkę Wspinanie z dolną asekuracją Asekuracja na drogach ubezpieczonych Wspinanie na własnej asekuracji Asekuracja w trakcie zjazdu Asekuracja lotna Asekuracja bez użycia liny Wspinanie samotne autoasekuracja Wspinanie na żywca bez asekuracji Odpadnięcia i loty Odmiany działania podstawowego Subświaty wspinania Gry, w które grają wspinacze Wspinanie jako zorganizowana praktyka społeczna Alpinizm Taternictwo Sportowy wymiar wspinaczki Podsumowanie Normatywne ramy działania Wycenianie trudności działań wspinaczkowych Początki wycen dróg alpejskich Historyczne wyceny dróg tatrzańskich Współczesne skale wycen Skale trudności dróg skalnych Wyceny problemów bulderowych Skale lodowe, mikstowe i dry-toolowe Wyceny trudności hakowych Wycenianie jako proces społeczny Uwarunkowania wycen Konsekwencje wycen Kult cyfry Styl wspinania Style działania w górach wysokich W stronę wspinania klasycznego Areny wokół stylu działania Gwałt na górze Style działania w skałach Style wspinaczki klasycznej Wspinanie nie dla stylu Wspinanie jako działanie twórcze Tworzenie czy destrukcja? By fear means Nagradzanie osiągnięć Kontrowersje wokół nagród Spontaniczne nagradzanie

12 Szczególowy spis treści Dewaluacja nagród Jedynka Etyka działań wspinaczkowych Relacje z Innym Braterstwo liny Gdy obcy człowiek potrzebuje pomocy (Nie)moralność na ośmiu tysiącach Inni ludzie w skałach Relacje z uogólnionym Innym Relacjonowanie własnych dokonań Mistyfikacje i oszustwa Zdobywanie wiarygodności Relacje z górą i drogą Relacje z przyrodą gór i skał Formalizacja reguł etycznych Wartości wspinaczkowego świata Podsumowanie Działania towarzyszące Działania kolektywne Szkolenie adeptów Rozwijanie technologii wspinaczkowej Lina Haki Kości i mechaniki Karabinki i ekspresy Od czekana do ergonomicznej dziaby Raki Buty Odzież Sprzęt biwakowy i turystyczny Sztuczne ścianki Troska o przestrzeń działania Samoorganizowanie się środowiska wspinaczkowego Podtrzymywanie przestrzeni dyskursywnej Pisanie o wspinaniu Obrazowanie działań oraz przestrzeni działania Filmowanie wspinania Opowieści mówione i rozmowy o wspinaniu Teoretyzowanie na temat wspinania Działania indywidualne Trening i praca nad ciałem Podróżowanie Finansowanie własnej działalności Zdobywanie sprzętu Dokumentowanie i prezentowanie działań wspinaczkowych Podsumowanie Wnioski końcowe

13 12 Szczególowy spis treści Część druga Metodologia badań nad światami społecznymi Wprowadzenie Teorie światów społecznych Odkrycie świata społecznego Paul G. Cressey Od grup odniesienia do światów społecznych Tamotsu Shibutani Płynność świata Anselm L. Strauss Światy sztuki Howard S. Becker Analiza sytuacyjna Adele E. Clarke Światy społeczne w ujęciu fenomenologicznym Alfred Schütz Podsumowanie Jak badać światy społeczne? Ontologiczny status świata społecznego Mój świat światy wspinania światy utracone Inny świat Granice świata granice badania Społeczny świat jako pojęcie uwrażliwiające Co badamy, gdy badamy świat społeczny? Badanie działań Badanie sytuacji działania Badanie efektów działań Badanie działających Badanie osobistych doświadczeń Badanie biografii Badanie procesów kolektywnych Badanie komunikacji Badanie (auto)prezentacji Rekonstrukcja historyczna Badanie wizualizacji Jak badamy? Strategie analityczno-badawcze Etnografia Autoetnografia Metoda biograficzna Netnografia Analiza dyskursu Analiza wizualna Podsumowanie Nota metodologiczna Założenia epistemologiczne Źródła danych o świecie wspinaczki Techniki otrzymywania materiałów

14 Szczególowy spis treści Problemy etyczne Metodologia teorii ugruntowanej Teoretyczne pobieranie próbek Praca z danymi Chronologia uczestnictwa Podsumowanie Wnioski końcowe Zakończenie Social Worlds. Theory, Methods, Empirical Research. An Example of the Social World of Climbing (Summary) Bibliografia Literatura socjologiczna Literatura górska i publikacje wspinaczkowe Wywiady ze wspinaczami opublikowane w mediach Źródła prasowe i medialne Sprawa Malanphulan Sprawa Golden Lunacy Sprawa zimowej wyprawy na Broad Peak Źródła internetowe Portale internetowe oraz serwisy wspinaczkowe Czasopisma alpinistyczne i wspinaczkowe on-line Filmy dokumentalne o wspinaniu Aneks Spis rycin Spis fotografii Spis schematów Spis tabel Referaty Prelekcje i pokazy slajdów Wykłady na temat działalności górskiej i wspinaczkowej Nota o Autorce

15

16 Podziękowania Krzysztofowi T. Koneckiemu, mojemu mentorowi i partnerowi, bez którego wiele rzeczy byłoby niezwykle trudnych, a niektóre w ogóle niemożliwe, dziękuję za ogromną cierpliwość i wsparcie oraz za skierowanie mnie na ścieżkę badań nad światami społecznymi. To on pierwszy zasugerował mi Zastosowanie koncepcji społecznych światów jako temat referatu na Ogólnopolski Zjazd Socjologiczny w 2004 r. i od tego zaczęło się moje porządkowanie wiedzy na temat teorii światów społecznych. Za jego pośrednictwem poznałam też Adele E. Clarke. W chwili, gdy to piszę, uzmysławiam sobie, że ta historia ma jeszcze wcześniejsze początki, sięgające roku 1999, kiedy na konferencji w Magdeburgu poświęconej pamięci Anselma L. Straussa wysłuchałam referatu Adele E. Clarke poświęconego społecznym światom i arenom. Nie mogę zapomnieć, że na konferencji tej znalazłam się na zaproszenie oraz wyłącznie dzięki otwartości i pomocy Marka Czyżewskiego, któremu w tym miejscu za to dziękuję, oraz dzięki Suzsanne Kanitz, która mnie wtedy gościła u siebie w domu. Wiele drobnych zdarzeń składa się na obraz całości. Dziękuję wszystkim osobom, które znalazły się na ścieżce prowadzącej do napisania tej książki. Przede wszystkim jestem wdzięczna moim badanym, którzy podzielili się ze mną swoimi doświadczeniami i własną wizją wspinaczkowego świata, oraz osobom, które pomagały mi wejść do świata wspinania i go poznawać. Dziękuję Adamowi Pustelnikowi wspaniałemu wspinaczowi i koledze klubowemu, którego nazwisko otwierało mi prawie wszystkie drzwi; Monice Niedbalskiej i Pawłowi Kopcie moim pierwszym instruktorom, którzy wprowadzili mnie w świat wspinania; Pawłowi Pustelnikowi mojemu instruktorowi na kursie AKG, za ogromną wiedzę, postawę etyczną i niezwykłą atmosferę procesu szkoleniowego; Andrzejowi Makarczukowi za wspaniałe wykłady w AKG i niesamowity klimat górskiej przygody, jaki w ich trakcie roztaczał, za pierwsze instrukcje ściankowe oraz porady co do lektur wspinaczkowych. To on pierwszy zaprezentował mi artykuł Lito Tejady-Floresa na temat gier, w które grają wspinacze. On też zabrał mnie na bunkry na Janówku, żebym mogła zobaczyć, jak wspinają się drajtulowcy. Podziękowania kieruję także do Andrzeja Wilczkowskiego, Bogdana Maca, Tomka Anteckiego oraz wszystkich moich wspinaczkowych kolegów, którzy poświęcili mi swój czas i cierpliwie znosili moje natrętne pytania.

17 16 Podziękowania Serdeczne podziękowania składam Wojtkowi Święcickiemu, trenerowi i instruktorowi alpinizmu, człowiekowi o nieprzeciętnej wiedzy o świecie gór i świecie ludzi gór, który o każdej porze gotów był dzielić się swoim ogromnym doświadczeniem oraz księgozbiorem i który zachęcił mnie do powrotu do wspinania, gdy już zwątpiłam w to, czy kiedykolwiek będę się jeszcze wspinać. Jestem Mu szczególnie wdzięczna za wnikliwe uwagi i konsultację merytoryczną wspinaczkowej części książki. Podobne podziękowania należą się Mariuszowi Biedrzyckiemu oraz Pawłowi Pustelnikowi za pochylenie się nad tym długim tekstem i wskazanie mi niektórych nieścisłości i błędów. Mariuszowi Biedrzyckiemu dziękuję także za zgodę na przedruk stworzonego przez niego zestawienia trudności dróg skalnych. Wacławowi Sonelskiemu za zgodę na przedruk ryciny przedstawiającej rodzaje chwytów. Maciejowi Tertelisowi za zgodę na wykorzystanie schematu Zamarłej Turni Jego autorstwa. Tomkowi Przewoźnikowi, autorowi bloga Wspinaczka po trzydziestce za udostępnienie swoich rycin dotyczących sposobów asekuracji. Alfredowi Sosgórnikowi za podzielenie się swoimi filmami na temat aktywności górskiej i wspinaczkowej. Wojtkowi Kaźmierczakowi za zgodę na wykorzystanie fragmentów Jego bloga Meandry. Dziękuję także moim partnerom wspinaczkowym: Adamowi Stasińskiemu, Dagmarze Jarzyńskiej i Jarkowi Jurze, bez których nie mogłabym się przecież wspinać nie tylko za wspinanie, ale za ich przyjaźń i spędzony wspólnie czas. Podziękowanie składam na ręce profesor Anny Kubiak, szefowej Katedry Metod i Technik Badań Społecznych w Instytucie Socjologii UŁ za stworzenie klimatu do pracy nad tym tekstem oraz za twarde naciski na jej finalizowanie. Dziękuję także Pani Bogusławie Kwiatkowskiej z Wydawnictwa UŁ za życzliwość oraz cierpliwość podczas pracy nad korektą książki. Mojej siostrze, Agnieszce Reuter dziękuję za tłumaczenia wypowiedzi niemieckojęzycznych wspinaczy (Wolfganga Güllicha oraz Beata Kammerlandera). Moim Rodzicom za całokształt ich wspierającej obecności w moim życiu. Kajetanowi za to, że jest. Autorka

18 Wstęp Analiza prezentowana na stronach niniejszego opracowania wyłoniła się w wyniku kilkuletnich badań nad społecznym światem wspinaczki. Pierwotnym impulsem do podjęcia eksploracji była moja fascynacja teorią światów społecznych, stworzoną przez socjologów ze Szkoły Chicago (Cresey 1932; Park 1952; Hughes 1958, 1971; Warren 1974; Blumer 1978), a rozwiniętą przez ich kontynuatorów i intelektualnych spadkobierców (Shibutani 1955; Glaser, Strauss 1964; Strauss 1987, 1993; Becker 1960, 1974, 1982; Corbin 1988; Clarke 1986, 1987, 1990, 1991, 2003, 2005; Star 1989; Fujumura 1986, 1988; Wiener 1981, 1985; Kling, Gerson 1977, 1978; Unruh 1979; Konecki 1995). Moje początkowe zainteresowanie tą koncepcją przerodziło się w próbę jej uporządkowania i lepszego zrozumienia (Kacperczyk 2005, 2007a, b), a następnie pociągnęło za sobą pogłębioną eksplorację wybranego społecznego świata (Kacperczyk 2010a, 2012, 2013). Społeczny świat stanowi pewne uniwersum, w ramach którego poruszają się i działają jego uczestnicy. Jest kulturowym obszarem, którego granice nie są wyraźnie wyznaczone, ale zamykają się tam, gdzie kończy się efektywna komunikacja pomiędzy jednostkami (Shibutani 1955: 566). Ta interaktywna, dynamiczna całość, skoncentrowana jest wokół centralnego działania, jakie podejmują członkowie danego społecznego świata. Działaniem tym może być fryzjerstwo, modelarstwo, leczenie zwierząt, budowanie mostów, prowadzenie analiz ekonometrycznych, joga czy wspinanie. Zazwyczaj, pomimo nakładających się na nie i powiązanych z nim wielu innych działań to jedno, podstawowe działanie, jest uderzająco ewidentne (Strauss 1978: 22) i koncentruje na sobie uwagę, energię oraz zaangażowanie uczestników. Społeczny świat to podejmowane działanie oraz nieustanna dyskusja na temat tego, jak ma ono przebiegać, jak je poprawnie wykonać, jakie warunki normatywne, etyczne, technologiczne powinno ono spełniać, aby można je było uznać za właściwe i zrealizowane jak należy. Dyskusja dotyczy także tego, kto jest autentycznym uczestnikiem świata, jaki powinien być prawdziwy uczestnik, jakie cechy powinien posiadać, jakie wartości powinny mu przyświecać? W ten

19 18 Wstęp sposób społeczny świat zaczyna pełnić funkcję grupy odniesienia normatywnego, która wyznacza jego członkom nie tylko to, co jest ważne i wartościowe, jak należy działać i w jaki sposób dokonywać oceny czyjegoś (i swojego własnego) działania, ale także, poprzez generowanie wspólnych perspektyw działających aktorów. Dostarcza on pewnej spójnej podstawy do podejmowania działań zbiorowych. Z jednej więc strony, dla pojedynczej jednostki staje się organizatorem jej indywidualnych zobowiązań, a z drugiej pełni rolę głównego mechanizmu afiliacyjnego, organizującego życie społeczne (Clarke 1991: 131). Uczestnictwo w społecznym świecie nie jest ograniczone ani formalnie, ani geograficznie wystarczy, że jednostka podejmuje podstawowe działanie i/lub bierze udział w dyskursie na temat tego, jak ma być ono wykonywane. My sami działamy jako uczestnicy niezliczonych społecznych światów, do których przynależymy: jako kierowcy działamy, nie tylko podejmując aktywność prowadzenia samochodu, ale także oceniając, jak należy jeździć samochodem i wypowiadając się na temat stanu dróg publicznych; jako właściciele zwierząt domowych dyskutując, jak trzeba opiekować się zwierzęciem, jaki sposób ich traktowania uznajemy za stosowny, a jaki za karygodny; jako naukowcy rozprawiając, jak należy prowadzić badania i prezentować ich wyniki. Nie jest to jedynie wynik procesu realizowania roli społecznej i powiązanych z nią wzorców normatywnych, ale kwestia o wiele głębsza, dotycząca perspektywy poznawczej, jaką się posługujemy w rozpoznawaniu otaczającej nas rzeczywistości i w podejmowaniu decyzji odnośnie do konkretnych działań. Cokolwiek robimy jako aktorzy społeczni i uczestnicy życia społecznego wypowiadamy się zawsze w imieniu jakiegoś społecznego świata (lub jego segmentu). Również w dyskusjach reprezentujemy zawsze jakiś społeczny świat i wypowiadamy się z pozycji jego uczestnika. W społecznym świecie dyskusja nigdy nie wygasa i powoduje, że podlega on nieustannym wewnętrznym przemianom. Pojawiają się w nim areny miejsca sporne, generujące polaryzację opinii, segmentację świata i wydzielanie się subświatów. Ich uczestnicy zaczynają widzieć inaczej podstawowe działanie lub wykonują je w odmienny sposób, wytwarzając wąską specjalizację danej aktywności, rozwijają nową technologię i szukają uzasadnień i legitymizacji dla własnego wyjątkowego sposobu działania. W ramach tej teorii rzeczywistość społeczna stanowi mozaikę niezliczonych, przenikających się, krzyżujących i stykających się ze sobą społecznych światów (Gerson 1978). Koncepcja ta wygenerowana do opisu rzeczywistości społecznej rozumianej jako twór dynamiczny, pełen wewnętrznych napięć, konfliktów i sprzeczności, nieustannie zmieniający się i wytwarzający wciąż nowe podziały wyjaśnia, dlaczego tak nietrwałe są koalicje i chwilowe fuzje, co tak naprawdę porusza uczestników życia społecznego, co sprawia, że dokonują oni takich, a nie innych wyborów, i dlaczego tak trudno jest badaczowi społecznemu ogarnąć rozmaitość i wielokierunkowość ludzkich motywów działania.

20 Wstęp 19 Teorię społecznych światów odnieść można do każdego praktycznie działania społecznego, które podejmowane jest przez ludzi i podlega znaczeniowej obróbce w toczonych dyskusjach. Ujmuje ona rzeczywistość społeczną jako przestrzeń ludzkich działań i powiązanych z nimi dyskursów. Z uwagi na ogromne możliwości aplikacyjne tej koncepcji wydaje się ona niezwykle przydatna do analizy procesów zachodzących w dynamicznej i wciąż zmieniającej się rzeczywistości społecznej. Z drugiej jednak strony, w rodzimej tradycji socjologicznej nie znajduje zbyt częstego zastosowania, co wynika być może ze słabej znajomości jej tez lub braku ich pełnego zrozumienia. W obydwu przypadkach sytuację tę może zmienić niniejsza analiza. Celem pracy jest rekonstrukcja złożonych procesów tworzenia się i podtrzymywania społecznych światów na podstawie analizy konkretnego społecznego świata świata wspinaczki a także prześledzenie i zaprezentowanie efektywnych metod badania światów społecznych. Tym dwóm głównym celom towarzyszą liczne cele szczegółowe, podjęte w poszczególnych rozdziałach pracy. Przeprowadzone badanie łączy w sobie elementy etnografii, autoetnografii, metody biograficznej, analizy dyskursu oraz netnografii, a nad całością zamierzenia badawczego trzyma pieczę metodologia teorii ugruntowanej. Praca ma charakter eksploracyjny, ale także wnosi pewne rozstrzygnięcia o charakterze teoretycznym poszerzając obszar badawczy i analityczny obecnych teorii socjologicznych o rozbudowaną teorię społecznych światów i aren. Ma też wymiar metodologiczny podejmuje bowiem refleksję nad wielowymiarową analizą złożonych zjawisk społecznych oraz miejscem i rolą, jaką w tego rodzaju projekcie pełni: etnografia, analiza dyskursu, analiza materiałów wizualnych czy autoetnografia. Obszar substantywny poddawany opisowi i analizie w prezentowanym studium stanowiły procesy i działania w społecznym świecie wspinaczki. Sama analiza przebiegała dwutorowo, a jej dwa zasadnicze cele musiały wpłynąć na strukturę niniejszego opracowania, które składa się z dwóch wyraźnie wydzielonych części. Część pierwsza, Ludzie Gór. Analiza społecznego świata wspinaczki prezentuje wyniki analiz dotyczących szeroko rozumianego świata wspinaczki i jest przykładem zrealizowanego badania empirycznego nad konkretnym światem społecznym. Część druga: Metodologia badań nad światami społecznymi jest omówieniem metod i technik oraz podejść badawczych, które pozostają do dyspozycji badacza społecznego, są elementem jego warsztatu analitycznego i mogą zostać zaangażowane do badań nad światami społecznymi. Elementem łączącym obydwie części jest ogólna teoretyczna refleksja nad światami społecznymi, zawarta w rozdziałach otwierających obydwie części (rozdział pierwszy Co to jest świat społeczny? w części pierwszej oraz rozdział piąty Teorie światów społecznych w części drugiej). Zawartość części pierwszej przedstawia się następująco: w rozdziale pierwszym opisane zostały podstawowe cechy definicyjne społecznego świata. Wyjaśniono w nim pojęcia, jakimi operuje ta teoria, omówiono procesy i przemiany,

21 20 Wstęp jakim podlegają społeczne światy. Ta wstępna prezentacja podstawowych kategorii analitycznych, służących do opisu społecznych światów (takich jak: działanie, technologia, granice, areny, procesy legitymizacji, segmentacji, profesjonalizacji, pączkowanie, przecinanie się światów i subświatów) pozwala na dalsze wykorzystanie tej koncepcji jako ramy pojęciowej dla prowadzonej analizy i jest niezbędna dla zrozumienia pozostałych rozdziałów części empirycznej, prezentującej efekty moich eksploracji świata ludzi gór. Równocześnie przedstawiony zarys tego, czym jest świat społeczny, stanowi zapis mojego własnego stanu wiedzy na temat światów społecznych w momencie przystąpienia do badań. To pierwotny obraz tego, czym był dla mnie społeczny świat i jak mi się jawił w chwili rozpoczęcia badania społecznego świata wspinaczki. Jego prezentacja wydaje mi się szczególnie ważna ze względu na to, że był to obraz, który uwrażliwiał mnie i ukierunkowywał w moich poszukiwaniach, choć mam nadzieję nie wymuszał danych 1. W rozdziale drugim Działanie podstawowe próbuję odpowiedzieć na pytanie, na czym właściwie polega wspinanie? Przede wszystkim koncentruję się na opisie działania podstawowego pod kątem tego, jakie konkretne czynności i praktyki wchodzą w jego zakres. Omawiam także podstawowe odmiany, style i techniki tej praktyki społecznej, co pozwala pokazać segmenty badanego świata jego podziały na subświaty. Sytuuję też działanie podstawowe w szerszym kontekście nie tylko jako czynność podejmowaną przez pojedyncze jednostki, ale jako pewną zorganizowaną praktykę społeczną. W rozdziale trzecim Normatywne ramy działania staram się przedstawić wszystkie te elementy dyskursu świata wspinania, które odwołują się do norm i wartości przyświecających uczestnikom. Omawiam stosowany i rozwijany przez wspinaczy system wyceniania działań wspinaczkowych oraz jego rolę w podtrzymywaniu wizji działania podstawowego. Wyjaśniam złożoność pojęcia stylu wspinania oraz jego miejsce w ocenianiu i klasyfikowaniu uczestników. Nawiązuję także do procesów hierarchizowania społeczności wspinaczkowej, które realizują się między innymi za sprawą nagradzania wyjątkowych osiągnięć oraz sankcjonowania działań niezgodnych z wzorcami normatywnymi przyjmowanymi w świecie wspinaczy. Złożoność struktury normatywnej wspinaczkowego świata staram się przybliżyć w podrozdziale Etyka działań wspinaczkowych, który jest jednocześnie prezentacją aren pojawiających się wokół pewnych stylów działania. Na koniec podejmuję próbę rekonstrukcji podstawowych wartości wspinaczkowego świata. W kontekście rozważań normatywnych umieszczam także refleksje na temat kulturowych uwarunkowań działalności górskiej. W związku z rosnącą popularnością aktywności wspinaczkowej, zaczyna ona podlegać procesowi utowarowienia (commodification), staje się produktem, który można oferować i sprze- 1 Szerzej omawiam tę kwestię w rozdz Ontologiczny status świata społecznego.

22 Wstęp 21 dawać. Widoczne jest to nie tylko na komercyjnych ściankach wspinaczkowych czy w świadczeniu odpłatnych usług instruktorskich lub trenerskich, ale także w oferowaniu produktów w postaci np. wejścia na Everest oraz w pojawieniu się firm organizujących komercyjne wyprawy na sławne szczyty lub trekkingi do modnych i znanych destynacji wspinaczkowych. Czym staje się himalaizm i alpinizm, gdy poddany zostaje urynkowieniu i zaczyna funkcjonować według prawa popytu i podaży? Wreszcie w rozdziale czwartym przyglądam się działaniom towarzyszącym, które choć same nie są wspinaniem w dużej mierze umożliwiają podejmowanie działań wspinaczkowych oraz zapewniają dalsze trwanie wspinaczkowego świata jako całości. Analizę tych działań prowadzę z perspektywy kolektywnej oraz z punktu widzenia pojedynczego wspinacza. W całej analizie staram się przyglądać światu społecznemu wspinaczy z szerszej perspektywy, by uchwycić procesy, jakie wyznaczają jego rozwój i przemiany. To ujęcie historyczne obecne jest w całej pracy, jednak szczególnie widoczne przy omawianiu przemian, jakim podlegała technologia wspinaczkowa rozumiana jako wszelkie dostępne w danym czasie środki służące realizowaniu podstawowego działania. Wskazuję na momenty w historii wspinaczkowego świata, w których odegrała ona znaczącą rolę zmieniając kompletnie oblicze wspinania. Podejmuję także problem relacji pomiędzy innowacyjną technologią i innowacyjnym myśleniem o wspinaniu, starając się odpowiedzieć na pytanie co popycha rozwój społecznego świata: nowy sprzęt czy nowe idee? W drugiej części pracy podjęty zostaje problem metodologiczny: jak badać społeczne światy? Jak zrealizować efektywne badanie na temat tak specyficznego obszaru substantywnego? Tekst tej części opracowania porusza zagadnienia związane z badaniem społecznych światów na przykładzie zaprezentowanej w części pierwszej analizy świata wspinaczki. Jest próbą przyjrzenia się różnym sposobom docierania do danych i rozważaniem na temat dostępnych dla badacza materiałów oraz źródeł danych, które mogą okazać się przydatne w badaniu tak zmiennego i niestabilnego obiektu, jakim jest społeczny świat. Część tę otwiera rozdział piąty Teorie światów społecznych, w którym powracam ponownie do istniejących ujęć teoretycznych na temat światów tym razem jednak uporządkowanych według kolejnych jej odsłon i pogłębionych o refleksję krytyczną. Omawiam kolejno badania i analizy Paula G. Cresseya, Tamotsu Shibutaniego, Anselma L. Straussa, Howarda S. Beckera, Adele E. Clarke oraz Alfreda Schütza. Ten teoretyczny rozdział ma być wprowadzeniem do następujących po nim refleksji metodologicznych nad badaniem rzeczywistości społecznej. W rozdziale szóstym Jak badać światy społeczne? poruszam sprawę ontologicznego statusu świata społecznego. Wyjaśniam także miejsce i rolę teorii społecznych światów w badaniu, które realizowane jest przy pomocy metodologii teorii ugruntowanej przedstawiając społeczny świat jako pojęcie uwrażliwiające, a samą jego koncepcję jako wstępną mapę umożliwiającą badaczowi

23 22 Wstęp poruszanie się w badanym terytorium. Następnie dokonuję przeglądu najważniejszych wymiarów badania nad światami społecznymi, wskazując, na co badacz światów powinien kierować swoją uwagę w tego rodzaju projekcie oraz jakie strategie analityczno-badawcze może zastosować. W podjętym przeze mnie przedsięwzięciu badawczym usiłowałam odkryć złożoność świata wspinaczki i opisać jego wewnętrzną dynamikę, używając wielu różnych podejść i technik gromadzenia danych podporządkowanych procedurom metodologii teorii ugruntowanej. Rozdział siódmy, Nota metodologiczna, stanowi prezentację zastosowanych przeze mnie metod, technik i podejść badawczych. Omawiam sposoby pracy z danymi, odwołując się do najważniejszych procedur metodologii teorii ugruntowanej metody ciągłego porównywania i teoretycznego pobierania próbek. Na koniec prezentuję chronologiczny przebieg samego badania. Jego historia obejmuje siedmioletni okres zbierania danych o społecznym świecie wspinaczki ( ), w trakcie którego prowadziłam obserwacje, rozmowy i pogłębione wywiady z uczestnikami, sama stałam się uczestnikiem, przechodząc kursy wspinaczkowe, wizytowałam kluby wysokogórskie, rejony skalne i ścianki wspinaczkowe w Polsce, a w kilku z nich zrealizowałam dłuższą obserwację uczestniczącą. Prowadziłam również analizę zawartości wybranych czasopism oraz portali i stron internetowych poświęconych wspinaczce i działalności górskiej. Wykorzystywałam także strategie badawcze socjologii wizualnej, wykonując fotografie i nagrania video oraz analizując audiowizualne materiały zastane. Rozważania niniejsze mieszczą się w paradygmacie socjologii interpretatywnej, w nurcie interakcjonizmu symbolicznego, co oznacza, że przyjęto w niej typowe dla niego założenia teoretyczne i epistemologiczne: (1) że rzeczywistość społeczna jest nieustannie wytwarzana w procesach symbolicznej interakcji pomiędzy uczestnikami życia społecznego; (2) że ma ona charakter procesualny; (3) że jednostki działają w stosunku do przedmiotów na podstawie przypisywanych im znaczeń; (4) że znaczenia przedmiotów są konstruowane w interakcjach społecznych oraz nieustannie reinterpretowane w sytuacji działania (Blumer 2007: 41). Przedstawiona analiza prezentuje jedynie pewien wycinek teorii światów społecznych wersję wypracowaną i rozwijaną przez badaczy zakorzenionych intelektualnie w tradycji symbolicznego interakcjonizmu oraz ekologicznych analiz prowadzonych przez etnografów ze szkoły chicagowskiej. Nawet jeśli odwołuję się do innych koncepcji światów społecznych, to jedynie po to, by w pełniejszym świetle zobaczyć i zrozumieć interesujące mnie ujęcie. Podejmuję tu tematykę bardzo specyficznej i coraz bardziej popularnej działalności sportowej, rekreacyjnej oraz hobbystycznej, jaką jest wspinanie. Jest to działalność, która na tle innych aktywności fizycznych prezentuje się jako dziedzina elitarna, niebezpieczna i bardzo wymagająca, dodatkowo budząca liczne kontrowersje etyczne na skutek upublicznianych w mediach relacji dotyczących himalajskich, alpejskich czy taternickich tragedii.

24 Wstęp 23 Nie ulega wątpliwości, że wspinaczka staje się w ostatnich latach coraz bardziej popularną formą spędzania czasu wolnego. Rośnie zarówno liczba osób uprawiających ją rekreacyjnie w skałkach i na sztucznych ściankach, jak i poziom profesjonalnej wspinaczki zawodniczej. Różne opracowania mówią o kilku milionach wspinających się ludzi na świecie. Liczba ta obejmuje zarówno marginalnych uczestników, tak zwanych niedzielnych wspinaczy, jak i osoby, które całe swe życie podporządkowały wspinaniu i bez niego nie wyobrażają sobie samych siebie. Pomiędzy tymi skrajnościami sytuują się jednostki o różnym poziomie zaangażowania, których życie co jakiś czas splata się ze wspinaniem. Jądro tej zbiorowości stanowi wspólnota ludzi, którzy nie tylko przywiązani są emocjonalnie do gór i skał, ale którzy, pozostając ze sobą w nieustannym kontakcie, pielęgnują i reprodukują pamięć o kilkusetletniej tradycji alpinizmu. Właśnie ten płynny, wewnętrznie zróżnicowany i zmieniający się wciąż konglomerat podmiotów działających w górach i skałach stanowi przedmiot niniejszego opracowania. Jednocześnie opisywana wspólnota ludzi gór jest tu pretekstem i obszarem substantywnym do pokazania pewnych ogólnych zjawisk i procesów społecznych możliwych do uchwycenia przy pomocy teorii światów społecznych specyficznej wizji rzeczywistości, w której przedstawiciele różnych subświatów konkurują ze sobą o przestrzeń, realizują swoje interesy, negocjują znaczenia i spierają się o definicje działań. Analiza niniejsza będąca zbliżeniem zarówno do świata wspinaczki, jak i do teorii światów społecznych może zainteresować socjologów, antropologów, etnologów, pedagogów i badaczy społecznych, którzy kierują swoją uwagę na złożone i dynamiczne całości społeczne oraz sposoby ich poznawania. Interesujące treści mogą też w niej znaleźć dla siebie studenci tych dyscyplin, chcący zapoznać się z pewnym typem badań, usiłującym opisać światy społeczne, wykorzystując do tego celu różne podejścia badawcze. Pierwsza część pracy może także zainteresować samych wspinaczy, pozwalając im przyjrzeć się własnemu społecznemu światu z nieco innej perspektywy oczami socjologa. Pisownia tekstów źródłowych Starając się oddać charakter tekstów źródłowych, z których korzystałam w niniejszej analizie, zachowałam ich oryginalne brzmienie. Wszelkie przytoczone cytaty podane zostały zgodnie z ich pierwotną formą, nawet jeśli oznaczało to archaiczność pisowni lub niedociągnięcia interpunkcyjne. W cytatach tych zachowano również istniejące wyróżnienia (przy użyciu pogrubień, kursywy czy rozstrzelonych liter). Tę samą zasadę stosowałam także wobec tekstów najnowszych zwłaszcza tych zaczerpniętych z Internetu. Wszystkie zmiany w cytowanych przeze mnie tekstach obejmują jedynie pominięcia drobnych ich fragmentów lub wprowadzanie wyróżnień przy użyciu pogrubionej czcionki, które oznaczam notką: wyróżnienie moje.

25 Social Worlds. Theory, Methods, Empirical Research. An Example of the Social World of Climbing (Summary) The analysis presented in this book is the effect of seven-year research on the social world of climbing. The author attempts to explore and to describe this particular social world, answering the question: What processes, actions, and interactions occur in the social world of climbing and support its existence. But also, on the basis of the case studied, the author attempts to say something more about any social world through reconstructing the complex processes of the world s formation and maintenance. These two objectives of the research process are reflected in the structure of the book, which consists of two main parts. The first one, Mountain People. The Analysis of the Social World of Climbing, is dedicated to describe the activities being undertaken in the studied social world and the normative limits of these activities at hand. The second part, The Methodology of Social Worlds Research, has theoretical and methodological character and answers the fundamental question: How to study social worlds. It is estimated that there are millions of people who climb. One does not know exactly what is the percentage of active climbers who regularly participate in the activity at hand. In 2002, the International Climbing and Mountaineering Federation (UIAA) announced that it represents the interests of 2,5 millions of mountaineers, climbers, and mountain hikers. Only in the U.S. it was around 4,5 millions of people (1,6% of population) who in 2012 participated in sport climbing, indoor climbing, or bouldering at least once (the Outdoor Foundation 2013). The British Mountaineering Council (BMC), which is the national representative body for England and Wales, informs that it represents the interests of 76 thousands of members climbers, hill walkers, and mountaineers (BMC 2013: 6). In Poland, the estimated number of people who ever participated in climbing activity oscillates between thousands. Still, all such data need to be treated with caution since there is no official statistics depicting the number of all active climbers.

26 696 Social Worlds. Theory, Methods, Empirical Research The problem with assessing the amount of climbers reflects one important feature of this community. The climbing world participants do not constitute a group in the sociological understanding. They rather are form of collectivity or social circle, but even these terms remain too narrow to describe this ample and dynamically changing formation of people engaged in mountaineering and climbing activity. They are equipped with suitable competences and skills, having technology and special equipment to carry on this activity, sharing resources enabling them to achieve their goals. They create common ideology of how to operate; and even if they do not agree at every point, if they differ locally and technologically within the area of their activity, they nonetheless feel a unique commitment to maintain this activity, devoting their time and energy, sometimes at the expense of other areas of their life. The range and scope of findings considering climbing activity refer to this loosely lined out social unit and its several internal segments. Most of the conclusions presented in this elaboration refer to the community of Polish climbers and mountaineers, with whom the author had direct contact during the research project. But, a large part of these considerations has a more general feature, associated with the essence of climbing that is similar in comparable geophysical contexts, and thus shows universal characteristics. Therefore, the documents and existing materials under study are not restricted to mere descriptions of Polish climbing community activities, but exceeded the area of local rock and mountain areas. These refer to actions undertaken outside of Poland and not only by Poles. It is because climbing activity exceeds any territorial boundaries; very often, it is ran among international groups, and frequently implies staying in remote and isolated locations. The subject of the analysis are actions and processes in the social world of climbing. This world is broadly defined as a space of social practices and interactions weaved around the primary activity, which is here the climbing. The primary activity itself is complex and occurs in a variety of forms that divide the world into more or less separated segments. In each of this subworlds, climbing is accompanied by numerous additional activities that influence and condition achieving the primary activity. Basing on the literature and former empirical applications of the social worlds theory, the author starts with a general picture of what a social world is. Referring to the category of social world itself as a sensitizing concept (Blumer 1997: 147), the author attempts to reconstruct the picture of the social world of climbing. In the first chapter, entitled What a Social World Is?, the author presents the main analytical categories of the social world theory, such as: primary activity, auxiliary activities, technology, the boundaries problem, arenas, values, the participants identity. She describes the diversity and dynamics of social worlds, presenting the processes of: segmentation, professionalization, budding off, intersection, legitimation, and authenticity. This description provides the analysis with

27 Social Worlds. Theory, Methods, Empirical Research 697 preliminary theoretical frame that enables the understanding of the area under study as a dynamic communication entity, orbiting around the climbing activity. Also, this outlines the author s state of knowledge on social worlds as it were at the moment of starting the research. This knowledge doubtlessly directed the way of investigation, sensitizing the researcher to some aspects of the studied reality. With such knowledge, she entered the area under scrutiny. The second chapter The Primary Activity describes the multidimensionality of climbing. The act of climbing contains three essential aspects: (1) performing the ascent using one s own body movement, (2) the climbing protection practices that make the ascent safe, and (3) the falls as sudden and unwanted descends that may happen during climbing. Referring to the first aspect of the primary activity, the author presents various techniques of ascending: handholds, standing on the steps, and keeping the balance. She discusses the idea of free climbing and aid climbing, movement techniques in ice climbing and on the snow. The climbing protection is described as belaying techniques and auto-protection. The author analyses various conditions of belaying in a rope team during: top roping, lead climbing, climbing on protected routes, and traditional climbing. She also discusses the forms of protection in: bouldering, deep water soloing, soloing, and free soloing. Climbing means gaining altitude and accumulating kinetic energy that is released in the moment of the fall. The last issue is about the possibility of falling down. This triad ascending-protecting-(potential or actual) falling down concerns anyone who performs climbing. Presenting the variety of climbing activities (rock climbing, ice climbing; team climbing, solo climbing; roped or unroped climbing; one-pitch or multi-pitch climbing; sport or traditional climbing, and so on), the author indicates subworlds of the activity under study: bouldering, rock climbing, mountaineering, big-wall climbing, ice climbing, mixed climbing, dry-tooling, deep water soloing, buildering or urban climbing, and indoor climbing. In order to line up these various forms of climbing, she recalls the concept of the games climbers play, conceptualized by Lito Tejada-Flores (1967). This conception sets climbing games in a hierarchy using the criteria of difficulty and complexity of the game. The difficulty refers to the objective conditions of climbing; complexity means formal rules that are imposed upon action in the form of restrictions and prohibitions. In effect, totally different games, like Himalayan expedition or bouldering, may be treated as equally valuable despite their incomparability. At the end of this chapter, the author presents climbing as an organized social practice which has strong historical dimension and collective character. Climbing not only is an individual act of ascending but also a broad socio-cultural phenomenon encompassing the organized activity maintained in rock areas and mountains by people who explore a given site, who create more effective methods of this exploration, who cumulate the practical knowledge about this activity and spread their own vision of climbing activity.

28 698 Social Worlds. Theory, Methods, Empirical Research Detailed descriptions of various conditions of climbing are applied to gain a better understanding of the work done by climbers and mountaineers during their activity. In this chapter, the author refers to climbing manuals, guides, instructional videos, and explanations of climbing created by the climbing community participants. She also refers to her own observations and experience gained by participating in rock climbing. The third chapter, entitled The Normative Frames of Action, describes limitations imposed upon climbing by the participants. These are symbolic practices allowing to evaluate any climbing performance. Historically formed ethos, habits, customs, formal regulations accepted by alpine clubs and included in the codes of ethics (like Tyrol Declaration, Kathmandu Declaration, or the Ethical Code for Expeditions) underpin the rules of climbing. But, the main source of normative rules lays in expectations expressed by the participants in their actions and interactions. The normative patterns constantly applied in various situations of climbing pertain to three main issues: (1) the level of difficulty of the route, (2) the climbing style, and (3) the authenticity of participants. As Alfred F. Mummery asserted, the essence of the sport lays not in ascending a peak, but in struggling with and overcoming difficulties (Mummery 1895: 326). The local climbing communities in different rock and mountain regions developed various grading systems specific for certain climbing area (e.g., Yosemite Decimal System, UIAA, or Saxon Grading System) or for the type of climbing (e.g., ice and mixed climbing scale, bouldering scale, or aid climbing scale) that describe difficulties and dangers of climbing routes. It was a historical collective process associated with progressive exploration of a given area and with the increase of climbers abilities. Every grading system fulfills a dual role it enables assessing difficulties and dangers of a given climbing route and likewise allow to assess proficiency of a climber who passes this route. Thus, rating a climbing route refers to both needed skills of the climber and physical features of the space of activity. In effect, to the climber who succeeds to pass a route of certain difficulty grade this very grade is ascribed. A climber become labelled with this grade. Another aspect of evaluating climbing activity refers to the idea of climbing style. The style is an overall appraisal of all means and resources used to pass a certain route. It also is regarded as the class of climbing, which encompasses: how bold and demanding is the plan; one s personal courage needed to overcome technical difficulties and risks; the efficiency of the team (or a single man), as a result of technical skills, knowledge, and the climber s experience; one s resistance to the hardships of mountain environment; minimal involvement of specialized equipment and tools; and minimum number of people in the team (perfectly a single climber). In case of high mountains, one can recognize the expedition-style versus the alpine-style. The first one means the mountain conquest by many people who siege the summit building complex infrastructure of camps; the second more

29 Social Worlds. Theory, Methods, Empirical Research 699 valuable means the activity of a small team climbing fast and light. Another distinction covers free climbing versus aid climbing; and within free climbing one can distinguish: on-sight style, flash, red point, pink point, yo-yo, or all free. Additionally, the style is regarded as a matter of climbing ethics. For example, the idea of clean climbing relies on having no environmental impact, leaving no harm effect on the rocks and mountains. The style remains a form of historically constructed community agreement, a convention that defines one way of acting as a better and more valuable than another one. Such normative evaluation not only refers to one s own activity but also to someone else s, and is based on the ideal view of the authentic participant of the social world of climbing. The concept of the style and grading systems allow to evaluate participants skills and to hierarchize climbing community. Two processes support the creation of this hierarchy: awarding the exceptional achievements (e.g., by Piolet d Or, Golden Piton Award) and condemning behaviors that do not go in line with the standards. The process of awarding means indicating the best participants of the social world at hand. But, besides this formal and top-down awarding, there is also in the climbing community bottom-up spontaneous appraisals giving rise to the local heroes. The processes of rewarding and condemning remain a common ground of creating the normative pattern of climbing activity. The valuation imposed upon climbing actions not only concerns the act of ascending but also the way of how it is presented on the climbing community forum. Very important dimension of the ethical evaluation is reliability and credibility of climbers when they present their own climbing achievements. The basic normative standard is to tell the truth about one s own achievements and to report adequately what has been done during the climbing. The ethics of climbing concerns one s relationship with the Other with one s partner, a stranger in need, other climbers in rock area but also with the generalized other, who represents the conception of normative expectations of one s climbing community as a whole. The ethics of climbing world reveals complexity of normative structure of this social world, and can be easily showed through the analysis of arenas around climbing styles, the controversies about the prestigious climbing awards, the disclosure of any mystifications, tracking down the cheaters, or the discussions about immoral behaviors. All these issues are strongly impacted by the structure of values of the climbing community. The normative space of climbing means all of the limitations imposed upon this activity by the participants. Through assessing one s own, as well as others, activity; hierarchizing the climbers; labeling them as a true climber or denying their authenticity as such; expressing what is allowed and what is forbidden in climbing climbers maintain the limitations of their own activity from the position of social world s participants being concerned about its continuance. In the fourth chapter, The Auxiliary Activities, the author describes actions that, while not being climbing, are the necessary conditions of climbing and allow

30 700 Social Worlds. Theory, Methods, Empirical Research to maintain this social world as a whole. These activities are presented in two ways: as a collective and as an individual actions. The collective actions are undertaken by individuals or groups on behalf of the community and in the common interest of climbers. The first important thing is passing on the know-how and training the beginners. It is necessary to keep the knowledge flow in order to maintain the follow-on of well-trained newcomers with the knowledge of safe climbing, who can easily operate the climbing equipment and pass proper understanding of primary activity. Another collective process is the development of climbing technology. The paramount points in the history of this social world are: (1) the appearance and improving climbing ropes; (2) the application of pitons and aid climbing; (3) the development of nuts (chockstones, hexes, camalots); (4) the invention of carabiners; (5) the evolution of ice axes; (6) the application and adaption of crampons; (7) the appearance of new climbing shoes with super friction rubber sole; (8) designing synthetic outdoor clothing; (9) innovative solutions in tourist and camping equipment; and finally (10) constructing artificial climbing walls enabling the competitions and regular training. An important area of innovation is the intensive development of mountain rescue. The history of designing and creating climbing equipments is closely connected with the development of climbing world as a whole. Innovative solutions that were born in conjunction with particular climbing actions were promoted or inhibited depending on whether the vision of the activity associated with them was accepted by the majority of participants or not. Another collective auxiliary activity in the social world under study is the concern about the preservation and free access to mountains and rock areas for the climbers. The discursive equivalent of this matter is the discussion about bolting the climbing routes with permanent anchors. At some point of the development every climbing community associates and forms an organizational framework for their own actions. They focus on goals important for maintaining the primary activity. The author discusses the self-organization process of Polish climbing community. One of the auxiliary activities which the social world of climbing is concerned about is the collective maintenance of discursive space, which is achieved by: writing about climbing, visual representing of the space of climbing (painting, drawing, engraving, lithography, mountaineering photography, diagrams or topo graphical representation of climbing routes), filming climbing actions, oral stories, public presentations, conversations about climbing, and finally theorizing about climbing. On the level of individual actions, climbing is supported by: training and body work, traveling, fundraising and earning money for one s own activity, collecting climbing equipment, documenting one s own actions, presenting one s own climbing activities to others. It is obvious that without all these auxiliary activities the social world of climbing would cease to exist. The primary activity